دوسسور كەنىشىنەن مۇناي الىنعانىنا  100 جىل تولۋ مەرەيتويى اتالىپ ءوتتى

دوسسور كەنىشىنەن مۇناي الىنعانىنا  100 جىل تولۋ مەرەيتويى اتالىپ ءوتتى

دوسسور جايلى ايتقاندا، الدىمەن قازاقتىڭ بەلگىلى اقىنى اسقار توق­ماعامبەتوۆتىڭ «مۇنايشىلار مۇناي بەر» دەپ باستالاتىن جىر جولدارى  ويعا ورالادى. ويتكەنى، ەكىنشى دۇنيە­جۇزىلىك سوعىستا دوسسوردان وندىرىلگەن «قارا التىن» تىكەلەي مايدانعا تانكتەرگە قۇيۋ ءۇشىن جونەلتىلگەن. وسىنىڭ وزىنەن دوسسور مۇنايىنىڭ ساپاسى قانشالىقتى جوعارى بولعانى  ايقىن اڭعارىلادى. ال كەنىشتەن ءونىم  العاش الىنعانى جونىندەگى تاريحي دەرەككە جۇگىنسەك، دوسسور مۇنايىن بارلاۋ 1857 جىلدان تامىر تارتقان. ناق وسى جىلى كيرپيچنيكوۆ دەيتىن تاۋ-كەن ينجەنەرى دوسسورعا تاياۋ جاتقان كولدى زەرتتەگەننەن كەيىن «بۇل جەردە مۇنايدىڭ مول قورى بار. قازىنانى يگەرۋ وتە قيىنعا تۇسەدى. سەبەبى، اۋىز سۋدىڭ جوقتىعى، ەلدى مەكەندەرمەن باي­لانىستىڭ بولماۋى، ءارى ءشوپ شا­باتىن شابىندىقتىڭ كەزدەسپەۋى بارىنشا قيىندىق تۋعىزادى» دەپ ءوز بايلامىن قاعازعا تۇسىرگەن. بۇدان وزگە  ورىستىڭ تاعى ءبىر زەرتتەۋشىسى  ن.سەۆەرتسەۆ 1857 جىلى جايىق بويىن زەرتتەي ءجۇرىپ، دوسسور جايىندا العاشقى مالىمەتتى جازعان. كەيىننەن 1892 جىلى جايىق دالاسى مەن ءۇس­تىرتتى زەرتتەۋگە جىبەرىلگەن  س.ني­كي­تيننىڭ جەتەكشىلىگىندەگى ەكسپەديتسيا بارلاۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋگە كىرىسەدى. وسى ماقساتتاعى جۇمىستى تىڭ­عىلىقتى جۇرگىزۋ ءۇشىن تاۋ-كەن ينجەنەرى يجيتسكي دە ەكسپەديتسيا قۇرا­مىنا كىرىپ، ولار دوسسوردا تەرەڭدىگى 9 مەترلىك  6 قول ۇڭعىماسىن قازادى. وسىنداي باستاپقى قادام جاسالعان سوڭ دوسسوردا 1907 جىلى بارلاۋ ءارى بۇرعىلاۋ جۇمىستارى قاتار جۇرگى­زىلەدى. ال 1908-1909 جىلدارى مۇناي قاباتىنىڭ جوعارى بولىگى بۇرعى­لانىپ، ءبىر تاۋلىكتە 1,7 توننا «قارا ال­تىن» الۋعا قول جەتەدى. دوسسور مۇ­نايىنىڭ ونەركاسىپتىك يگەرۋ جىلنا­ماسىنىڭ باستالۋىنا 1911 جىلعى 29 ساۋىردە №3 ۇڭعىمادان مۇناي بۇر­قاعىنىڭ اتقىلاعانى وڭ ىقپال ەتەدى. سەبەبى، ءبىر تاۋلىكتەن استام ۋاقىتتا، دالىرەك ايتقاندا، 30 ساعاتتا 226 مەتر تەرەڭدىكتە قازىلعان ءدال وسى №3 ۇڭعىمادان 16 مىڭ پۇت «قارا التىن» وندىرىلگەن. سول كەزدىڭ ولشەمىمەن ەسەپتەگەندە، بۇل از ءونىم بولماۋى مۇمكىن. سودان بەرى 100 جىل وتسە دە مۇندا مۇناي تاسقىنى استە توقتاعان ەمەس.  دوسسور كەنىشىنىڭ مۇنايىن ونەر­كاسىپتىك يگەرۋ دە، العاشقى جۇ­مىسشى تابىنىڭ قالىپتاسۋ كەزەڭى دە ءدال سول كەزدەن، ياعني، 1911 جىلدان باستاۋ الادى. ەكى جىلدان سوڭ دوس­سوردا 2100 جۇمىسشى تۇراقتى كا­سىپكە ورنالاسىپ، ەمبى مۇناي­شى­لارىنىڭ قاتارى 6000-عا جەتكەن. ال دوسسور اتاۋىن يەلەنگەن ەلدى مەكەندە مۇنايشىلار قالاشىعىنىڭ ىرگەسى قالانىپ، 10 تۇرعىن ءۇي،  8 كازارما،  3 باراك، 2 اسحانا مەن اۋرۋحانا، سونداي-اق، مونشا مەن ەلەكتر ستانساسى سەكىلدى كۇندەلىكتى تۇرمىس پەن ىرعاقتى جۇمىسقا قاجەتتى نىساندار بوي كوتەرەدى.

