قازاقتا «ايتپاسا ءسوزدىڭ اتاسى ولەدى» دەگەن تاماشا ماقال بار. وسى «اتاسى ولۋشىلىك» – قازاق تىلدىلەردىڭ سانى ءوز ەلىندە كسرو تاراعان داۋىردەگى 6 ملن-نان 13 ملن-عا، ياعني 100%-دان اسا وسكەنىمەن قازاق مۋزىكاسى مەن انىنەن وزگە سالادا «مادەني كونتەنت» قالىپتاسپاۋىنان تانىلىپ وتىر.

سونىمەن، قازىرگى ىنتەرنەت دامىعان زاماندا بارشا ادامزاتتىڭ سان عاسىرلىق ءىلىم مەن ءبىلىم سالاسىنداعى بارشا اسىل مۇراسىن بەلگىلى ءبىر ەتنوس وكىلى ءوز انا تىلىندە ءدىلى، ءدىنى ءام مادەنيەتى مەن ءومىر سالتى بولەك وزگە تىلدىك رەسۋرستارعا جۇگىنبەي تۇتىنۋ دەگەندى «مادەني كونتەنت» دەپ ۇعامىز. ورىس وتارشىلارىنىڭ مادەني-رۋحاني ءام ساياسي-الەۋمەتتىك قۇلدانۋى الاشقا ورىس-قازاق كىرىلىمەن الەمدىك دەڭگەيدەگى «مادەني كونتەنت» قالىپتاستىرۋعا مۇمكىندىك بەرمەدى. قازىرگى ورىس جازۋىمەن قوشتاسقالى جاتقاندا مىنە ءبىزدىڭ وسى جازۋدى تۇتىنعان كەزدەگى «مادەني كونتەنتىمىزدىڭ» اسىل ۇلگىسى، جۇلدىزدى جاقۇتى دەيتىن دۇنيە بار ما؟ 

ەڭ باستىسى ۇلتتىق مەملەكەتتىگىمىزدىڭ ءتۇپ نەگىزىنىڭ قايماعى سانالاتىن «مادەني كونتەنت» حالىققا قول جەتىمدى ءام اقىلى بولۋى كەرەك. قازاق ءتىلدى ءار قازاق ايىنا ەڭ قۇرىعاندا 200 تەڭگە جۇمساپ، وزىنە كەرەگىن تابا الاتىن جاعدايعا قول جەتكىزۋدىڭ جولى قيىن ەمەس. تەك مەملەكەتشىلىك رۋح الاش بالاسى بويىنان تابىلسا بولدى.  

بىزدە قازىر قالامگەر مەن جۋرناليستەر، IT ماماندارى ءام ءتۇرلى سالاداعى ءپان ۇستازدارى مەن مۇعالىمدەرى باسى ءبۇتىن مادەني-رۋحاني پروتسەستەن بيلىك تاراپىنان سانالى تۇردە شەتتەلىپ وتىر. مادەني-رۋحاني پروتسەسس جاندانۋ ءۇشىن كوپ نارسە كەرەك ەمەس: بىرىنشىدەن – قازاقشا ايتىلىپ، قازاقشا جازىلاتىن رۋسسيزمدەر مەن امەريكانيزمدەردىڭ ءتۇرلى كاسىپ سالاسىنداعى الاشتانىپ ورنىعۋى ءۇشىن قالامگەرلەر، جۋرناليستەر، IT ماماندارى، ءوز ءپانىنىڭ بىلگىرى ۇستازدار مەن مۇعالىمدەر سونىمەن بىرگە ءۇي شارۋاسىنداعى ايەلدەر قاۋىمى دا، جەر ەمگەن فەرمەرلەر دە ءوز بىلگەندەرىن ورتاعا الىپ، اۆتورلىق قۇقىعىن يەلەنىپ، بىرلەسە جۇمىس ىستەۋى قاجەت. 

