بۇگىنگى بالا بۇرىنعى بالادان بولەك، بايقاساڭىز. اقىل-ويلارىنا ارتار كىنا جوق، دەگەنمەن ۇلتىمىزدىڭ ۇساقتالىپ بارا جاتقانى دالەلدەۋدى قاجەت ەتپەيتىنى انىق. ەڭسەگەي بويلى، قاپساعاي دەنەلى الىپ بولماي-اق قويسىن، دەگەنمەن بۇگىنگى جىگىتتەردىڭ قىزداي نازىك، تىم ءالجۋاز ەكەنىن جوققا شىعارا المايمىز ەندى. 70-80-جىلدارى مەكتەپ بىتىرگەن تۇلەكتەردىڭ يىعى قاقپاقتاي، جۇدىرىعى توقپاقتاي، نىعىز دا شىمىر بولعانىن بىلەمىز. ال بۇگىنگى بىتىرۋشىلەر تۇگىل، جوعارى وقۋ ورنىندا وقيتىن ستۋدەنتتەردىڭ وقۋشىلاردان ايىرماسى جوق. بويلارى الاسا، بىلەكتەرى قىزدىكىندەي ءجىپ-جىڭىشكە، وتە ارىق. كەشەگى ەڭسەگەي بويلى ەر ەسىمدەي، الپامىستاي الىپ تۇلعالىلاردى ىزدەۋ - جارىق كۇندە جاپى­راقتىڭ اراسىنا ءتۇسىپ كەتكەن ينەنى ىزدەۋمەن پارا-پار. سپورتتى جانىنا سەرىك ەتكەن جىگىتتەردىڭ اراسىندا بىلەك كۇشى بىلەم-بىلەم، ۇزىن بويلىلارى بار. بىراق وتە سيرەك. وسى ۇساقتالۋدىڭ استارىندا قانداي سىر بار؟ ءۇڭىلىپ كورەلىكشى...

بۇگىنگى بالا بۇرىنعى بالادان بولەك، بايقاساڭىز. اقىل-ويلارىنا ارتار كىنا جوق، دەگەنمەن ۇلتىمىزدىڭ ۇساقتالىپ بارا جاتقانى دالەلدەۋدى قاجەت ەتپەيتىنى انىق. ەڭسەگەي بويلى، قاپساعاي دەنەلى الىپ بولماي-اق قويسىن، دەگەنمەن بۇگىنگى جىگىتتەردىڭ قىزداي نازىك، تىم ءالجۋاز ەكەنىن جوققا شىعارا المايمىز ەندى. 70-80-جىلدارى مەكتەپ بىتىرگەن تۇلەكتەردىڭ يىعى قاقپاقتاي، جۇدىرىعى توقپاقتاي، نىعىز دا شىمىر بولعانىن بىلەمىز. ال بۇگىنگى بىتىرۋشىلەر تۇگىل، جوعارى وقۋ ورنىندا وقيتىن ستۋدەنتتەردىڭ وقۋشىلاردان ايىرماسى جوق. بويلارى الاسا، بىلەكتەرى قىزدىكىندەي ءجىپ-جىڭىشكە، وتە ارىق. كەشەگى ەڭسەگەي بويلى ەر ەسىمدەي، الپامىستاي الىپ تۇلعالىلاردى ىزدەۋ - جارىق كۇندە جاپى­راقتىڭ اراسىنا ءتۇسىپ كەتكەن ينەنى ىزدەۋمەن پارا-پار. سپورتتى جانىنا سەرىك ەتكەن جىگىتتەردىڭ اراسىندا بىلەك كۇشى بىلەم-بىلەم، ۇزىن بويلىلارى بار. بىراق وتە سيرەك. وسى ۇساقتالۋدىڭ استارىندا قانداي سىر بار؟ ءۇڭىلىپ كورەلىكشى...

