ەسمۇحان وباەۆ: «تەاتر – ۇلت رۋحىنىڭ جارشىسى»
قازاقتىڭ تەاتر ونەرى دارا تۇلعالارعا باي. تالانتىنا تابىندىرعان دا تامساندىرعان نەبىر ساڭلاقتار، ۇلى سۋرەتكەرلەر ۇلتتىق ساحناعا ۇلاعاتتى مول سىيلاپتى. ءالبەتتە، سوندايلىق ءتاڭىر سىيىنا مىڭ دا ءبىر راحمەت. ال، وسى تەاتردىڭ اعزاسىنا تىرشىلىك وتىن تۇتاتاتىن، تامىرلارىنا ىستىق قان تاراتاتىن جانى، جۇرەگى دەيتىندەي ۇستىنى - رەجيسسەر دەسەك، قازاق توپىراعىندا تۇتاس ءداۋىر جاساعان، قول باستاپ كوسەمدىك ەتكەن كاسىبي رەجيسسەر ساناۋلى سياقتى. ناق وسى ساناۋلى سيرەكتەر قاتارىندا قازاقستاننىڭ حالىق ءارتىسى، پروفەسسور، قازاقتىڭ م.اۋەزوۆ اتىنداعى اكادەميالىق دراما تەاترىنىڭ كوركەمدىك جەتەكشىسى ءارى ديرەكتورى ەسمۇحان وباەۆتىڭ اتالۋى الدەبىر زاڭدىلىققا، نىساندى قۇبىلىسقا ساياتىنداي.
قازاقتىڭ تەاتر ونەرى دارا تۇلعالارعا باي. تالانتىنا تابىندىرعان دا تامساندىرعان نەبىر ساڭلاقتار، ۇلى سۋرەتكەرلەر ۇلتتىق ساحناعا ۇلاعاتتى مول سىيلاپتى. ءالبەتتە، سوندايلىق ءتاڭىر سىيىنا مىڭ دا ءبىر راحمەت. ال، وسى تەاتردىڭ اعزاسىنا تىرشىلىك وتىن تۇتاتاتىن، تامىرلارىنا ىستىق قان تاراتاتىن جانى، جۇرەگى دەيتىندەي ۇستىنى - رەجيسسەر دەسەك، قازاق توپىراعىندا تۇتاس ءداۋىر جاساعان، قول باستاپ كوسەمدىك ەتكەن كاسىبي رەجيسسەر ساناۋلى سياقتى. ناق وسى ساناۋلى سيرەكتەر قاتارىندا قازاقستاننىڭ حالىق ءارتىسى، پروفەسسور، قازاقتىڭ م.اۋەزوۆ اتىنداعى اكادەميالىق دراما تەاترىنىڭ كوركەمدىك جەتەكشىسى ءارى ديرەكتورى ەسمۇحان وباەۆتىڭ اتالۋى الدەبىر زاڭدىلىققا، نىساندى قۇبىلىسقا ساياتىنداي.
قىسقا قايىرىمدارمەن ايتار بولساق، ە.وباەۆتى ونەرگە، ۇلتتىق رەجيسسۋراعا كىندىگىن كەسىپ، توقپاقتاي سومداپ الىپ كەلگەن وكىل اكەسى قازاقتىڭ تۇڭعىش كاسىبي رەجيسسەرى اسقار توقپانوۆ ەدى. ەڭبەك جولىن اۋەزوۆ تەاترىندا، داڭقتى رەجيسسەر ءازىربايجان مامبەتوۆتىڭ قاسىندا باستاۋى بالعىن تالانتتىڭ بالاقباۋىن ەرتە اعىتتى. قۇرمانعازى كونسەرۆاتورياسىندا، ۇلتتىق توپىراقتا دايىندالعان الپىسىنشى جىلدارداعى العاشقى كاسىبي رەجيسسەرلەرىمىزدىڭ دارىندى شوعىرىنىڭ اراسىندا دا وباەۆتىڭ ورنى بولەك دارالاندى. قازاقى فيلوسوفيانى، ۇلتتىق بولمىستى تەرەڭ ۇعىنعان ول ءوزى قويعان سپەكتاكلدەردە ەپيكالىق كەڭ تىنىسقا، بايتاق كەڭىستىككە قۇلاش ۇردى، ساحنادا ءوز ويىن جارقىن سۋرەتپەن ورنەكتەپ، ءوزىنىڭ جاڭا ءسوزىن ايتا ءبىلدى. ولاي بولسا، بولاشاقتا قازاق تەاتر ونەرىنىڭ كوشىن باستاۋعا، ۇلتتىق ساحنا ونەرىنىڭ كەرەگەسىن كەڭەيتۋگە، ۇلتتىق رەجيسسۋرا تۋىن جەلبىرەتۋگە، وزىنە دەيىنگى ۇلىلار ۇلاعاتىن جالعاستىرۋعا جەتەلەيتىن اق جولدى باسپالداقتاردىڭ كوبىنە-كوپ ءوندىر جاس ەسمۇحاننىڭ ەنشىسىنە بۇيىرىپ، ماڭدايىنا جازىلىپ وتىرۋى تەگىن ەمەس-ءتى. ول باسپالداقتار - ماسكەۋدىڭ م.گوركي اتىنداعى اكادەميالىق تەاترىندا ءۇش جىلداي تاعىلىمدامادان ءوتىپ شىڭدالۋى، ع.ءمۇسىرەپوۆ اتىنداعى بالالار مەن جاسوسپىرىمدەر تەاترىندا قويۋشى-رەجيسسەر رەتىندە باعىنىڭ سىنالۋى، سەمەيدىڭ اباي اتىنداعى مۋزىكالىق دراما تەاترىنىڭ كوركەمدىك جەتەكشىلىگىندەگى جيىرما جىلدىق تۇتاس كەزەڭدە تولىسىپ كەمەلدەنۋى، ودان سوڭ ءتورت جىل بەدەرىندە ت.جۇرگەنوۆ اتىنداعى تەاتر جانە كينو ينستيتۋتىنىڭ (قازىرگى ونەر اكادەمياسى) رەكتورى قىزمەتىندە وسى وقۋ ورنىنىڭ تاۋەلسىزدىك تالاپتارىنا ساي قايتا جاڭعىرۋىنا ۇلەس قوسۋى، ودان التى جىل بويى مادەنيەت مينيسترلىگىندەگى بيىك لاۋازىمداردا شىعارماشىلىق ءھام ۇيىمداستىرۋشىلىق زور قابىلەتىمەن كاسىبي قازاق ونەرىنىڭ وركەندەۋىنە مۇرىندىق بولۋى ەدى. سوڭعى ون جىل كولەمىندە، اعا دوسى ءاسانالى ءاشىموۆ ايتقانداي، قازاق تەاترلارى قاراشاڭىراعىنىڭ كەمەل قولباسشىسى بولىپ، شىن مانىسىندەگى قايراتكەرلىك ساناتتان كورىنۋدە.
