كوروناۆيرۋس اسا قاتەرلى دەرتكە اينالىپ، جەر شارىنىڭ 180-نەن اسا ەلىندە  2 ملن-نان اسا ادامدا تارالىپ، ودان 200 مىڭنان اسا ناۋقاس قايتىس بولدى. بۇگىنگى تاڭدا ەلىمىزدە  بۇل ىندەتكە شالدىققاندار سانى 1500-دەن اسىپ، مامانداردىڭ بولجامىنشا شەكتىك دەڭگەيگە جەتكەن كورىنەدى. قاتاڭ كارانتيندىك شارالار دەر مەزگىلىندە ىسكە  اسىرىلۋىنا قاراماستان دەرت ەلىمىزدىڭ بارلىق ايماقتارىنا تارالىپ ۇلگەردى.

الماتى مەن نۇر-سۇلتان قالالارىندا ءساۋىر ايىنىڭ ءبىرىنشى ونكۇندىگىندە اۋرۋ انىقتالعان ناۋقاستار كۇرت تومەندەگەن ەدى. بىراق تا وڭتۇستىك مەگاپوليستە ءبىر تاۋلىكتە كورونوۆيرۋس 178 ادامدا بايقالىپ، ونىڭ 70%-دان استامى دارىگەرلەر ەكەنى بەلگىلى بولدى. الماتى قالاسىنىڭ 12-ورتالىق كلينيكاسىندا 200-دەن اسا مەديتسينا قىزمەتكەرى اۋىرىپ جاتقان كورىنەدى. سوندا ولار ىندەتتەن ساقتانۋ شارالارىن نەگە ورىنداماعان نەمەسە قورعانۋ جابدىقتارىمەن تولىق قامتاماسىز ەتىلمەگەن بە؟ەەمدەلىپ جاتقان قانشاما ادامدارعا اۋرۋ جۇقتىردى؟ دەگەن سۇراقتار تۋىندايدى. 

كوروناۆيرۋستىڭ ەلىمىزدە كەڭ تارالىپ كەتۋىنە جول بەرمەۋ ءۇشىن مەملەكەت باسشىسى قاۋلى قابىلداپ، توتەنشە جاعداي جاريالاپ، ءبىراز شارالار ىسكە اسىرىلۋدا. قاتەرلى دەرتتى اۋىزدىقتاپ، وعان شالدىققان ازاماتتاردى ەمدەۋگە دە وراسان قارجى جۇمسالىپ جاتىر. قورعانىس زاتتارى، ۆيرۋستى انىقتايتىن تەست پەن ءدارى دارمەكتەر، مەدينالىق قۇرال جابدىقتار  جانە ت.ب. قاجەتتىلىكتەرگە مەملەكەت بيۋدجەتىنەن جۇزدەگەن ميلليارد قارجى جۇمسالدى. دارىگەرلەردىڭ ەرەن ەڭبەكتەرى ەسكەرىلىپ، ولارعا رۋحاني جانە قارجىلاي قولداۋ ىسكە اسىرىلۋدا، ءبىرىنشى توپقا جاتاتىنداردىڭ جالاقىسىنا قومىشا 850 مىن تەڭگە، ەكىنشى توپقا 425 مىڭ، بايقاۋسىزدا دەرتكە شالدىققاندارعا 2 ملن تەڭگە تولەماقى بەرىلىپ جاتىر. وكىنىشكە وراي قاتەرلى دەرت جۇقتىرعان دارىگەرلەر سانى تاۋلىك سايىن ارتۋدا. بۇگىنگى تاڭدا ولاردىڭ سانى ۇشجۇزگە تاقادى؟

30 ناۋرىزدا Abai.kz پورتالىندا جاريالانعان «ادام. الدە ەكونوميكا. قايسىسىن قۇتقارۋ كەرەك دەگەن» دەگەن ماقالادا بەلگىلى كاسىپكەر، ءارى ساياساتكەر مارعۇلان سەيسەنباي: «ەكونوميكا قىسقا مەرزىمگە شىدايدى، ءبىر ايدان ءۇش ايعا دەيىن. وسى ۋاقىتتا كوروناۆيرۋستى جەڭبەسەك دەنساۋلىق ساقتاۋ سالالارىنىڭ جاعدايى ءماز بولمايدى، بىلايشا ايتقاندا دەفيتسيت، حاوس جانە ءولىم سانىنىڭ ارتۋى ورىن الادى. سوندىقتان ستراتەگيالىق تۇرعىدان ماڭىزدى، ومىرلىك قاجەتتىلىگىمىزدى قامتاماسىز ەتەتىن ءوندىرىس ورىندارىنىڭ ءتىزىمىن جاساپ، ولار جۇمىستارىن جالعاستىرا بەرۋ كەرەك» - دەپ تۇجىرىمداپتى. رەسەي عالىمدارى كوروناۆيرۋستى اۋىزدىقتاۋدا ەڭ باستىسى ەلدىڭ ەكونوميكاسى مەن قارجى كوزدەرى جانە كوپشىلىكتىڭ قالتاسى كوتەرەتىن ءدارى-دارمەك پەن ازىق- تۇلىك ەكەنىنە نازار اۋدارىپتى. 