بۇگىندە اسكەري بورىشىن وتەۋگە نيەت ەتكەن جىگىت­تەردىڭ سىننان ءسۇرىنىپ، قاتارعا ىلىگە الماي جۇرگەندەرى كوپ. بۇگىندە بولاشاققا بەرىلەر جولداما ىسپەتتى اسكەري بيلەتكە قول جەتكىزۋ دە قيىندادى. اسكەري-مەديتسينالىق سۇزگىدەن سۇرىنگەندەردىڭ قاتارى سيرەۋدىڭ ورنىنا، قالىڭداپ بارادى قايتا. بيىلعى كۇزگى شاقىرىلىمدا شىمىر دەگەن جىگىتتەرىمىزدىڭ ءوزى شالقاسىنان ءتۇستى. اسكەري كوميسسارياتتىڭ الدى ىعى-جىعى. جوعارى وقۋ ورىندارىنداعى سياقتى، ءبىر ورىنعا ون ادامنان كەلەدى. ەلىمىزدىڭ قورعانىس سالا­سىندا قىزمەت ەتۋگە نيەت ەتكەن 100 جىگىتتىڭ تەك 20-سى عانا قيامەتتىڭ قىل كوپىرىندەي بولعان وتكەلەكتەن ءوتىپتى. تەڭ جارتىسى دا ەمەس، باقانداي 20 پايىزى عانا. اسكەري مەديتسينا قىزمەتكەرلەرىنىڭ ايتۋىنشا، بۇگىنگى بوزبالالاردىڭ باسىم بولىگى سالماق جەتىسپەۋشىلىگىنەن سۇرىنەدى ەكەن. ودان كەيىنگى كەزەكتە مايتابان، ۆاريكوزدان جاپا شەگەتىندەر قۇرايتىن كورىنەدى. ءيا، وتان قورعاۋى ءتيىس ۇرپاعىمىزدىڭ ۇساق­تا­لىپ بارا جاتقانىنىڭ استارىندا كوپ سىر جاتىر، ارينە. وسىدان شيرەك عاسىر بۇرىن جۇرەك تالماسى، قان قىسىمى، قانت ديابەتى دەرتتەرى ىلۋدە ءبىر كەزدە­سە­تىن. بۇگىندە بۇل اۋرۋ جاس تالعاماي، تىم جاسارىپ بارا­دى. ۇيىقتاپ جاتىپ ارعى دۇنيەگە اتتانىپ جات­قان­دار، جاپ-جاس بولىپ جۇرەكتەن كەتىپ جاتقان جىگىت­تەر كوبەيدى. دارىگەرلەر جۇمباق اۋرۋلاردىڭ كوبە­يۋى­نىڭ باستى سەبەبى ەكولوگيا دەسە، ەكىنشىدەن، كۇندە­لىكتى تۇتىناتىن تاعام تۇرلەرىنىڭ نارسىزدىگىنەن دەپ وتىر. راسىندا، تازا تاعام تۇتىنۋ - بۇگىندە قيىننىڭ قيى­نى. اينالا قورشاعان ورتانىڭ ءبارى - ۋ، ءىش­ك­ەن سۋى­مىز دا، جەگەن تاعامىمىز دا - ۋ. سودان كەلىپ دەن­ساۋلىق ناشارلاماعاندا، قايتسىن! باستىسى، بالا­لا­رىمىزدى جاستايىنان قۇنارلى تاماقتاندىرا ال­ماي وتىرعاندىعى­مىزدا سياقتى. دەنساۋلىققا تيگى­زەر زاردابى كوپ قىتاي تاعامدارىن تۇتىنۋعا ءماج­بۇر­لەر كوپ. ودان اۋرۋ بولاتىنىن بىلسە دە، امالى جوق.

عىلىمعا بەلگىلى زاڭدىلىق: قۇنارلى توپىراقتا وسكەن بيداي دانiندە ادام اعزاسىنىڭ دامىپ-جەتى­لۋىنە وتە قاجەتتi مىڭنان استام مينەرال مەن ءدارۋ­مەن بار. الايدا سول اسا قاجەتتى قۇنارلىلىقتى ءبۇ­گىن­گى جوعارى تەحنولوگيامەن وڭدەپ، «ءجون­دەپ»، ءوز قو­لى­مىزبەن قۇرتىپ وتىر ەكەنبىز. اتام زامانعى تاس ديiر­مەندەرگە تارتىلعان iرi ۇندار ادامعا قاجەتتى بۇكىل دارۋمەندى وتەپ كەلگەن ەكەن. جوعارى تەحنو­لوگيا­مەن تارتتىرىلعان  ۇندا قورەكتىك زاتتاردىڭ 75 پايىزى جۇتىلىپ، تەك 20 پايىزداي عانا پايدالى كوزى قالادى ەكەن. اپپاق ۇننان دايىندالعان اس اتاسى دا، تاعام تۇرلەرى دە نەبىر دەرتتەردىڭ وشاعى بولىپ تۇر. ونىڭ قۇرامىنداعى ارتتىرىلعان كومىرسۋتەكتەر ادام اعزاسىنداعى اۋرۋ بىتكەننىڭ قوزعاۋشى كۇشىنە اينالادى. ونى مۇلدەم پايدالانباۋ كەرەك دەپ كەسىپ ايتۋدىڭ قاجەتى جوق. ءبىز ءمول­شەرىنەن اسىرا پايدالانعان سوڭ، اسقا­زان­دا قورىتىلماي، ءشىري باستايدى. مىنە، وسىدان كەلىپ نەبىر اۋرۋ بىتكەن ءورشي باس­تاي­دى. تەك ۇن ونىمدەرى عانا ەمەس، اسقاتىق مايى­مىز دا اعزانىڭ جاۋى بولىپ ەسەپتە­لەدى. ءتۇرلى تسەح، زاۋىتتاردا دايىندالعان ءونىم­دەردىڭ كەيبىرىنە «ءبىرىنشى سىعىندىدان دايىندالعان» دەپ جازىپ قويادى. ونى بىرەۋ تۇسىنەدى، بىرەۋ تۇسىنبەيدى. سوسىن ونىڭ قاعاز ەتيكەتكاسىنا دا سەنە بەرۋگە بول­­­مايدى. كۇنباعىستىڭ، ماقتانىڭ، نە بول­­ماسا ماقسارى مايىنىڭ نەشىنشى سى­عىن­­دىدان دايىندالىپ جاتقانىن وزدەرى­نەن وزگە ەشكىم بىلمەيدى. ناتيجەسىندە قا­را­پايىم حالىق زارداپ شەگەدى. زياندى ماي­ل­اردان حولەستەرين پايدا بولادى. ول ءجۇ­رەك-قان تامىرلارى اۋرۋىنىڭ ورشۋىنە اكە­لىپ سوعادى. اس اتاسىن مول پايدالانا­تى­نىمىز راس ەندى. وسىنىڭ سالدارىنان جىل سايىن قان اينالىمى جۇيەسi بويىنشا 80 مىڭ قازاقستاندىق كوز جۇمادى ەكەن. اعزانىڭ دامىپ-جەتiلۋi ءۇشiن تارتىلعان زا­ماناۋي ۇندا قۇنارلى توپىراقتان الىنعان بارلىق دارۋمەن مەن مينەرالداردىڭ جوعالىپ كەتۋىنىڭ سالدارى، مىنە، قانداي!