دوسسور مۇنايىنىڭ يگەرىلۋىمەن بىرگە، بىرنەشە كەن ورىندارىنا دا بار­لاۋ جاسالا باستايدى.  ويتكەنى، دوس­سور مەن وعان ىرگەلەس بارلانعان كەن ورىندارىنىڭ مۇنايى قۇرامىندا كۇكىرت پەن پارافين مولشەرىنىڭ ازدى­عىمەن ەرەكشەلەنەدى. دەمەك، دوسسور قۇرىلىمىنىڭ مۇنايى جەڭىل ءارى ساپالىق قۇرامى جوعارى بولۋىمەن دە سالا ماماندارىنىڭ نازارىن اۋدارا ءتۇستى. وعان دالەل رەتىندە دوسسور مۇ­نايىنا دەگەن قىزىعۋشىلىقتىڭ، ءاسى­رەسە سوعىس جىلدارىندا دا، ودان كەيىنگى كەزەڭدە دە ارتا تۇسكەنىن ايتۋعا بولادى. دوسسور مۇنايشىلارى سوعىس­قا الىنباي، برونمەن مۇناي وندىرۋگە قالدىرىلادى. جان الىسىپ، جان بەرىسكەن سوعىس جىلدارىندا دوسسورلىق مۇنايشىلار 12 ساعاتتىق جۇمىس كەستەسىمەن تولاسسىز مۇناي ءوندىردى. ءسوي­تىپ، تىلداعى  ەڭبەكتىڭ كورىگىن قىز­دى­را ءجۇرىپ، مايدان دالاسىنداعى تانك­تەردىڭ ىركىلىسسىز جاۋعا قارسى شابۋىل­داۋى ءۇشىن جانارمايلىق مۇنايدى مايدانعا ۇزدىكسىز جونەلتىپ وتىرعان.

«تاستا دەپ جالىنسا دا قۇداي ءۇشىن، دوسسوردان كەتە الماسپىن مۇناي ءۇشىن!» دەپ جەرگىلىكتى قالامگەر، مارقۇم ءتاجى­باي تەكەەۆ جىرلاعانداي، مۇنايشىلار وسى مەكەننەن قونىس اۋدارۋدى استە ويلاعان ەمەس. ءتىپتى وسى ءبىر ولەڭ شۋ­ماقتارى دوسسور مۇنايشىلارىنىڭ ۇدا­يى جادىندا جۇرەدى. سول سەبەپتەن بولار، بايىرعى مۇنايشىلار دوسسوردى باياندى تۇرمىسىنىڭ قۇتتى مەكەنىنە اينالدىرسا، اعا ۇرپاقتىڭ ەل يگىلىگى جو­لىنداعى شەجىرەلى ەڭبەك جولىن بۇگىنگى تاۋەلسىز ەلدىڭ مۇنايشىلارى  لايىقتى جالعاستىرىپ كەلەدى.   ءبىر كەزدەرى ءبوش­كەگە قۇيىلىپ، تۇيەگە تەڭدەلىپ تاسىلعان  «قارا التىندى» وندىرگەن بايىرعى مۇ­نايشىلاردىڭ بۇگىنگى ءىزباسارلارى ەندى وسى زاماننىڭ وزىق تەحنولوگيالارىن مەڭگەرىپ، ءبىر عاسىردان بەرى ۇزدىكسىز وندىرىلگەن مول ءونىمنىڭ قاينار بۇلاعىن   تولاستاتپاۋدىڭ قامىنا كىرىسكەن. تاعى دا دەرەككە جۇگىنەر بولساق، العاشقى №3 ۇڭعىمادان بۇل كۇندەرى مۇناي الىنبايدى. بۇل ۇڭعىما 1914 جىلدان 1926 جىلعا دەيىن 12 جىل بويى مۇناي بەرگەن. بۇل كۇندەرى جاس مۇنايشى تالعات تاسقىنباەۆ باسقاراتىن «دوس­سورمۇنايگاز» باسقارماسىنىڭ يەلىگىندەگى وزگە كەنىشتەردەن مۇناي الىنادى. سونىڭ ءبىرى 1993 جىلدان بەرى مۇنايدىڭ تولاسسىز تاسقىنىن تاسىتقان كەن الاڭى -شىعىس ماقات. مۇندا 67 ۇڭعىمادان مۇناي وندىرىلەدى. بيىل جاڭادان بىرنەشە  ۇڭعىما قازۋدى كوزدەپتى باسقارما مۇنايشىلارى.