ارينە قوعام ءۇشىن ەڭ باستىسى ادام جانە ونىڭ ءومىرى. وسىعان وراي ەلىمىزدە   حالىقتى ازىق-تۇلىكپەن قامتاماسىز ەتۋگە باسا نازار اۋدارۋ كەرەك. ەگەمەن ەلىمىزدىڭ تۇرعىندارىنىڭ كۇندەلىكتى قاجەتتىلىكتەرىن قامتاماماسىز ەتۋ ءۇشىن ازىق-تۇلىك جانە قارجى، دەمەك توتەنشە جاعدايعا توتەپ بەرە الاتىن  ەكونوميكا كەرەك، نەگىزگى ءوندىرىس وشاقتارى قالىپتى جۇمىس ىستەپ تۇرۋى شارت. ۇكىمەت وسىنى ەسكەرىپ 20 ساۋىردەن الماتى مەن نۇر-سۇلتان قالالارىنداعى ءبىراز ءوندىرىس ورىندارى مەن شاعىن جانە ورتاشا كاسىپكەرلەر جۇمىسىن جالعاستىراتىنىن مالىمدەدى. پرەزيدەنت توقاەۆ توتەنشە جاعدايعا بايلانىستى جولداۋىندا اۋىلشارۋاشىلىق ءوندىرىسىن قولداۋعا كاسىپكەرلەرگە 5 پايىزدىق ۇستەمەمەن 70 ملرد، كوكتەمگى ەگىس جۇمىستارىن مەزگىلىندە اتقارۋعا ارزانداتىلعان جانارماي جانە باسقا قاجەتتى ماتەريالدارمەن  قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن شارۋا قوجالىقتارىنا 100 ملرد تەڭگە قاراجات بولىنەتىنىن مالىمدەدى. 

ەلىمىزدىڭ وڭتۇستىك وڭىرىندە كوكتەم شىقتى، ەگىس جۇمىستارى قىزۋ ءجۇرىپ جاتىر. قالا تۇرعىندارىن ەت پەن ءسۇت ونىمدەرىمەن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن شارۋا قوجالىقتارى مالىن تولدەتىپ، كوكونىس جانە باقشا داقىلدارىن وتىرعىزۋدا. بىراق تا ەلىمىزدىڭ بارلىق اۋماعىنا تارالىپ ۇلگەرگەن كوروناۆيرۋستىڭ   بايلانىستى ەندىرىلگەن كارانتيندىك شارالار مەن توسىن تابيعات قۇبىلىستارى ولاردىڭ جۇمىستارىنا ءبىراز اسەرىن تيگىزۋدە.

جاقىندا كوگىلدىر ەكراننان وڭتۇستىك وڭىردە سونشاما قارجى جۇمساپ جىلىجايدا وسىرگەن قيارى مەن قىرىققاباتىن ەشقايدا جىبەرە الماي وتىرعان كاسىپكەردىڭ مۇڭىن ەستىدىم. ول پايدا تابۋدىڭ ورنىنا شىعىنعا باتاتىن بولدىم دەپ شاراسىزدىعىن جەتكىزدى. وسىدان ون تاۋلىكتەي بۇرىن تەرىسكەيدەن سوققان دۇلەي جەل وڭتۇستىك وڭىرگە دە جەتىپ، جاڭبىردىڭ ارتى قارعا اينالدى، اۋا تەمپەراتۋراسى -2-3 س دەيىن تومەندەدى.