ودان بولەك جىگىتتەرىمىزدىڭ مايتابان اۋرۋىنا شالدىعۋىنىڭ باستى سەبەبى قىتاي اياقكيىمدەرىنىڭ سالدارى ەكەنىن جوققا شىعارۋعا بولمايدى.  راسىندا، بۇگىندە اسكەرگە شاقىرتىلعان جىگىتتەردىڭ ۇشتەن ءبىرى مايتابان دەرتىنەن زارداپ شەگەدى. بۇل دەرتتىڭ دەندەۋىن بالا شاقتان ىزدەگەن ءجون سياقتى. اناتوميالىق ولشەمدەرگە ساي كەلمەيتىن اياقكيىمدى كيگەن بالانىڭ ەرتەڭگى كۇنى جالپاقتاباندىلىق دەرتىنە تۇسالاتىنى ءسوزسىز. وتانداستارىمىزدىڭ  اياعىنداعى ءشار­كەيلەردىڭ 75 پايىزى - قىسىق كوزدى­لەر­دىڭ تاۋارلارى. ۆاريكوز دەرتىنە دە وسى اياق­كيىمدەردىڭ قوسار ۇلەسى از ەمەس... وسى­نىڭ ءبارى دە، اينالىپ كەلگەندە، ۇلتى­مىز­دىڭ ۇساقتالۋىنا اكەلىپ سوعىپ وتىر. ارادا از ۋاقىت وتكەننەن كەيىن تىپتەن ەرگەجەيلىلەر ەلىنە اينالۋىمىز دا بەك مۇمكىن عوي...

مۇسا ايتجانوۆ، مەديتسينا عىلىمىنىڭ دوكتورى:

- زەرتتەۋ بارىسىندا 7 مەن 10 جاس ارا­لى­عىنداعى بالالاردىڭ اسقازانى ناندى ۇزاق قورىتاتىنى انىقتالدى. سول سەبەپتەن دە جاپوندىق تاجىريبەگە سۇيەنىپ، ناننىڭ ورنىن بالىق جانە سۇتپەن الماس­تىرۋ كە­رەك.

ارينە، مۇنى قۇپتايتىندار دا، قوس قولداپ قارسى بولاتىندار دا تابىلار. اس اتاسىنا قارسى مايدان اشقالى دا وتىرعان جوقپىز. دەگەنمەن عىلىمي تۇجىرىم جاساۋ ويىنشىق ەمەس. سوندىقتان دا ءبىر شىندىق­تىڭ بار ەكەنى راس ەندى.

قىزىق دەرەك

جۋىردا قازاق تاعامتانۋ اكادەمياسى نان جەمەگەن بالا اقىلدى بولادى دەپ، مەكتەپ وقۋشىلارىنىڭ تاماقتانۋ راتسيونىنان ناندى الىپ تاستاۋدى ۇسىندى. العاشقى ەكسپەريمەنت رەتىندە الماتىداعى ءبىر مەكتەپتە جاڭا وقۋ جىلىنان باستاپ مەكتەپ اسحاناسىنىڭ مازىرىنەن ونى الىپ تاستاپتى.

اۆتور: گۇلجان كوشەروۆا

http://www.alashainasy.kz/main/27957/