- ءبىز بالا كەزىمىزدەن اسقار توق­ماعامبەتوۆتىڭ «مۇنايشىلار مۇناي بەر، سونى سەنەن سۇرايدى ەل» دەپ باس­تالاتىن ولەڭىن جاتتاپ وسكەنبىز. مۇ­نايشىلارعا جىگەر بەرەتىن وسىناۋ ولەڭ جولدارى ۇدايى سانامىزدا جاڭعىرىپ تۇرادى. ءبىر عاسىر تولسا دا دوسسوردىڭ بەرەر مۇنايى ءالى تاۋسىلعان جوق. جاڭا ۇڭعىمالار قازىپ جاتىرمىز. زەرتتەۋلەر جۇرگىزىلۋدە. مۇناي قاباتتارى قايتا ءتۇزىلىپ جاتقانىن دا بىلەمىز، -دەيدى باسقارما باستىعى تالعات تاسقىنباەۆ.

دوسسور كەنىشىن يگەرۋدىڭ ءبىر عاسىر­لىق مەرەيتويىنا ارنالعان شارالار اۋەلى اتىراۋ قالاسىندا باستالدى. ال­دىمەن ماحامبەت اتىنداعى دراما تەا­ترىندا «اتامۇناي» دەپ اتالعان كىتاپ­تىڭ تۇساۋى كەسىلدى. بۇل جەرگىلىكتى قا­لام­گەر ايبوسىن ەلەۋسىنوۆتىڭ باس رەداكتورلىعىمەن دايىندالىپتى. كى­تاپ­تى پاراقتاي باستاساڭ-اق، تاريحي دەرەكتەر سىرىنا قانىعا تۇسەسىڭ. «اتا» ءسوزىن قولدانۋعا مىناداي ءجايت سەبەپ بولدى. دوسسور -قازاق جەرىندەگى تۇڭعىش يگەرىلگەن كەنىش، دەمەك، مۇناي ونەر­كاسىبىنىڭ كەڭ كولەمدە وركەن جايۋىنىڭ باستاۋى»، دەيدى  اۆتورلىق ۇجىمعا جەتەكشىلىك جاساعان ايبوسىن اعا ەلەۋسىنوۆ. كىتاپ 6 تاراۋعا بولىنگەن. ءار تاراۋ­دىڭ تاريحي دەرەگى قازاق مۇناي ونەر­كاسىبىنىڭ شەجىرەلى جىلناماسىنا قوسى­لاتىن قۇندى دەرەكتەر. سونىمەن بىرگە، مۇندا 3000-عا جۋىق مۇنايشىنىڭ جەكە سۋرەتتەرى، ومىردەرەكتەرى قامتىلعان.  مە­رەي­تويلىق ءىس-شارالار اياسىندا  «كاس­پي: مۇناي جانە مادەنيەت» اتتى فوتوالبومنىڭ تۇساۋكەسەرى بولدى. با­سىلىمعا ماڭعىستاۋ،  اتىراۋ وبلىس­تارىنىڭ جانە رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ  استراحان وبلىسىنىڭ اۋماعى بويىنشا «قازمۇنايگاز» ۇلتتىق كومپانياسىنىڭ قولداۋىمەن جاسالعان العاشقى عىلىمي-پۋبليتسيستيكالىق ەكسپەديتسياعا قاتى­سۋشىلاردىڭ سيرەك كەزدەسەتىن، ونىڭ ۇستىنە العاش رەت جاريالانىپ وتىرعان فوتوسۋرەتتەرى مەن جولجازبالارى جانە فيلوسوفيالىق ەسسەلەرى ەنىپ وتىر. باسىلىم عىلىمي-تانىمدىق سيپاتتا، ءوز ەلىنىڭ بولاشاعىنا بەيجاي قارامايتىن ادامدارعا ارنالعان.