شىعارماشىلىق جولىندا 100-دەن اسا سپەكتاكل قويعان، الىس-جاقىندى مويىنداتقان، كوركەمدىك ىزدەنىستەرىمەن جانە شىعارماشىل جانكەشتىلىگىمەن قازاق تەاترىنىڭ بۇگىنگى دامۋ بەلەستەرىن ايقىنداۋشى تۇلعاعا اينالعان ەساعاڭنىڭ قاشاندا ەسىل-دەرتى، اڭگىمەسىنىڭ ارقاۋى - تەك تەاتر.
- ەسمۇحان نەسىپبايۇلى، ءوزىڭىزدى ونەر جولىنا باستاعان سەبەپ-سىرلار قانداي ەدى؟ جاس داۋرەننىڭ قيماس ەلەسىندەي سول جايدى ءبىر ەسكە ءتۇسىرىڭىزشى.
- ونەرگە ادام تەگىن كەلمەيدى عوي. «ءبىز جاۋدى جەڭەمىز» دەگەن ءستاليننىڭ سوزىنە وراي اكە-شەشەم اتىمدى جەڭىسحان قويىپتى. كەيىن ەسمۇحان بوپ كەتىپپىن. سول جىلداردا دۇنيەگە كەلگەن ءبىزدىڭ ۇرپاق - تاعدىرى وتە قيىن ۇرپاق. بالالىق شاعىمىز سوعىستان كەيىنگى اشقۇرساق، جوقشىلىقتا ءوتتى. سونداعى جاس ۋاقىتىمىزدا اۋىلدا ءبىر قالپاق راديومىز بار، دالادا سۇڭقىلداپ سويلەيدى دە تۇرادى. سودان سەركەباەۆتار، جىلىسباەۆتار، روزا باعلانوۆالار، بولماسا وسى بيبىگۇلدەر كونتسەرت بەرىپ، تاۋ-تاستى جاڭعىرتىپ ءان سالادى. ءبىزدىڭ دۇنيەتانۋىمىز، ونەر تانۋىمىز وسى الەمگە بايلانىستى.
سول كەزدە اۋىلداعى قازاق بالاسى اتقا مىنسە دە، جاياۋ جۇرسە دە ولەڭ ايتادى. مەن - تاۋ بالاسىمىن. الاتاۋدىڭ ءبىر بوكتەرى، كەگەن دەگەن جەردەنمىن. «تاۋ بالاسى تاۋعا قاراپ وسەدى» دەگەندەي، تۋعان جەرىمدەگى تاڭىرتاۋلارعا قاراسام، ار جاعىنان ءبىر ارمان سيقىرلاپ اربايتىن سياقتى. ىلعي ار جاعىندا ءبىر ءۇمىت كۇتىپ تۇرعانداي. سوعان قاشان جەتەممەن ءومىر كەشەسىڭ. بالا كۇنىمىزدە ومىردەن ەرتەرەك كەتكەن قوعام قايراتكەرى، مەنەن ءبىر-ەكى جاس كىشى زامانبەك نۇرقادىلوۆپەن ىرگەلەس ۇيدە كورشى تۇردىق. سول ەكەۋمىز موينىمىزعا كىشكەنتاي گارمونىمىزدى اسىپ الىپ، تامنىڭ تاساسىندا اندەتەمىز. سول كەزدە ءبىزدىڭ اۋىلدا ايتىلاتىن اندەر ادامدى ءبىر مۇڭعا بولەپ، ارمانعا جەتەلەيتىن، اڭسار-ىڭكارعا تاربيەلەيتىن. ەكسپەديتسيالاردىڭ ارنايى شىعىپ، ەل اۋزىنان جينايتىن اندەرى ءدال وسىلار ەدى. اكە-شەشەلەرىمىز ىڭىلداپ، ءان سالمايتىن كۇنى بولمايدى. سولاردىڭ اندەرىن قاعىپ الىپ ءبىز ايتامىز. بويىمىزدا ونەرگە دەگەن، انگە دەگەن ءبىر قۇشتارلىق بولسا، سولاردان جۇققان شىعار. مەنى ونەرگە، تەاتر الەمىنە اكەلىپ تىنعان دا تۋعان جەردىڭ تۇنىق بۇلاعىمەن ويانعان وسى قۇشتارلىق.
- سونىمەن، مەكتەپتى بىتىرگەسىن الماتىعا كەلىپ، كونسەرۆاتورياعا ءتۇستىڭىز عوي؟
- كونسەرۆاتورياعا تۇسكەندە، سونىڭ ءوزى قىزىق بولدى. الدىندا داۋىسىم قىرىلداپ، ۆوكال فاكۋلتەتىنە تۇسە الماي كەتكەم. ءسويتىپ، اۋىلدا قىستىگۇنى مال قورادا قي كۇرەپ جۇرسەم، قاشانىڭ ار جاعىنان قارا جاعالى، سۇر كيىمدى، ۇلكەن سۋسار بورىكتى ءبىر ادام: «ءاي، وباەۆ دەگەن سەنبىسىڭ؟» دەپ ايقاي سالدى. «ءيا، مەنمىن، اعا» دەدىم. «وندا بەرى كەل!». وسى وكتەم داۋىستىڭ يەسى توقپانوۆ دەگەن پروفەسسور: «سەن، داۆاي، ساعات ەكىدە سەلسوۆەتكە كەل، تىڭداپ، اۋسەلەڭدى كورەمىن»، دەپ كەتىپ قالدى. سودان اكە-شەشەم «بارسايشى» دەگەسىن، بارىپ، ايتقانىنىڭ ءبارىن ىستەدىم. يت بول دەسە، يت بولدىم. قارعى دەدى قارعىدىم. جۇگىر دەدى، جۇگىردىم. ەنتىك دەدى ەنتىكتىم. سودان كەيىن تاقپاق ايتقىزدى. ءايتتى-ءبۇيتتى، اقىرى مەنى ۇناتتى. «ورگانيكاڭ جاقسى ەكەن» دەدى اقىر سوڭىندا. ول كەزدە ول ءسوزدى ۇعاتىن شامامىز جوق. «بەيىمىڭ جاقسى» دەگەنى ەكەن. سودان كەيىن: «سەن الداعى شىلدەنىڭ باسىندا كونسەرۆاتورياعا كەل. اكتەرلىك بولىمگە تۇسەسىڭ» دەپ بۇيىردى.