وسى بىرلەسە جۇمىس ىستەۋ بارىسىندا قازاقشا تەحنيكالىق وقۋلىقتار ءام تانىمدىق ەنتسوكلوپەديالار، كوميۋتەرلىك ويىندار مەن باعدارلامالار، ديحانشىلىق، اسپازدىق سياقتى ءتۇرلى تاقىرىپتاعى بەينەبايانداردىڭ، تەلەونىمدەردىڭ سۋبتيتيرلىك، دىبىستىق ءام باسپالىق ونىمدەرى ساتىلىپ، ءوز يەلەرىنە پايدا اكەلۋى ءۇشىن قازاقشا ونلاين كىتاپحانالار، ونلاين شەبەرلىك سىنىپتارى، اقىلى سايتتار بەلگىلى ءبىر سالا بويىنشا  اشىلسا، كوپ نارسە ۇتامىز. 

قازىرگى كەزدە بارشا ىنتەرنەت قىزمەتىن كورسەتۋ سالاسى جاسىراتىنى جوق باسى ءبۇتىن ورىس تىلدىلەردىڭ قولىندا، ولاردىڭ باسشىلىعى جەرگىلىكتى ۇلتتىڭ ءتىلىنىڭ دامۋىنا پىسقىرىپ تا قارامايدى. قازاق – ورالىق ازياداعى بەرىسى ەكى، ءارىسى ءۇش-ءتورت تىلدە ءوز ويىن ايتىپ جەتكىزە الاتىن اسا زور الەۋەتتى ينتەللەكتۋالدىق كۇشكە يە ەڭ وقىعان ۇلت. ورالىق ازياداعى ەڭ كوپ وقىعان ۇلتتىڭ مىنە وسى ەرەك سيپاتىن ءام زياتكەرلىك كەلبەتىن ودان ءارى دامىتا تۇسۋدە ءبىلىم-ىلىمدىك كەڭىستىگىمىز ءبىرجولا ينتەللەكتۋالدى بوداندىقتان ارىلىپ، وتارسىزدانۋىنا قادام جاسالۋى كەرەك-اق! ول ءۇشىن – بۇرىن قازاق ءتىلىن وقىتۋعا ءبولىنىپ كەلگەن بيۋدجەتتىك قاراجاتتى قايىرا ءبولۋدىڭ ناتيجەسىندە ءوز الدىنا دەربەس قازاق ءتىلدى الاش ينتەرنەت رەسۋرستار ورتالىعىنىڭ ومىرگە اكەلۋ. بۇل قادام – ۋاقىت تالابى. 

قازىر «قازاقشا وقۋلىق جوق» ءام «قازاق كىتاپ وقىمايدى» دەيتىن سارىۋايىمشىلدىق – مەملەكەتتىك رۋحى جوقتاردىڭ تاۋىپ العان اۋىزدى قۋ شوپپەن سۇرتۋشىلىك سىلتاۋى. ءدال بۇگىنگى تاڭدا حح عاسىردىڭ باسىنداعىداي ءىلىم-ءبىلىمنىڭ بارلىق سالاسىندا جاھانداسۋدىڭ ماڭگۇرتتەنگەن قاڭباعىنا اينالماي ۇلتىق كەلبەتىمىزدى ءبىرجولاتا ساقتاپ قالۋ ءۇشىن ءىلىم-ءبىلىمنىڭ بار سالاسىندا ورىس ىقپالىمەن باتپانداپ ەنگەن «رۋسسيزمدەر» مەن رەسەيلىك مانەردەگى «امەريكانيزمدەردى» قازاقتاندىراتىن، كومپيۋتەرلىك ويىنداردى، ونىمدەردى، رەسۋرستار مەن سەرۆيستەردى الاشتاندىراتىن «جاڭا قازاق ۇلتتىق قايتا ورلەۋ ءداۋىرى» تۋدى. ءبىز «احاڭ تۇرلەگەن قازاق ءتىلى» نەمەسە «قازاق ءتىلىن دامىتۋعا الاش ارىستارىنىڭ قوسقان ۇلەسىن-اي!» دەپ جۇرگەن-تۇرعان جەرىمىزدە جاعىمىز تالماي قاقسايمىز دا ۇلت كوسەمدەرىنىڭ رۋحاني-مادەني ءداستۇرىن ناعىز مۇراگەرى رەتىندە جالعاستىرۋعا قۇلىق تانىتپايمىز. وسى ورايدا سوزدەن ىسكە كوشىپ، ورىس ىقپالىمەن باتپانداپ ەنگەن «رۋسسيزمدەر» مەن رەسەيلىك مانەردەگى «امەريكانيزمدەردى»، كومپيۋتەرلىك ويىنداردى، ونىمدەردى، رەسۋرستار مەن سەرۆيستەردى قازاقتاندىرۋعا ۇلت بولىپ اتسالىسپايمىز! نەگە؟

