بارلىعى بارلاۋدان باستالادى

بارلانعان قورلار ءوسىمى ايماقتىڭ ەرتەڭگى كۇنگە دەگەن سەنىمىن ارتتىرادى. تابيعي رەسۋرس قورلارىنىڭ تولىعا ءتۇسۋى ەلىمىزدىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق دامۋىنا سەرپىن بەرەتىن فاكتورلاردىڭ ءبىرى. ونەركاسىپتىڭ قارىشتاپ دامۋى، جاڭا جۇمىس ورىندارىنىڭ اشىلۋى، جاس جەتكىنشەكتەرگە  بىلىم بەرەتىن  مەكتەپتەر مەن بالا-باقشالاردىڭ   جانە زاماناۋي قۇرال-جابدىقتارىمەن قامتىلعان اۋرۋحانالاردىڭ بوي تۇزەۋى - وسىنىڭ بارلىعى ەكونوميكالىق دامۋمەن بايلانىستى جاعدايلار ەكەنى بارشاعا بەلگىلى.

بۇنى ءبىلۋ ءۇشىن ادامعا ارنايى ەكونوميكالىق ءبىلىم الۋدىڭ قاجەتى شامالى شىعار...    بىر قىزىعى بۇل تۋراسىندا كوپ ايتىلادى، ءتىپتى، ەرىنبەگەن ەكىنىڭ ءبىرى ءسوز ەتەدى، الايدا ناقتى نە جاسالدى؟ رەتىمەن توقتالىپ كورەيىك.

تابيعي رەسۋرستار

ماسەلەنىڭ مانىنە تەرەڭىرەك ۇڭىلسەڭ شارۋانىڭ وڭتايلانۋى ۇقساتىپ ۇستاۋ مەن ۇنەمگە بارىپ تىرەلەتىنىن بايقايسىڭ. وسى جايتقا اركەز ءمان بەرىپ وتىراتىن ەلىمىزدە  2010 - 2014 جىلدارعا ارنالعان  مينەرالدى-شيكىزات كەشەنىن دامىتۋ جونىندە ارنايى مەملەكەتتىك باعدارلاما قابىلدانعان بولاتىن.  اتالعان باعدارلاما بويىنشا، بارلىق نەگىزگى پايدالى قازبالار قورى ارتتىرىلۋى ءتيىس.

بارلىعى بارلاۋدان باستالادى

بارلانعان قورلار ءوسىمى ايماقتىڭ ەرتەڭگى كۇنگە دەگەن سەنىمىن ارتتىرادى. تابيعي رەسۋرس قورلارىنىڭ تولىعا ءتۇسۋى ەلىمىزدىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق دامۋىنا سەرپىن بەرەتىن فاكتورلاردىڭ ءبىرى. ونەركاسىپتىڭ قارىشتاپ دامۋى، جاڭا جۇمىس ورىندارىنىڭ اشىلۋى، جاس جەتكىنشەكتەرگە  بىلىم بەرەتىن  مەكتەپتەر مەن بالا-باقشالاردىڭ   جانە زاماناۋي قۇرال-جابدىقتارىمەن قامتىلعان اۋرۋحانالاردىڭ بوي تۇزەۋى - وسىنىڭ بارلىعى ەكونوميكالىق دامۋمەن بايلانىستى جاعدايلار ەكەنى بارشاعا بەلگىلى.

بۇنى ءبىلۋ ءۇشىن ادامعا ارنايى ەكونوميكالىق ءبىلىم الۋدىڭ قاجەتى شامالى شىعار...    بىر قىزىعى بۇل تۋراسىندا كوپ ايتىلادى، ءتىپتى، ەرىنبەگەن ەكىنىڭ ءبىرى ءسوز ەتەدى، الايدا ناقتى نە جاسالدى؟ رەتىمەن توقتالىپ كورەيىك.

تابيعي رەسۋرستار

ماسەلەنىڭ مانىنە تەرەڭىرەك ۇڭىلسەڭ شارۋانىڭ وڭتايلانۋى ۇقساتىپ ۇستاۋ مەن ۇنەمگە بارىپ تىرەلەتىنىن بايقايسىڭ. وسى جايتقا اركەز ءمان بەرىپ وتىراتىن ەلىمىزدە  2010 - 2014 جىلدارعا ارنالعان  مينەرالدى-شيكىزات كەشەنىن دامىتۋ جونىندە ارنايى مەملەكەتتىك باعدارلاما قابىلدانعان بولاتىن.  اتالعان باعدارلاما بويىنشا، بارلىق نەگىزگى پايدالى قازبالار قورى ارتتىرىلۋى ءتيىس.

بۇگىنگى تاڭدا ءبىز نەگىزىنەن كەڭەس داۋىرىندە اشىلعان ەسكى كەن ورىندارىن پايدالانۋدامىز. الايدا نە نارسەنىڭ دە ولشەمى، شەگى بار: قازاق جەرىندەگى قازبالار  قورى دا شەكسىز ەمەس. ەگەر گەولوگيالىق بارلاۋ جۇمىستارىن جۇرگىزبەسەك، جيىرما-وتىز جىلدان كەيىن شيكىزات بازاسىنسىز قالۋىمىز مۇمكىن. بۇل - ءالى دە زەرتتەلىپ بىتپەگەن باي قازىنالى قازاقستاندا بولۋى ىقتيمال جايت!