اۋىلداعى مىڭ سان ناۋقاننان شىعا الماي، قىركۇيەكتە ءبىر-اق باردىم. «ءاي، قايدا ءجۇرسىڭ، اتاڭا نالەت! وي، قۋ قىرت»، دەپ اسقار توقپانوۆ اعامىز جاۋدىرتىپ الا جونەلدى. «ۋاقىت ءوتىپ كەتتى. ەندى قابىلدامايدى. ەمتيحاننان قالىپ قويدىڭ. ەندى ستيپەندياسىز وقيسىڭ، ۆولنوسلۋشاتەل دەگەن بولادى. سوعان تۇسەسىڭ. ار جاعىن كورەمىز» دەدى. سول ارادا رەكتور قوجامياروۆ كەلىپ قالىپ، ول كىسى «بۇل زاڭسىز» دەگەسىن، ەندى ەكەۋى ءبىر-بىرىمەن شاق-شۇق ايقايلاسسىن. «بۇل تالانتليۆىي بالا، مەن ءوزىم جاۋاپ بەرەمىن» دەپ اسەكەڭ بوي بەرەر ەمەس. اقىرى، «وتتاماسىن، وقيسىڭ، بىراق ساعان ەشتەڭە تولەمەيدى» دەپ سوڭعى ءسوزىن ايتتى. «جارايدى» دەپ وقۋعا مەن دە كىرىستىم. بەس ايدان كەيىن ەمتيحاننىڭ ءبارىن بەسكە تاپسىرىپ، وقۋعا زاڭدى تۇردە قابىلداندىم. بەس جىل بويى ستاروستا بولدىم.
- ءسىز سوندا كىمدەرمەن بىرگە وقىدىڭىز؟
- ول كەزدە ءاسانالى، سابيتتەر كونسەرۆاتوريانىڭ اكتەرلىك بولىمىندە وقيتىن. ءبىز بولساق، 24 بالا قازاقتىڭ تۇڭعىش كاسىبي رەجيسسەرلەرىن دايىندايتىن جاڭادان اشىلعان رەجيسسەرلىك بولىمگە وقۋعا تۇستىك. سودان ون ءبىر ادام بىتىرگەنبىز، كوزى ءتىرى ۇشەۋىمىز عانا قالىپپىز. مىناۋ قارسى الدىڭدا وتىرعان وباەۆ پەن ونەر اكادەمياسىنىڭ پروفەسسورى مامان بايسەركەنوۆ. اقتاۋداعى جاستار تەاترىندا زاۋرەش ەسبەرگەنوۆا دەگەن قىزىمىز جانە بار. بىزبەن بىرگە وقىعانداردىڭ ىشىندە ۆيكتور پۇسىرمانوۆ، قادىر جەتپىسباەۆ، جاقىپ وماروۆ، حاليولدا مەرعازيەۆ سياقتى مارقۇم بولىپ كەتكەن تالانتتى رەجيسسەرلەر ەلدىڭ ەسىندە.
- شىعارماشىلىق جولىڭىزدىڭ جيىرما جىلى، تۇتاس ءبىر كەزەڭى سەمەيدە، اباي تەاترىندا وتكەن ەكەن...
- ماسكەۋدە رەجيسسەرلىكتىڭ قىر-سىرىنا ۇيرەنىپ، امان-ەسەن كەلىپ، تيۋز-دە جۇمىس ىستەپ جاتىر ەدىم، ءلايلا عالىمجانوۆا دەيتىن ءمينيسترىمىز: «سەن ءبىر جىلعا سەمەيگە بارا تۇر. بايكەن وماروۆ كەتتى. سەمەي تەاترى قۇرىدى. ونداي تەاتردى مۇنداي جاعدايدا قالدىرۋ سۇمدىق»، دەپ مەنى سەمەيگە اتتاندىردى. بۇل - 1972 جىل. سول كەتكەننەن مول كەتتىم. ءبىر جىل قايدا، سەمەيدە باس رەجيسسەر بولىپ 20 جىل جانە 6 كۇن قىزمەت اتقاردىم. مەنىڭ رەجيسسۋراداعى قالىپتاسۋىم، شىققان بيىگىمنىڭ ءبارى وسى اينالايىن اباي اتىنداعى سەمەي تەاترىمەن بايلانىستى. تەاتردى گاسترولمەن ءماسكەۋگە دە الىپ باردىم، سوناۋ كايرگە دەيىن بارىپ ونەر كورسەتتىك. تەاتر ءوسىپ-تولىسقان جاقسى ءبىر كەزدەر ەدى. جاقسى ارتىستەر بار ەدى. وسى جيىرما جىل ماعان قانشا قيىن، كۇردەلى بولسا دا تەك جاقسىلىعىمەن ەستە قالىپتى. بۇعان دەيىن قازاقستاننىڭ بىردە-ءبىر تەاترى تسك-نىڭ بيۋروسىندا قارالماعان. ءبىز، سەمەي تەاترى قوناەۆتىڭ كابينەتىندە، ورتالىق كوميتەت بيۋروسىندا جاقسى جاعىمىزدان تانىلىپ، جۇمىسىمىزدىڭ وزىق تاجىريبەسى كۇللى ەلگە، قازاقستاننىڭ بارلىق تەاترلارىنا ارنايى قاۋلىمەن تاراتىلدى. كورەرمەن ۇيىمداستىرۋداعى، رەپەرتۋار تاڭداۋداعى، شىعارماشىلىق تۇرعىداعى جەتىستىكتەرىمىز ماداقتالىپ، ناسيحاتتالدى.
- ول قاي كەز؟
- ءالى ەسىمدە، 1986 جىل، 14 تامىز.