ءبارىن جات عالامشاردان بىرەۋ قازاقستانعا ۇشىپ كەلىپ، قازاق ءۇشىن جاساپ بەرە مە؟ 

ءوزىن قازاقپىن دەپ سانايتىن ءار قازاق ءۇشىن قازاق ءتىلىن كاسىبي-تەحنيكالىق تىلگە، كامپيۋتەرلىك ءام ىنتەرنەتتىك تىلگە اينالدىرۋ كەزەك كۇتىرمەيتىن سىن ساعات. بۇل سىن ساعاتتا قازاق بولىپ ساقتالىپ قالۋىمىز ءۇشىن ساتىلاتىن، پايدا اكەلەتىن ءارى وزگە ۇلت وكىلدەرى قينالماي تۇسىنەتىن ءارى قالتالارىنان از اقشا جۇمساپ قول جەتكىزەتىن «بارشا الاشتىق مادەني كونتەنتتى» ومىرگە اكەلە ءبىلۋىمىز كەرەك. ءبارىن ءبىز ءۇشىن 99 پايىز جاعدايدا نە تەحنيكانىڭ ءيسى تاناۋىنا بارمايتىن، نە كومپيۋتەردىڭ ءبىر بۇراۋىندا ۇقپايتىن قازاق ءتىلى ماماندارى عانا جاساپ بەرەدى دەگەن الدامشى ۇمىتتەن ارىلۋىمىز كەرەك. قازاق كاسبي-تەحنيكالىق ءام سالالىق عىلىمي ءتىلىن ءوزىن قازاقپىن دەگەن بەلگىلى ءبىر كاسىپتى جەتە مەڭگەرگەن ءار جان «رۋسسيزمدەر» مەن «امەريكانيزمدەردى» قازاقشا شەكپەن كيگىزىپ جاساي الادى. بۇل تومەننەن باستالعان «بۇقارالىق – ءتىل رەفورماسى». 

بىزدە فيلولوگيا فاكۋلتەتىن بىتىرمەسە دە، ءوز بەتىمەن تالاپ قىلىپ ءتۇرلى سالادان ادەبيەت پەن باق-ىنا كەلگەن جازۋشى جانە جۋرناليستەر كونتيگەنتى جەتىپ ارتىلادى. ياعني كاسىبي قالىپتاسقان «مىنە اقشاڭ، مىنە جۇمىسىڭ دەسە» داپ-دايىن بەينە-تەلە ءام ادەبي-عىلىمي رەداكتورلار مەكتەبى بار. جانە فيلولوگيا فاكۋلتەتىن بىتىرمەسە دە، ءوز بەتىمەن ىزدەنىپ، قازاقشاسى مۇلدەم جوق تەرميندەردى شاكىرتتەرىنە ۇعىندىرۋعا تالاپ قىلىپ ءتۇرلى سالادا ءدارىس بەرىپ جۇرگەن، ورىس-اعىلشىن تىلدەرىندەگى عىلىمي ادەبيەتتى كۇندەلىكتى اۋدارىپ، قاجەتىنە جاراتىپ قولداناتىن تولىپ جاتقان كاسىبي پەداگوگ ماماندار بار. ونىڭ ۇستىنە جارتى بەت اۋدارما جاساپ، كۇنى بويى بوس وتىراتىن ورىس ءتىلدى ۇجىمدار مەن مەكەمەلەردىڭ اۋدارماشىلارى دا ءبىر توبە. ۇيىندە وتىرىپ، ءوز بەتىمەن تەك كوزىمىز ۇيرەنگەن ورىس تىلىنەن ەمەس، قىتاي، جاپون، اعىلشىن، نەمىس ت.ب. تىلدەردەن قازاقشاعا نەمەسە قازاقشادان سول تىلگە تارجىمامەن اينالىسۋشى جاندار دا قازاق تىلدىلەر اراسىندا جەتىپ ارتىلادى. تەك وسىنداي ميلليونداعان الەۋەتتى كۇشتى عىلىمي-ادەبي شىعارماشىلىقپەن اينالىساتىن قازاق ورتا تابىنىڭ وكىلدەرىن تاسادا بۇقتىرىپ ۇستاۋ بيلىكتەگىلەرگە ورىس ءتىلىنىڭ ماڭگىلىك ۇستەمدىگىن قالىپتاستىرۋ ءۇشىن وتە-موتە پايدالى. ءام ولاردىڭ ىسكە قىزۋ كىرىسۋى «ءتىلدى وقىتۋعا بولىنەتىن» قاراجاتتى وزدەرى تاراپىنان تالان-تاراجعا سالۋعا كەسىرىن تيگىزەدى. 