ال سالتاناتتى شارادا مۇنايشى­لاردى الدىمەن وبلىس اكىمى بەرگەي رىس­قاليەۆ  قۇتتىقتادى. ول وسى مەرەيتويعا وراي ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ قۇتتىقتاۋىن وقىپ بەردى. سودان كەيىن «قازمۇنايگاز» ۇك» اق باسقارما ءتور­اعاسى قايىرگەلدى قابىلدين «سا­مۇرىق-قازىنا» ءال-اۋقات قورىنىڭ باسقارما توراعاسى تيمۋر قۇلىباەۆتىڭ قۇتتىق­تاۋىمەن تانىستىردى. دوسسور كەنىشىنىڭ يگەرىلگەنىنە 100 جىل تولۋىنا وراي شىعارىلعان ەستەلىك مەدالمەن ءبىر توپ ارداگەرلەر مەن مۇنايشىلاردى ماراپاتتادى.

«قازمۇنايگاز» ۇك»  اق باسقارما توراعاسى قايىرگەلدى قابىلدين، «قازمۇنايگاز» بارلاۋ ءوندىرۋ» اق باس ديرەكتورى اسقار بالجانوۆ اتىراۋ قالاسىنداعى «ەمبىمۇنايگاز» وندىرىستىك فيليالىنىڭ مۇناي داڭقى مۇراجايى بار جاڭا كەڭسە عيماراتى قۇرىلىسىنىڭ نەگىزىن قالاۋ سالتا­ناتىنا دا قاتىستى. بۇل جاڭا كەڭسەنىڭ قۇرىلىسى ەكى جىلدان سوڭ اياقتالادى دەپ بولجانۋدا.

- دوسسوردىڭ العاشقى مۇنايشى­لارى باتىس قازاقستاننىڭ باسقا دا مۇناي كەن ورىندارىن يگەرۋدىڭ قار­لىعاشتارى بولدى، - دەگەن   «قاز­مۇناي­گاز» ۇك» اق باسقارماسى توراعاسى قايىرگەلدى قابىلدين -باتىس قازاقستاننىڭ مۇناي سالا­سىنىڭ دامۋىنا ءوز ۇلەسىن قوسقان­داردىڭ اتىنا دوسسوردا «دوسسور مۇنايىنا 100 جىل» ەسكەرتكىش تۇ­عىرى مەن مۇنايشىلار داڭقى ساياجولىنىڭ  اشى­لۋىنا قاتىستى. وسى جەردە ۇزدىك مۇنايشىلارعا 5 جەڭىل اۆتوكولىك تارتۋ ەتىلدى.

دوسسور كەنتىندەگى مە­رەيتويلىق ءىس-شارالار شەڭ­بەرىندە 80 ورىندىق با­لا­لارعا ارنالعان قازىرگى زا­مانعى جابدىقتارمەن، جي­ھازبەن، ويىن ات­تراك­تسيون­دارىمەن قامتاماسىز ەتىلگەن «بوتاقان» بالا­باقشاسى دا اشىلدى. بۇل بالاباق­شانىڭ قۇرى­لى­سىن سالۋعا «قاز­مۇناي­گاز» بارلاۋ ءون­دىرۋ» اق تاپسىرىس بەرگەن ەكەن. قۇ­رىلىستى جەرگىلىكتى «عي­ما­رات» سەرىكتەستىگى ءتورت اي مەرزىمدە سالىپ بىتىرگەن. جاڭا بالاباقشانىڭ تۇ­ساۋىن وبلىس اكىمىنىڭ ورىن­باسارى اسقار كەرىموۆ پەن «قازمۇنايگاز» بارلاۋ ءون­دىرۋ» اق باس ديرەكتورى اسقار بالجانوۆ قيدى. «بۇل - مۇ­نايشىلاردىڭ دوس­سور با­لا­لارىنا تارتۋى، وسى جەردە ەلدىڭ كەلەشەگىنە قىز­مەت ەتەتىن پاتريوت ۇلان­دار ءتالىمدى تاربيە الاتىنىنا سەنىمدىمىن»، دەدى اسقار بالجانوۆ.