- و، جەلتوقسان وقيعاسىنىڭ ءدال قارساڭى ەكەن عوي.
- ديمەكەڭدى كۇتىپ، الماتىدا ءبىر اپتا جاتتىق. ول كىسى ەل ارالاپ، استىقتى كورىپ، جاقسى كوڭىل كۇيمەن كەلگەن بەتى ەكەن. بۇعان دەيىن وبلىستىق تەاتردى قويىپ، بيۋروعا اۋەزوۆ تەاترى دا شىعارىلماعان، تاريحتا بولماعان جاعداي. سول مارتەبەگە يە بولعان ءبىز ءارى مەرەيلەنىپ، ءارى تولقۋلىمىز، ءارى قورقۋلىمىز. ونىمىزدا شارۋاسى جوق ديمەكەڭ قاراپايىم قالىپپەن الدىنداعى قاعازدارعا قاراپ: «يا، كىم ءسويلەيتىن ەدى؟ ەسمۇحان، سەن سويلەيسىڭ بە؟» دەدى. بۇل كىسى مەنىڭ اتىمدى قايدان بىلەدى دەپ تاڭعالىپ مەن وتىرمىن. ءوزىم ءدىر-ءدىر ەتەمىن. ايتاتىن ءسوزىمنىڭ ءبارىن جاتتاپ العانمىن. سونى بايىپپەن تىڭداعاسىن ديمەكەڭ ايتتى: «جاقسى دۇنيەلەر جاساپ جاتىر ەكەنسىڭدەر. ءتاجىريبەلەرىڭدى تاراتامىز تەاترلارعا. ال ەندى وزدەرىڭنىڭ قانداي بۇيىمتايلارىڭ بار؟» دەدى. «بىزگە تەاتر سالىپ بەردى. اشىلعاندا ءوزىڭىز بولدىڭىز. بىراق سول ءالى تولىق بىتپەي جاتىر. الدىندا فونتانى، توبەسىندە ارناۋلى قۇرىلعىلارى بولۋى كەرەك. سولار بىتپەي قالدى. سونى بىتىرتكىزىپ بەرسەڭىز. سودان كەيىن مىنا ارتىستەر كوبىنە تۇزدە جۇرەدى، ۇيگە، بالا-شاعاسىنا قاراۋعا شاماسى كەلە بەرمەيدى. ءۇي ماسەلەسى ناشار» دەپ ەدىم، ديمەكەڭ سول ارادا گۋكاسوۆ دەگەن مينيسترگە: «ەريك حريستوفوروۆيچ، سەمەيدىڭ تەاترى ازەربايجاننىڭ «ارشىن مال - الان» پەساسىن قويادى ەكەن. جاڭا ەستىدىڭىز. قانداي كەرەمەت. ءسىز، نەمەنە، ءسويتىپ وتىرعان تەاترعا ءبىر قامقورلىق جاساي المايسىز با؟ تەاتردىڭ الدىندا فونتان بولۋى كەرەك. ەل سونى قىزىقتاپ دەمالۋى كەرەك، بۇعان قالاي قارايسىز؟» دەدى. ول كەزدە ءبىرىنشى حاتشىعا جوق دەپ ايتا المايدى ەكەن عوي. «قۇپ بولادى، ديماش احمەتوۆيچ، ايتقانىڭىز ورىندالادى» دەدى. سوسىن ديمەكەڭ ميروشحين دەگەن ەكىنشى حاتشىسىنا قارادى. «تەاتردى قابىلداپ العانسىزدار. قۇرىلىسشىلار تاپسىرعان. سونى نەگە قاداعالامايسىزدار؟ قانە، ماۋسىم اشىلعانعا دەيىن ءبارىن ءبىتىرىپ بەرەتىن بولىڭدار»، دەدى.
ديمەكەڭنىڭ سونداعى تەاترعا دەگەن ىقىلاسىنا ءالى كۇنگە دەيىن ءتانتىمىن.
- ەساعا، ءسىز بۇكىل جان-تانىڭىزبەن، قانىڭىزبەن قازاقى توپىراقتان شىققان كانىگى كاسىبي رەجيسسەرسىز. رەجيسسەر ماماندىعىنىڭ ءرولىن، ءمان-ماڭىزىن قالاي باعالايسىز؟
- تەاتردىڭ ۇستىنى - رەجيسسەر. مىسالى، سەمەي تەاترىنىڭ 70 جىلدىق تاريحىندا ارقايسىمىز جيىرما جىلدان ءۇش رەجيسسەر عانا ىستەگەن ەكەنبىز. ۋكراينادان كەلگەن لەونتيس دەگەن كىسى. بايتەن وماروۆ. سوسىن مەن. رەجيسسەر تۇراقتاماعاندىقتان، وسى تەاتردىڭ ءحالى مۇشكىلدەۋ. تەاتردىڭ ءوسۋى دە، ءوشۋى دە رەجيسسەرگە بايلانىستى دەيتىنىم سوندىقتان. جاس كەزىمىزدە: «پارتيا - ۋم، چەست، سوۆەست ناشي ەپوحي» دەگەن ۇران بولاتىن. مەن سونىڭ ءوڭىن اينالدىرىپ: «رەجيسسەر - تەاتردىڭ اقىل-ويى، ابىرويى جانە ار-وجدانى» دەيمىن.