سوندىقتان قازاق تىلىندە تەرمين قالىپتاستىرىپ، باسپا-تەلە ونىمدەردى بۇقاراعا ۇسىنۋ باعىتىندا ىستەيتىندەر «رۋحاني» كىسەندەلىپ، «مادەني» قۇلدانىلۋدى. ەۋرازيالىق كەڭىستىكتە رف باسپاسىمەن باسەكەگە تۇسە المايتىن شەنەۋىنىكتەر بيۋجەتتىڭ كىتاپ شىعارۋعا ت.ب.  باسپا ونىمدەرىنە جۇمسايتىن اقشاسىن قالتاعا باسۋ ءۇشىن جەكە باس پايداسى ويلاپ قۇرىعان، ءورىستىلدى باسپاگەرلەرگە تىزگىنىن ۇستاتقان باسپالار تازا «مەملەكەتتىك تاپسىرىسپەن» عانا كىتاپ شىعارىپ، كۇن كورىپ وتىرعانى جاسىرىن ەمەس. 

قاي كەزدە بولماسىن «رۋحاني جاڭعىرۋدى» ايتۋدان جالىقپايتىن ورىس ءتىلدى قازاق بيلىگى وزدەرى سويلەمەيتىن ءام ويلامايتىن تىلدەگى قالىڭ كوپشىلىكتىڭ ازاماتتىق قۇقىعىن ورەسكەل بۇزىپ، بيۋجەت قارجىسىن قالتاعا باسۋدا وزدەرى قۇرعان ورىس ءتىلى باسىمدىقتاعى تەلەارنالار، سايتتار، ينتەرنەت رەسۋرستار، ينتەرنەتتىك قىزمەت كورسەتۋ سەۆيستەرى ت.ب. پايداسى ءۇشىن عىلىمي-ادەبي شىعارماشىلىقپەن اينالىساتىن قازاق ورتا تابىنىڭ وكىلدەرىن قوعامدىق-مادەني ىسكە جۇمىلدىرۋعا 99 توسقاۋىل، 1001 قاقپان قۇرىپ، تەك جەكە باستارىن عانا كۇيىتتەپ تۇك تىندىرماي وتىر. 

نەگە بيلىك تۇك تىندىرماي وتىر؟! نە وبلىس، نە اۋدان اكىمدەرى وسى ۋاقىتقا دەيىن «رۋحاني جاڭعىرۋ» اياسىندا  «مادەني كونتەنت» جاساۋعا بەيىمى بار ءوز ايماعى مەن اۋماعىنىڭ زيالى قاۋىمىمەن «قازاق ءتىلىن ينتەرنەت پەن تەحنيكالىق تىلگە» اينالدىرۋ ماسەلەسى بويىنشا ەش كەزدەسكەن ەمەس. سوندا «2011-2019 جىلعى قازاق ءتىلىن دامىتۋ باعدارلاماسى» دەگەن جەل ءسوز بە؟