سونىمەن قاتار، دوسسور كەنتىندەگى دەنەشىنىقتىرۋ- ساۋىقتىرۋ كەشەنى قايتا جاڭارتىلىپ، كۇردەلى جوندەۋ جۇرگىزىلدى، ترەناجەر جانە كۇرەس زالدارى سالىندى. ستاديوندا فۋتبول الاڭىنىڭ بەلگىلەرىمەن بىرگە جاساندى گازون جابىندىسى سالىنىپ،  قايتا جاڭارتۋ جۇمىستارى اتقارىلدى. «مۇ­نايشى» مادەنيەت ءۇيى مەن «دوس­سورمۇنايگاز» مگوب عيماراتىنا، «دوسسورمۇنايگاز» مگوب-ءتىڭ قوناق ۇيىنە دە قايتا جاڭارتۋ مەن كۇردەلى جوندەۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلىپتى. وسى كەنتتەگى ورتا مەكتەپتەردىڭ اۋماعىندا جاساندى جابىنى بار بەس سپورت الاڭى، كىشى ساۋلەت نىساندارى بار بالالارعا ارنالعان بەس اۋلا الاڭى ورناتىلدى.   دوسسورداعى سپورت كەشەنىندە ەمبىلىك مۇنايشىلاردىڭ ءداس­تۇر­لى سپارتاكياداسى ءوتتى.

- «قازمۇنايگاز» ۇلتتىق كومپا­نياسى جۇمىسىنىڭ اسا ماڭىزدى جانە اجىراماس بولىگى - بۇل الەۋمەتتىك سالا. ءبىزدىڭ كاسىپورىندار قالا ءتۇزۋشى بولىپ تابىلادى جانە ولارعا قىزمەت­كەرلەرىمىزدىڭ، ولاردىڭ وتباسى­لارى­نىڭ، ءبىز قىزمەتىمىزدى جۇزەگە اسىرىپ جاتقان كەنتتەر، قالالار مەن وڭىرلەر تۇرعىندارىنىڭ ەڭبەك جانە ءومىر ءسۇرۋ جاعدايىن جاقسارتۋ ءۇشىن ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىك جۇكتەلىپ وتىر. «قاز­مۇنايگاز» قازاقستانداعى ۇلتتىق كومپانيالاردىڭ ىشىندەگى كوشباسشى بولعاندىقتان، وسىلاردىڭ ءبارىن ءجۇ­زەگە اسىرۋ  ءبىزدىڭ مىندەتىمىز، -دەپ اتاپ ءوتتى قمگ باسشىسى. -ماسەلەن، اتىراۋ وبلىسى اكىمدىگىمەن الەۋمەت­تىك سەرىكتەستىكتىڭ 2011 جىلعا ارنال­عان باعدارلاماسى شەڭبەرىندە «قاز­مۇنايگاز» ءبو» اق اتىراۋ وبلى­سىندا 300 ملن. تەڭگەگە 5 دەنەشىنىق­تىرۋ-ساۋىقتىرۋ كەشەنى قۇرىلىسى­نىڭ جوباسىن ىسكە اسىرىپ وتىر. اتىراۋ وبلىسىنداعى ميالى كەنتىندە قازىرگى زامانعا ساي 150 ملن. تەڭگە تۇراتىن دەنەشىنىقتىرۋ-ساۋىقتىرۋ كەشەنىنىڭ قۇرىلىسى اياقتالدى. بۇل نىسان قازاقستان تاۋەلسىزدىگى كۇنى قارساڭىندا ىسكە قوسىلادى.

«ەمبىمۇنايگاز» وندىرىستىك في-ليال­­­ى­نىڭ ەڭ وزىق قىزمەتكەرلەرىنە جانە ارداگەرلەرگە «قازمۇنايگاز» ۇك» اق قۇرمەت گراموتالارى مەن ەستەلىك بەلگىلەرى، سونداي-اق دوسسور كەن ورنىنىڭ - 100 جىلدىعىنا وراي «دوس­سور مۇناي كەن ورنىنا - 100 جىل» مەرەيتويلىق بەلگىلەرى تابىس ەتىلدى. مۇناي-گاز كەشەنى قىزمەت­كەرلەرى كۇنى قارساڭىندا اتىراۋ قالاسىندا جانە اتىراۋ وبلىسىنىڭ دوسسور كەنتىندە، دوسسور كەن ورنىنىڭ 100 جىلدىعى جانە قازاقستان تاۋەل­سىزدىگىنىڭ 20 جىل­دىعىنا ارنالعان ءىس-شارالار اياسىندا ەلىمىزدىڭ بەلگىلى ارتىستەرى نۇرعالي ءنۇسىپجانوۆ، ايگۇل ۇلكەن­باەۆا، جەڭىس ىسقاقوۆا، نۇرلان ابدۋللين جانە باسقا دا  ونەرپاز­داردىڭ قاتىسۋىمەن گالا-كونتسەرت ءوتتى.

جولداسبەك شوپەعۇل، اتىراۋ وبلىسى.