- رەجيسسەرلىك ءتول كاسىبىڭىزدەن قول ۇزىڭكىرەپ كەتكەن جىلدارىڭىز دا بولدى ەمەس پە؟
- سونشالىقتى قول ءۇزدىم دەپ ايتا المايمىن. مينيسترلىكتە جۇرگەنىمدە، ءجۇرگەنوۆ ينستيتۋتىنىڭ رەكتورى كەزىندە دە تەاتر ماسەلەسىمەن تىكەلەي شۇعىلدانىپ وتىردىم. بار ءومىرىم قازاق تەاترىنىڭ گۇلدەنۋىنە، قازاق تەاترىنىڭ كادرىن دايىنداۋعا، قازاق تەاترىنىڭ كاسىبي دارەجەدە وسۋىنە ارنالدى دەسەم، ەشكىم داۋ ايتپاس. 23 جاسىمدا كونسەرۆاتوريانى بىتىرە سالا مەنى وسىندا مۇعالىم ەتىپ قالدىردى. ءارى اۋەزوۆ تەاترىندا ىستەيمىن، ءارى مۇعالىممىن. سول 1964 جىلدان بەرى قاراي وسى پەداگوگتىك جۇمىسىمدى ۇزگەن ەمەسپىن. كونسەرۆاتوريادا اسقار توقپانوۆتىڭ اسسيستەنتى، ەكىنشى وقىتۋشى بولدىم. ال، سەمەي كەزەڭىندە سونداعى اگرارلىق ينستيتۋتتا فوپ دەگەن فاكۋلتەت بولدى - فاكۋلتەت وبششەستۆەننىح پروفەسسي. مۇندا بولاشاق زووتەحنيكتەردى، ۆەتتەحنيكتەردى، اۋىل كوركەمونەرپازدارىن باسقاراتىن رەجيسسەرلىككە وقىتاتىن. مەن سولارعا ساباق بەردىم. ودان كەيىن رەكتور بولدىم. ونەر اكادەمياسىندا ءالى كۇنگە دەيىن ۇستازدىق ەتەمىن. بۇگىندە ستۋدەنتتەرىمنىڭ الدى شەتىنەن حالىق ارتىستەرى: تىلەكتەس مەيراموۆ، دوسحان جولجاقسىنوۆ، عازيزا ءابدىنابيەۆا، ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەر نۇرقانات جاقىپباەۆ، تولىپ جاتىر، كوپ. اۋەزوۆ تەاترى ارتىستەرىنىڭ قىرىق پايىزىنا جۋىعى ءوز شاكىرتتەرىم. وسىنشاما جىلدا ءبىزدىڭ وقۋشىلارىمىز رەسپۋبليكانىڭ بارلىق تەاترلارىنا تاراپ كەتتى. قازاقستاندا قازىر 52 تەاتر بولسا، قايسىسىنا بارسام دا شاكىرتتەرىم الدىمنان شىعادى. بۇل دا ءبىر باقىتىم.
- تاۋەلسىزدىك جىلدارىندا اشىلعان تەاترلار سانى قانشا؟
- تاۋەلسىزدىك جىلدارىندا ەلىمىزدە جاڭادان جەتى تەاتر اشىلدى. پەتروپاۆلدا، قوستانايدا، وسكەمەندە، اقتاۋدا، جەتىساي مەن تۇركىستاندا. بۇلارعا وزبەك تەاترىن قوسساق - جەتەۋ. وسىنىڭ ءوزى جاتقان ءبىر الەم عوي. مەنىڭ تاعى ءبىر باقىتىم، وسى تەاترلاردىڭ بارلىعىنىڭ اشىلۋى كەزىندە ونەبويى ەل پرەزيدەنتىنىڭ قاسىندا ءجۇردىم. سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىندا ءسابيت مۇقانوۆ اتىنداعى تەاتر اشىلعاندا مەنىڭ ءبىر جىلعى تۇلەكتەرىم تۇگەل سوندا باردى.
- وسىناۋ تەاترلاردىڭ بۇگىنگى جاي-كۇيى قالاي؟
- ولاردىڭ بارىنە مەملەكەت تاراپىنان قاراجات بولىنۋدە. عيمارات - مەملەكەتتەن. قازىر قوستانايدىڭ قاق ورتاسىندا قازاق تەاترىنىڭ ءۇيى سالىنىپ جاتىر. اقتاۋ مەن تۇركىستانداعى تەاتر عيماراتتارى دا جاڭا. وسىنىڭ ءبارى ەلباسىنىڭ تىكەلەي تاپسىرماسىمەن اتقارىلۋدا. وسىلاي كوڭىل ءبولىنىپ تۇرعان كەزدە ءىس قالاي ورگە باسپاسىن. ءبىر عاجابى، دۇنيە جۇزىندە قازاقستاننان باسقا ەشبىر مەملەكەتتىڭ تەاترلارى التى تىلدە سويلەمەيدى. امەريكاڭىزدا بولسىن، رەسەيىڭىزدە بولسىن. ءبىز التى تىلدە ونەر جاسايتىن تەاترى بار حالىقپىز. قازاق تەاترى. ورىس تەاترى. ۇيعىر تەاترى. كورەي تەاترى. نەمىس پەن وزبەك. التىنداي التى تەاتر. التى ۇلتتىڭ تىلىندە. كوپ ۇلتتىلىعىمىزدىڭ، قوي ۇستىنە بوزتورعاي جۇمىرتقالاعاننىڭ ءبىر كورىنىس-كورسەتكىشى وسى ەمەس پە. ءبىز وسىنداي ەلمىز دەپ ماقتانساق ورايى بار.
- سول ماقتانىشتىڭ ماتەريالدىق جاعىنا ۇڭىلسەك شە؟
- وسى تەاترعا مەن كەلگەن كەزدە ءاسانالى اشىموۆتەر 8 مىڭ تەڭگە الاتىن. ءاسانالى ماعان: «تۋھ، ەسمۇحان، سەگىز مىڭ ەڭبەكاقى بەرەسىڭ دە سەكسەن ساعات ۇرساسىڭ»، دەپ ويىن-شىندى قالجىڭداۋشى ەدى. قازىر سول كىسىلەرىمىزدىڭ جالاقىسى 140 مىڭعا دەيىن كوتەرىلدى. وبلىستىق تەاترلاردا، ارينە، تومەنىرەك. ويتكەنى، ءبىزدىڭ تەاتر اي سايىن 30 ويىننان وينايدى. تاپقان اقشانى پايىزداپ، تۇگەل ءارتىستەرگە جالاقىسىنىڭ ۇستىنە ۇستەمەلەپ بەرەمىز. 50 پايىزعا دەيىن. ويتپەسەك بولمايدى. تەاتر وسىنشاما سپەكتاكلدى يگەرۋ جولىندا كۇندىز-ءتۇنى جۇمىس ىستەيدى. سول ەڭبەكتىڭ قايتارىمى بولۋ كەرەك قوي.