جاسىراتىنى جوق كوبىنە، «رۋحاني جاڭعىرۋعا» ەش قاتىسى جوق تەك جوعارىعا ەسەپ بەرۋ ءۇشىن عانا وتكىزىلەتىن ءىس-شارالارعا اقشا شىعارىپ، ودان قالسا، دولبارمەن قايدان تابىلعانىن وزدەرى عانا بىلەتىن تىم بەلگىسىز اۋليەلەر مەن ءجوندى-تانىمال ەمەس باتىرلاردىڭ، دۇرىس ايتساق، قابانباي قولىنداعى ونباسىلار مەن ەلۋباسىلاردى اياق استىنان بالەنباي دەگەن باتىر اتاندىرىپ تىزىمدەۋمەن عانا ءىس ءبىتىرىپ جاتىر. ناعىز ۇيات دۇنيە. ورىس ءتىلدى ءار اۋدان ءام ءار وبىلىس باسشىلىعى ءوز وڭىرىندە كاسىبي عىلىمي-ادەبي رەداكتورلار جانە اۋدارماشىلار توبى بولا تۇرىپ، قازاق ءتىلىن وقىتۋ ءۇشىن قىرۋار اقشانى جەلگە ۇشىرىپ جاتىر. 

ەندى مىنە «2020-2025 جىلعى قازاق ءتىلىن دامىتۋ باعدارلاماسى» قانات قاعىپ وتىر. قازاق ينتەللەكتۋالدى الەمى تاعى دا جەتىم بالانىڭ كۇيىن كەشە مە؟

جازۋشى كىتابى مەن اۋدارما ادەبيەتتەر وتپەيدى ەمەس، ول كىتاپحاناعا جەتپەيدى. بۇنىڭ سەبەبى «مەملەكەتتىك تاپسىرىستا» جەمقورلىق جايلاعان تەندەر بار. وعان تەك مادەنيەت سالاسىنداعى بەلگىلى ءبىر شەنەۋىنىك قوش كورگەن اۆتوردىڭ عانا كىتابى ۇسىنىلادى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا 100 جازۋشىنىڭ ءبىرى عانا الگى شەنەۋىنىك جاساعان تىزىمگە كىرەدى. قالعاندارى بيلىك باسىنداعىلار قاشان ماعان ءوڭ كوزبەن قاراپ كىرىگىزەدى دەگەن ەسەك دامەمەن جۇرەدى. 

بار بالە كىتاپحانالاردىڭ قازاق ءتىلدى كىتاپ ءۇشىن جازۋشىلار وداعىمەن تىكەلەي بايلانىسقا شىعۋىنا «مەملەكەتتىك تاپسىرىستىڭ» قۇلاعىن ۇستاۋشىلار تاراپىنان توسقاۋىل قويىلۋىنان ءام رف باسپالارىنىڭ نارىعىمىزدى جاۋلاپ الۋ جولىندا سىبايلاس جەمقورلىقپەن الدەبىرەۋلەردىڭ قولىنا قارعا تىشقىزۋىنان كەلىپ شىعادى. ال ورىس ءتىلدى ادەبيەتتى جوعارى شەندى شەنۋىنىكتەر رۇقسات ەتكەن رف ساتىپ الام دەسەڭ جول اشىق. قازاق كىتاپتارى اراسىنان نەگە تەك «مەملەكەتتىك تاپسىرىسپەن» شىققان كىتاپ قانا الىنۋى كەرەك، نەگە كەز كەلگەن قازاق اۆتورى ەلىمىزدەگى 48 مىڭ كىتاپحاناعا ەكى دانادان ءوز تۋىندىسىن وتكىزە المايدى. جىلىنا قازاق تىلىندە تانىمال قالامگەرلەر بار-جوعى 700-دەي كىتاپ شىعاراتىن بولسا، ول نەگە 90 مىڭ تيراجبەن تارالمايدى؟ نەگە جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەلىگىنىڭ قىزىل بيلەتى قالتاسىنداعى قالامگەرلەردىڭ كىتاپتارى مەن اۋدارمالارى كىتاپحانالار تاراپىنان ساتىلىپ الىنبايدى؟ نەگە ءبىز قازاق تىلدىلەردىڭ مۇددەلەرىن بەلدەن باسىپ، قالامگەرلەرىمىز شىعارعان كىتاپتارعا اقشا قيماي ونىڭ ورنىنا ءبارىن كەرىسىنشە ىستەپ، تەك رەسەيدە شىعاتىن مۇسلمان ەلىنىڭ دىلىنە جات حريستياندىق ۇستانىمداعى ورىس ادەبيەتىن قازاق تەڭگەسىمەن ساتىپ الۋىمىز كەرەك؟