ەلىمىزگە ايگىلى كاسىپكەر، ءىرى جەر يەلەنۋشى، ەگەمەندىكتىڭ العاشقى جىلدارى پرەمەر مينيستر قىزمەتىن اتقارعان س. ا. تەرەششەنكو مىرزا اگرارلىق عىلىمي ءبىلىم ورتالىعىنىڭ توراعاسى ت. راحىمبەكوۆكە فەيسبۋك ارقىلى جىبەرگەن سۋرەتتەرىندە ورداباسى اۋدانىندا جەمىس اعاشتارى قالىڭدىعى 10-15 سم قار استىندا قالعانىن جازدى. بۇل وڭىردە كوكتەم ەرتە شىعىپ، جەمىس اعاشتارى گۇلدەپ، ءتۇيىن سالىپ ۇلگەرگەنىن ەسكەرسەك، دەمەك  بيىل مول ءونىم بولمايدى. اۆتور كارانتينگە بايلانىستى قىتاي مەن وزبەكستان، تۇركيا مەن يران شەكارالارى جابىق، سوندىقتان بيىل جەمىس جيدەكتىڭ باعاسى كۇرت كوتەرىلەتىنىنە نازار اۋدارىپتى. جامبىل وبلىسىندا دا قار جاۋىپ، ۇسىك ءجۇردى. الماتى وبلىسىنىڭ تاۋ بوكتەرىندەگى باقتار گۇلدەي قويماعاندىقتان قاردان اسا زارداپ شەگە قويعان جوق، اۋا تەمپەراتۋراسى – 2-3 س دەيىن  تومەندەدى، دەمەك قاۋىپتى ەمەس. بىراق تا كارانتيندىك شارالارعا بايلانىستى الماتى قالاسىنىڭ تۇرعىندارى ساياجايلارىنا جەتە الماي وتىر. بۇل ءىرى مەگاپوليستىڭ ازىق-تۇلىكپەن قامتاماسىز ەتىلۋىنە ءبىراز اسەرىن تيگىزەرى ءسوزسىز. سوندىقتان جاز بەن كۇز ايلارىندا كوكونىس پەن جەمىس جيدەكتەردىڭ باعاسى كوتەرىلىپ، تاپشىلىعى سەزىلۋى مۇمكىن. 

ونبەس-جيىرما تاۋلىكتەن كەيىن سولتۇستىك وڭىردە نەگىزگى ازىق-ءداندى جانە مايلى داقىلداردى ەگۋ باستالادى. وعان دايىندىعىمىز قالاي؟ شارۋا قوجالىقتارى جانار جانە جاعار مايمەن، تەحنيكانىڭ اۋىستىرىلاتىن بولشەكتەرىمەن قامتاماسىز ەتىلدى مە؟ كوبىنەسە باتىس ەۋروپا ەلدەرىنەن اكەلىنەتىن راپس پەن زىعىر سياقتى مايلى داقىلداردىڭ تۇقىمى جەتكىلىكتى مە؟ وسىمدىك قورعاۋ قۇرالدارى بويىنشا قىتاي مەن رەسەي جانە ت.ب. ەلدەرگە تاۋەلدىمىز، اسىرەسە ارامشوپتەرگە قارسى قولدانىلاتىن گەربيتسيدتەردىڭ جەتكىلىكتى مە؟ «جاۋ جاعادان العاندا ءبورى ەتەكتەن الىپتى» دەگەندەي ەرتەڭگى كۇنى ءۇيىرلى شەگىرتكەلەر قاپتاپ جاتسا، ولاردى جويۋعا قولدانىلاتىن  ينسەكتيتسيدتەر جەتىكىلىكتى مە؟ 

وكىنىشكە وراي كارانتيندىك شارالارعا بايلانىستى شارۋاقوجالىقتار ءبىراز قيىنشىلىقتارعا تاپ بولۋدا ەكەن. ولار جايلى بۇگىن ازىق تۇلىك كورپوراتسياسىنىڭ قويشارۋاشىلىعى باسقارماسىنىڭ توراعاسى الماسبەك سادىرباەۆتىڭ ەلىمىزدىڭ پرەزيدەنتى ق. توقاەۆ پەن پرەمەر ءمينيسترى ا. مامينگە فەيسبۋك ارقىلى جولداعان جانايقايىنان ءبىلدىم. ول كوپشىلىك شارۋا قوجالىقتارى ەگىس ناۋقاندارىنان باس تارتۋعا ءماجبۇر، ونىڭ باستى سەبەبى تۇقىم، جانار جانە جاعارماي، گەربيتسيدتەر جانە ت.ب. ەگىس ناۋقاندارىنا قاجەت ماتەريالداردى وبلىس ورتالىقتارىنان جەتكىزە الماي وتىرعانىنا ايتتى. كارانتيندىك شارالاردى قاداعالاۋ ءۇشىن قويىلعان بلوكپوستىلاردا وتىرعاندار نەشە ءتۇرلى قۇجاتتار تالاپ ەتەتىنىن، جالپىلاي راسىمدەلگەن بەلگىلى ءبىر قۇجات جوق ەكەنىنە نازار اۋداردى.