- انا ءبىر جىلداردا تەاترلاردى تۇرالاتىپ تاستاعان قيىنشىلىقتار دا بولعانى جادىڭىزدا شىعار؟
- نارىقتىڭ العاشقى جىلدارىندا ەڭبەكاقىنى دەر كەزىندە الا الماي، ءۇش-ءتورت ايعا دەيىن سوزعان قيىنشىلىقتار بولعانى راس. ول ءبىر كوپپەن كورگەن ۇلى توي. قيىنشىلىق جاعداي مەملەكەتتىڭ ەكونوميكاسى باسەڭدەگەن وتپەلى، ءولارا تۇستا تۋىندادى. وسى تەاترىمىزدىڭ وزىندە 80-ءشى جىلداردىڭ اياعىنان 2000 جىلعا دەيىن كورەرمەن سانى كۇرت ازايىپ كەتتى. ونىڭ سەبەبى، ەل ەكونوميكاسىنىڭ، حالىقتىڭ تۇرمىس دارەجەسىنىڭ تومەندەۋى ەدى. قالتاسىندا تيىنى جوق ادام تەاترعا قايتىپ كەلەدى؟ ەندى، مىنە، ەكونوميكا كوتەرىلدى، قوعام ورلەدى، مەملەكەت وركەندەدى. ەلدىڭ قالتاسىندا اقشا پايدا بولدى. وسى كەزدە ادام رۋحاني قاجەتىن ويلاپ، تەاترعا بەت بۇرا باستادى. ەلباسىنىڭ: «ەڭ اۋەلى ەكونوميكا» دەيتىنى دە سودان عوي.
قازىر قازاقتىڭ اقساقال قارتتارى نەمەرەلەرىن ەرتىپ كاسسادان بيلەت الىپ تۇرعانىن كورەمىز. قىمبات ەمەس. 300-400 تەڭگەدەن. سول قاريا زالدا وتىرىپ: «قاراعىم، ابىلاي حان دەگەن باباڭ مىنا كىسى. اباي دەگەن ابىز اتاڭ انا كىسى»، دەپ جاڭاعى نەمەرەسىنە تاريح تاعىلىمىن ايتادى. قازىرگى بالالاردىڭ ءبارى بىردەي ابايدى وقىپ جۇرگەنىنە كۇماندىمىن. ال ەندى سول بالا تەاترعا كەلىپ، ءۇش ساعات ويىندى تاماشالاسا، اباي الەمىن تانىپ شىعادى. ابايدىڭ ۇلى پاراساتىن، مۇقاڭنىڭ ۇلى سوزدەرىن ساناسىنا سىڭىرەدى. بۇگىنگى كۇننىڭ دراماتۋرگياسى قاقتىعىسقا قۇرىلادى. ساحنادا حالىققا وي سالاتىن، نەعۇرلىم ۇلتتىق رۋحىمىزعا جاقىن، ءوتىمدى دۇنيەلەر عانا قويىلادى.
- قازىر قويىپ جاتقان سونداي دۇنيەلەردىڭ ءبىرىن اتاي كەتسەڭىز.
- سەرىك اسىلبەكوۆتىڭ «يمپەرياداعى توي» دەگەن پەساسى ءجۇرىپ جاتىر. مۇندا بايلىققا بوگىپ، ازعىنداعاندار مەن ءوزىنىڭ ۇياتىن، ار-نامىسىن ساقتاعان، وتانىن سۇيەتىن ادامدار اراسىنداعى قاقتىعىس، شيەلەنىس جەلى تارتقان. بۇگىن كىشكەنتاي عانا «يمپەريا» دەگەن رەستوران سالىپ العان ادام ەرتەڭ كۇللى ەل تۇتقاسىن يەمدەنۋگە ارانىن اشپاي ما؟ وندايلار كوپ قوي. پرەزيدەنتىمىز قانشاما ادامعا ءۇمىت ارتىپ، قانشا جاستى وقىتىپ، جولىن اشتى. سولاردىڭ اراسىنان ءوز حالقىنا ءوزى قارسى شىعىپ، ءوز ەلىن جۇلىپ جەۋگە كوز الارتقاندار دا بار ەمەس پە. سوندىقتان، تەاتر بۇگىنگى كۇن تاقىرىبىن، قوعامىمىزدىڭ تولعاقتى جاعدايلارىنا ءۇن قوساتىن، ءوز جۇرتىمىزدىڭ نامىسىن جىرتاتىن تاقىرىپتاردى كوبىرەك قاۋزايدى. تەاتر ءوزىنىڭ بارلىق بولمىسىمەن قوعام ءۇشىن، مەملەكەت ءۇشىن، حالىق ءۇشىن، حالقىمىزدىڭ بيىك كەۋدەلى رۋحى ءۇشىن قىزمەت ەتەدى. سونىڭ سەبەبىنەن بولار، تەاتردا شەتىنەن وتانسۇيگىش، ەلىم دەپ ەلجىرەپ تۇراتىن، ءتىلىن سۇيەتىن، وتكەن تاريحتى، قازاق دەگەن حالىقتى قادىرلەيتىن ادامدار عانا جۇمىس ىستەيدى. ساحنانىڭ پاتشاسى - ءارتىس. «ساف تازا ونەر بىقسىق ويدان تۋمايدى» دەگەن ناقىل بار عوي. تەاترداعى ونەر يەلەرى بىقسىق اتاۋلىدان اۋلاق، وزدەرىنشە ءبىر تازا الەم. مىنە، وسى ۇجىمنىڭ كوڭىلىن تابۋ، ارقايسىسىنا ساي ءرول ۇلەستىرۋ كوركەمدىك جەتەكشى ءۇشىن وڭاي شارۋا ەمەس. پەساعا قاتىسىپ وتىرماسا، قارايىپ قالادى. بۇلاردىڭ تىلەۋىن دە ۇيدەگى ءوز بالاڭنىڭ تىلەۋىن تىلەگەندەي تىلەيسىڭ. ءارتىسىمنىڭ تابانىنا كىرگەن شوگىر مەنىڭ ماڭدايىما كىرسىن دەپ جۇمىس ىستەمەسەڭ، ول جۇمىستىڭ قۇنى كوك تيىن.