ۇلت رەتىندە كىتاپ قۇنىنىڭ شارىقتاۋىنا ءوزىمىز دە كىنالىمىز. سەبەبى ەڭ قىمبات قاعازبەن، ەڭ قۇندى مۇقابامەن شىعاتىن كىتاپقا عانا دەن قويىپ، باعاسى بارشاعا قول جنەتىمدى 100 تەڭگەدەن اسپايتىن، قالتاسى كوتەرەتىندىكتەن جۇرت تالاپ اكەتەتىن ەڭ ارزان، ەڭ جۇقا مۇقابامەن شىعاتىن كىتاپتاردى قوش كورمەيمىز. وسى قوش كورمەۋشىلىك قازاق كىتابىنىڭ ساتىلۋىنىڭ جولىن بوگەپ وتىر. قازىر كىتاپتى دۇكەنگە قويىپ تا، ساۋداگەردىڭ قولىنا بەرىپ تە كەرەگى جوق، ۆاتساپتا العاشقى ون بەتى مەن باعاسىن كورسەتىپ سالىپ جىبەرسەڭىز كىتابىڭىز ىلەزدە ءوتىپ كەتەدى. ال، جۇرت ىقلاس تانىتىپ ساتىپ المايتىن كىتاپ جازاتىندار وزدەرى-اق ادەبي پروتسەستەن شەتتەپ، ول ولقىلىقتىڭ ورنىن تولتىرۋ ءۇشىن قالامىنىڭ جەلى، قولىنىڭ ەبى بار بولعاندىقتان بىرىڭعاي اۋدارماشىعا اينالادى. 

بيلىك سەنىڭ ءتىلىڭدى دە، مادەنيەتىڭدى دە، انا تىلىڭدەگى تەرميندەرىڭدى دە كەرەك ەتپەيدى. سول سەبەپتى ءدال قازىر 14 ايماعىمىزداعى ءسوزى ءوتىمدى اعالارىمىز، بەدەلى باتپانداي قاريالارىمىز «جاڭا قازاق ۇلتتىق قايتا ورلەۋ داۋىرىنە» ۇلەس قوساتىن قوعامدىق ۇيىمدى ومىرگە اكەلسە، بار دۇنيە ورنىنا كەلەدى. 

ادەبي، سالالىق «قازاق كىتابى» وقىلادى دا، ساتىلادى دا، قازاق ءتىلدى سايت قارالادى دا، كىرىس تە اكەلەدى. تەك ول ءۇشىن ءوزىن اقتايتىن ءام قۇرىلتايشىلارى مەن اۆتورلارىنا پايدا اكەلەتىن 14 وبلىستىق عىلىمي-ادەبي رەداكتورلارى مەن اۋدارماشىلار توبى قوعامدىق ۇيىمدارىنىڭ شىعارماشىلىق بىرلەستىكتەرى جۋىق ارادا ۋاقىتتى سوزدىرماي قۇرىلۋى كەرەك. 

قازاق ءتىلىن وزگە ۇلتقا وقىتۋ كەلەسى جىلدان باستاپ اقىلى نەگىزدە بولۋعا كوشسە، بيۋدجەتتەن بۇرىن وسى سالاعا بولىنگەن قارجى ەندىگى جەردە شىعارماشىلىق ۇيىم قۇرعان اۋدارماشىلار ۇيىمىنا بولىنسە، جىرتىعىمىز ءبىر تۇگەندەلىپ، كوپ نارسە ۇتار ەدىك-اۋ!!! 

ءابىل-سەرىك الىاكبار

Abai.kz