كوروناۆيرۋس دەرتىنىڭ تارالۋى ماۋسىم ايىنا قاراي بىرتىندەپ تومەندەۋى مۇمكىن. بىراق تا ىندەت جىل اياعىندا نەمەسە كەلەسى جىلدىڭ باسىندا قايتالانىپ، زاردابى الدە قايدا جوعارى بولۋى مۇمكىن. وسىنى ەسكەرە وتىرىپ ەكى مەگاپوليسپەن قاتار، وبلىس ورتالىقتارىندا جۇقپالى اۋرۋحانالار جانە  دارىگەرلەرگە ارنالعان جاتاقحانالار مەن اسحانالار سالىنىپ، ىسكە قوسىلۋى قاجەت. ولاردى قالا سىرتىندا وقشاۋ ورنالاستىرعان ءجون دەپ سانايمىن. ارينە ءبىز قىتاي ۇكىمەتى سياقتى ءبىر- ەكى اپتادا  بىرنەشە مىڭ ادامعا ارنالعان اۋرۋحانا سالا المايمىز. سوندىقتان بۇل جۇمىسقا تەزدەتىپ كىرىسكەن ءجون. Cov 19  انىقتايتىن واندىق تەست جۇيە شىعارىلعان كورىنەدى; ونىڭ تەزدەتىپ سىناقتان وتكىزۋ قاجەت.  قىتاي مەن رەسەي، اقش پەن باتىس ەۋروپا عالىمدارىنىڭ بىرلەسە دەرتكە قارسى ۆاكتسينا، اۋرۋعا ششالدىققانداردى ەمدەيتىن ءدارى دارمەكتەر شىعارۋ قاجەت. وكىنىشكە وراي وتاندىق فارماتسەۆتيكالىق ءوندىرىستىڭ جاعدايى ءماز ەمەس، ءدارىحانالاردا  كوبىنەسە شەتەل ونىمدەرى ساتىلادى، ۇلەسى 88%. 884 ملن اقش دوللارىنا ءدارى دارمەك يمپورتتالادى ەكەن، ءبىرىنشى ورىندا گەرماپيا، ەكىنشى - رەسەي.

مۇناي باعاسىنىڭ قۇلدىراۋى، كوپتەگەن ءىرى ءوندىرىس وشاقتارى مەن كاسىپورىندار جانە ورتا بيزنەس جۇمىستارىنىڭ توقىراۋىنا بايلانىستى مەملەكەت بيۋدجەتىنە تۇسەتىن سالىق ءبىر تريلليون 700 ملرد تەڭگەگە ازايىپ وتىر. سوندىقتان ەكونوميكانى قۇلدىراۋدان قۇتقارۋ ءۇشىن ەلىمىزدە قاتاڭ ۇنەمدەۋ ساياساتىنا كوشۋىمىز كەرەك جانە تومەندەگى شارالاردى ىسكە اسىرۋ قاجەت دەپ ويلايمىن.  

-الماتى مەن نۇر-سۇلتاندا جانە وبلىس ورتالىقتارىندا ميللياردتاعان قارجى جۇمسالاتىن جوبالار مەن قۇرىلىستاردى توقتاتۋ كەرەك. ماسەلەن، الماتى قالاسىندا اباي داڭعىلىن ناۋرىزباي اۋدانى اكىمشىلىگىنىڭ ورتالىعىنا دەيىن سوزۋ ءۇشىن جاڭا سالىنعان جەكەجايلاردى قيراتىپ، جەر ۋچاستكەلەرىن الۋ ءۇشىن 60 ملرد تگ قارجى قاراستىرىلىپتى.

-سپورت پەن مادەنيەت سالالارىنا بولىنەتىن قاراجاتتى قىسقارتۋ، اسىرەسە ايىنا بىرنەشە ميليونن جالاقى تولەپ شەتەل لەگيوندارىن شاقىرۋدى توقتاتۋ كەرەك. 

-ءارتۇرلى مينيسترلىكتەر مەن اكىمشىلىكتەردە، سامۇرىققازىنا، قازمۇنايگاز، قازاگرو جانە ت.س.س. كۆازيمەملەكەتتىك مەكەمەلەردە ىستەيتىن شەنەۋنىكتەردىڭ سانىن قىسقارتىپ، جالاقىسىن شەكتەۋ.  

-تابىسى مەن بايلىعىن وففشورلىق ايماقتاردا جاسىرىپ وتىرعان زاڭدى جانە جەكە تۇلعالاردىڭ قارجىسىن ەلىمىزگە قايتارىپ، وتاندىق ەكونوميكانى قولداۋعا پايدالانۋ. 

-تابىسىنا بايلانىستى جاڭا سالىق جۇيەسىن ەندىرۋ كەرەك; ماسەلەن ايلىق جالاقىسى 250-300 مىڭ تەڭگەدەن اسسا ۇستالاتىن سالىق 15%، 500-مىڭنان 1 ملن ارالىعىندا بولسا 20- 30%-عا دەيىن جوعارىلاتۋ. 

-پارلامەنت پەن سەنات دەپۋتاتتارىنىڭ جالاقىسى مەن ولارعا كورسەتىلەتىن  جەڭىلدىكتەردى شەكتەۋ. 

مۇرات قويشىباەۆ 

Abai.kz