- تەاتر مەن ءتاۋ ەتەر تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ اراسىنا قانداي پاراللەلدەر تارتار ەدىڭىز؟
- قازاق تەاترى ءۇشىن اينالىپ كەتەيىن تاۋەلسىزدىكتىڭ بەرگەنى كوپ. جالپى قازاق ونەرىن، قازاق رۋحىن ورلەتتى. مۇنى سوقىر عانا كورمەس. قازىرگى بار الەمگە تانىلىپ جاتقانىمىز تەك بايلىقتىڭ ارقاسى دەسەك، قاتەلەسەمىز. بيىككە شىرقاعانىمىز ەڭ الدىمەن رۋحتىڭ ارقاسى. ءبىز تەك مۇنايمەن، گازبەن عانا ەل بولمايمىز. رۋحاني الەمىمىزبەن، رۋح بايلىعىمەن ەل بولامىز. سول رۋحاني الەمدى دۇنيەگە تاراتۋشى - تەاتر. مىسالى، قازىردە قۇرمانعازى وركەسترى مۇحيتتىڭ ارعى بەتىندەگى كارنەگي-حوللدا كونتسەرت بەرىپ جاتىر. قازاق دومبىراسىنىڭ ءۇنىن ەستىگەن شەتەلدىكتەر ءتانتى بولۋدا. ال، دومبىرا قازاقتىڭ جانى ەمەس پە؟ قوبىز قازاقتىڭ قانى ەمەس پە؟ ۇلتتى مويىنداتاتىن، ۇلتتىڭ ءبىتىم-بولمىسىن تانىتاتىن - ونەر. ادامنىڭ جانىن تاربيەلەيتىن، قۋانىشقا بولەيتىن وسى تەاتر ونەرى، مۋزىكا ونەرى، ادەبيەت ونەرى. ەندەشە، قازىرگى تاڭدا قازاق ونەرى مەن مادەنيەتى، تەاترى تاۋەلسىزدىگىمىزگە قىزمەت ەتۋدە.
وسىنداي تەاتر ونەرىن، كينو ونەرىن، جالپى مۋزىكا الەمىن تيىسىنشە باعالاماي جاتامىز. مىسالى، ءبىزدىڭ قاراشاڭىراقتا قىزمەت ىستەيتىندەر تەك جالعىز اۋەزوۆ تەاترىنىڭ عانا ارتىستەرى ەمەس. سونىمەن بىرگە ولار قازاق كينوسىنىڭ، قازاق راديوسىنىڭ، قازاق تەلەديدارىنىڭ، قازاق دۋبلياجىنىڭ دە ارتىستەرى. تەاتر جالعىز الماتىنىڭ عانا تەاترى ەمەس، كۇللى قازاقستاننىڭ تەاترى. جىل سايىن ەكى-ءۇش قالاعا گاسترولگە بارامىز. بۇكىل ەلدىڭ وبلىستارىنان باستاپ، اۋداندارىنا دەيىن ارالايمىز. جاقىندا عانا جامبىل وبلىسىنىڭ ءۇش اۋدانىندا بولىپ، سپەكتاكلدەرىمىزدى قويدىق. سايىپ كەلگەندە، ءبىز تاۋەلسىزدىكتىڭ قىزمەتشىسىمىز. ءبىز دەگەنىمىز، ياعني تەاتر.
- ولاي بولسا، تەاتردىڭ تاۋەلسىزدىك كەزەڭىندەگى تابىستارىن تاراتىڭقىراپ ايتساڭىز قايتەدى.
- اۋەزوۆ تەاترى ءوزىنىڭ 86 جىلدىق عۇمىرىندا حالقىمەن بىرگە جاساسىپ كەلەدى. تاۋەلسىزدىك جىلدارىندا ءبىز ون شەت مەملەكەتكە باردىق. ول ساپارلاردا 80 قويىلىم قويدىق. قازاق تەاترى تۋرالى سول كەزدەردە تورتكۇل دۇنيە باسپاسوزى جابىلا جازدى. قازاقتىڭ كاسىبي رەجيسسۋراسىن، كاسىبي اكتەرلىك مەكتەبىن، قازاقتىڭ ستسەنوگرافياسىن جەر-جاھانعا تانىتتىق. الەمنىڭ باسقا تەاترلارىمەن بىرگە كورەيانىڭ سەۋل قالاسىندا، ءتۇركيانىڭ كونيا قالاسىندا گاسترولدە بولىپ قايتتىق. تۇرىكتەر مارقۇم بوپ كەتكەن جاس رەجيسسەر سۇگىربەكوۆتىڭ قويىلىمىندا «قوزى كورپەش - بايان سۇلۋدى» كورگەندە تاڭ-تاماشا قالدى. مىنا تاريح بىزدە دە بار عوي. ءبىز قالاي بۇعان نازار اۋدارماعانبىز، دەيدى. مارقۇم تالاپتان احمەتجاننىڭ «سۇلۋ مەن سۋرەتشىسىن» كونيادا كورسەتكەندە: «اقىنجاندى تەاتر ەكەنسىزدەر. ماحابباتقا قازاق حالقى قانداي جاقىن. قانداي بيازى، نازىك، دارحان جاندى حالىقسىزدار!» دەيدى. مىنە، كوردىڭىز بە؟ وسىلاي ۇلتتى تانىتىپ وتىرعان جوقپىز با، ءبىز.
1926 جىلى وسى تەاتر اشىلعاندا «تەاتر نەگە كەرەك» دەگەندەي سوزدەر دە بولىپتى. سوندا ساكەن سەيفۋللين: «ەگەر تەاترعا كوزى كورمەيتىن ادام كەلسە، ساحنادا ءوتىپ جاتقان ارەكەتتى قۇلاعىمەن تىڭداپ، ءلاززات الادى. ەگەر كوزى كورىپ، قۇلاعى ەستىمەيتىن ادام كەلسە، كوزىمەن كورىپ وتىرىپ ءلاززات الادى. تەاتردىڭ قاسيەتى دە، قۇدىرەتى دە وسىندا»، دەگەن ەكەن.
سوناۋ 1926 جىلى تەاتر كەرەك بولعان قازاقستانعا قازىرگى تاۋەلسىزدىك زامانىندا تەاتر تىپتەن اۋاداي قاجەت. ەلىمىزدەگى قالعان 52 تەاتر اۋەزوۆ تەاترىنىڭ بالالارى، نەمەرەلەرى، شوبەرەلەرى دەسەك بولادى. اكەمتەاتردى قازاق ونەرىنىڭ قاراشاڭىراعى دەيتىنىمىز سودان. وپەرا تەاترى دا بىزدەن ەنشى الىپ اشىلعان. قازدىڭ بالاپانىنداي سوڭىمىزدان شۇبىرعان سول ءىنى تەاترلارمەن تىعىز بايلانىستامىز. ساحنامىزدى بەرەمىز. انەۋگۇنى عانا استانانىڭ جاستار تەاترى كەلىپ، ونەر كورسەتىپ كەتتى. قازىر قاراعاندىنىڭ تەاترى كەلىپ جاتىر. بيىك مارتەبەلى قازاق تەاترلارى جىل سايىن فەستيۆال وتكىزۋدى داستۇرگە اينالدىرعان. وبلىستاعى اكتەرلىك مەكتەپتىڭ ءحالى قالاي؟ نە ىستەپ، نە قويىپ جاتىر؟ وسىنىڭ ءبارىن سارالايمىز. ءسويتىپ، تەاتردىڭ ءوسىپ-وركەندەۋىنە حال-قادەرىمىزشە سەپتەسەمىز. مۇسىرەپوۆ تەاترىندا بيىل ون توعىزىنشى رەت وتكەن سول فەستيۆالدىڭ جيۋري توراعاسى مىنا الدىڭىزدا وتىرعان پاقىرىڭىز.
- قازاق تەاترىن قاللەكي، سەركە، ەلۋباي سياقتى كوريفەيلەر شىرقاۋ بيىككە كوتەرگەنى بەلگىلى. تەاتردىڭ قازىرگى كاسىبي دەڭگەيىن قاي ورەدەن باعالايسىز؟
- كاسىبي دەڭگەيى سول بۇرىنعى كەزدەگىدەن جوعارى بولماسا، تومەن ەمەس. نەگە؟ ول كەزدەردە ساحنا جۇتاڭ، پەسا جازاتىن دراماتۋرگتەر از ەدى. سول سەبەپتى رەپەرتۋار تاپشى بولدى. قازىر قىرىق جازۋشى پەسا جازادى. تاۋەلسىزدىكتىڭ ارقاسىندا جىل سايىن كونكۋرس جاريالانىپ، ون مىڭ دوللاردان گرانت ءبولىنۋدە. ءسۇلتانالى، دۋلاتتار ومىرباقي الىپ كەلەدى. يران-عايىپ تا قالىپتاسپايدى. دۇنيەنى شىر اينالدىراتىن پەسالار بار. ءبىر قۋانىشتىسى، جاس دراماتۋرگتەر كوپتەپ كورىنە باستادى. دەمەك، ادەبي ماتەريال جەتكىلىكتى. بۇل، بىلە بىلسەك، ۇلتتىڭ وسكەندىگىنىڭ بەلگىسى. ادەبيەتتىڭ ءوسۋى ۇلت ءوسۋىنىڭ كورسەتكىشى. ال، دراماتۋرگيا بولماسا، تەاتر بولمايدى. قۇدايعا شۇكىر، بىزدە دراماعا تولى دراماتۋرگيا دا، تارتىمدى تەاتر دا بار.
قازاق تەاترلارىنىڭ قازىرگى شىعارماشىلىق تا، تۇرمىستىق جاعدايى دا جاقسى دەي الامىن. قۇرىپ، قۇردىمعا كەتىپ بارا جاتقان، سپەكتاكل قويا الماي سۋالىپ وتىرعان تەاتردى كورگەن جوقپىن. مەن ءبىر سپەكتاكلدى قويۋ ءۇشىن كەيدە 15 ميلليون تەڭگەگە دەيىن قاراجات شىعارامىن. كيىمى، مۋزىكاسى، سۋرەتى بار. اۆتورى بار، باسقاسى بار دەگەندەي. سول قويىلىم 15-20 رەت جۇرگەننەن كەيىن ءوزىن-ءوزى اقتايدى. انا ءبىر جىلدارى گاسترولگە دە شىعا الماي قالعان كەزدەرىمىز بولسا، قازىر كورەرمەنمەن قايتا قاۋىشقانبىز. ىسساپارعا شىقساق تا قارجى بار. جاڭا قويىلىم ءۇشىن دە ۇكىمەت تولەيدى. باسقا تىرشىلىگىمىزگە اقشانى ءوزىمىز تابامىز.
- الداعى ۇلتتىڭ ۇلىق مەرەكەسىنە قانداي تارتۋ-تارالعىمەن كەلە جاتىرسىزدار؟
- تاۋەلسىزدىكتىڭ 20 جىلدىعى اياسىندا استانا جۇرتشىلىعىنا ەسەپ بەرىپ قايتتىق. باسقا دا تەاترلار ەسەپ بەردى. ءبىز باستادىق. ماۋسىم ايىندا كۇلاش بايسەيىتوۆا اتىنداعى وپەرا تەاترىندا سۇبەلى-سۇبەلى بەس قويىلىمدى ساحناعا شىعاردىق. اۋەزوۆتىڭ «ابايى»، قاليحان ىسقاقوۆتىڭ تاۋەلسىزدىك تاقىرىبىن قاۋزاعان «قازاقتار» اتتى سپەكتاكلى، قىرعىز تىلىنەن اۋدارىلعان «جۇرەيىك جۇرەك اۋىرتپاي» دەگەن قويىلىم جانە باسقالار. ەكى اپتا بويى انشلاگ! ودان سوڭ تارازعا باردىق. وسىنىڭ ءبارى ۇلى مارتەبەلى تاۋەلسىزدىككە تاعزىمىمىز.
وسى كۇندەردە تاۋەلسىزدىك قۇرمەتىنە جاڭا سپەكتاكلدەر قويۋدامىز. مۇحتار اۋەزوۆتىڭ «قيلى زامانىن» ساحناعا شىعارماقپىز. تاۋەلسىزدىك زامانىندا تەاتردىڭ باستى تاقىرىبى - ادام، جاڭا ادام. تەاتر ساحناسىندا ادامنىڭ مۇڭى، ادامنىڭ قۇقى، ادامنىڭ بوستاندىعى، تاعدىرى مەن تاۋەلسىزدىگى، ادامنىڭ جانى مەن بولمىسى، قايعىسى مەن قۋانىشى ءسوز بولادى. ەگەر ساحنادا ادام تاعدىرى بولماسا سپەكتاكلدى ەشكىم كورمەس ەدى، تەاترعا كورەرمەن كەلمەس ەدى. بىزگە كورەرمەن كەلەدى.
- اڭگىمەڭىزگە راحمەت!
اڭگىمەلەسكەن قورعانبەك امانجول.
http://www.egemen.kz/316592.html