باعدارلامانى ىسكە اسىرۋدا ەلدىڭ ءىرى ونەركاسىپتىك كومپانيالارى ۇلكەن رول وينايدى. بۇگىندە گەولوگيالىق بارلاۋ سالاسىنداعى ەڭ بەلسەندى جۇمىستى قمگ ءبو كومپانياسى اتقارادى. مىسالى، ءبىر اي بۇرىن كومپانيا كومىرسۋتەكتىك شيكىزاتتى بارلاۋ بويىنشا بىردەن ءتورت كەلىسىمشارتقا قول جەتكىزگەندىگىن جاريالادى.

كەلىسىمشارتتار تەمىر، تەرىسكەن، قاراتون-سارىقامىس بلوكتارىندا جانە وزەن، قاراماڭدىباس كەن ورىندارىنا قاراستى اۋماقتاردا بارلاۋ جۇرگىزۋدى قاراستىرادى.  بارلاۋ جۇمىستارىنىڭ جالپى قۇنى  43,8 ملن اقش دوللارىن قۇرايدى. كومپانيانىڭ باعالاۋى بويىنشا بارلىق بلوكتارداعى گەولوگيالىق رەسۋرستار مۇناي ەكۆيۆالەنتىندە 1,5 ملرد. باررەلدى قۇراۋى مۇمكىن. بۇل بلوكتارداعى جۇمىس بويىنشا شارالار جوسپارى جاسالعان، وعان سايكەس الداعى بىرنەشە جىلدا 2د جانە 3د سەيسميكالىق بارلاۋ، 6-17 ۇڭعىدا ءار ءتۇرلى بلوك بويىنشا ىزدەۋ-بارلاۋ بۇرعىلاۋ جۇمىستارى مەن جەكەلەگەن قۇرىلىمدار بويىنشا مالىمەتتەردىڭ وڭدەلۋى مەن تالداۋى جۇرگىزىلەدى. مىسالى، 2011 جىلى اقتوبە وبلىسىنداعى تەرىسكەن بلوگىندا ديار جانە ماڭىساي قۇرىلىمدارى بويىنشا سەيسميكالىق بارلاۋ مالىمەتتەرىن وڭدەۋ جانە تالداۋ جۇمىستارى جوسپارلانعان.

رەسۋرستىق بازانى دامىتۋ ءۇشىن قارجى تارتۋ - كومپانيانىڭ ماقساتتى ساياساتى. وتكەن جىلى ول گەولوگيالىق بارلاۋعا 47 ملن اقش دولل. كولەمىندە سالىم جاسادى. 2011 جىلى گەولوگيالىق بارلاۋعا جاسالعان ينۆەستيتسيالار 150 ملن-نان استام اقش دوللارىن قۇرادى.

قمگ ءبو ءۇشىن وتكەن جىل  ءساتتى بولدى، سونىڭ ىشىندە گەولوگيالىق بارلاۋ ءۇشىن دە. كومپانيانىڭ بارلاۋ بلوكتارىنىڭ ءبىرى ليماندا مۇناي قورى تابىلدى. قازىر وندا سەيسميكالىق زەرتتەۋلەر ناتيجەلەرىن وڭدەۋ مەن تالداۋ جانە بارلاۋ، بۇرعىلاۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلىپ جاتىر.

2010 جىلى قمگ ءبو قازاقستاننىڭ قۇرلىقتىق بولىگىندە بارلاۋ جۇرگىزۋگە كەلىسىمشارتتارى بار بىرقاتار كومپانيانى ساتىپ الدى، BG Group-پەن سولتۇستىك تەڭىزدەگى White Bear بلوگىندا بىرلەسكەن بارلاۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋ جونىندە كەلىسىمشارتقا قول قويدى. مامىردا قمگ ءبو «قازمۇنايگاز» كومپانياسىمەن ءوزارا تۇسىنىستىك تۋرالى مەموراندۋمعا قول قويدى، سول ارقىلى بىرقاتار مۇناي-گاز جوبالارىنىڭ مالىمەتتەرىنە قول جەتكىزە الدى، سونىڭ ىشىندە كاسپي تەڭىزىنىڭ قازاقستاندىق سەكتورىنداعى جوبالارعا دا. جوبالاردىڭ تىزىمىنە تەڭىز بلوكتارى - «جامبىل»، «ءۇستىرت» («ءولى قۇلتىق»), «جەڭىس»، «گودينا»، «س-1» ي «س-2»، سونىمەن قاتار، ورىكتاۋ كىرەدى. قازىر وسى جوبالاردىڭ ينۆەستيتسيالىق تارتىمدىلىعىنىڭ تەحنيكالىق-ەكونوميكالىق جانە كوممەرتسيالىق باعالاۋى جۇرگىزىلىپ جاتىر. الىنعان ناتيجەلەرگە سايكەس قمگ ءبو-ءنىڭ ىسكە اسىرۋعا قاتىسۋى قاراستىرىلادى.

وسى سياقتى جوبالار مەن سالىمدار كومپانياعا قاراجاتتىڭ بىردەن قايتۋىن، پايدانىڭ جىلدام كەلۋىن قامتاماسىز ەتپەيدى. الايدا بۇل - بولاشاققا سالىنعان ينۆەستيتسيالار، ولار كەلەشەكتەگى جۇمىس ورىندارىن قامتاماسىز ەتۋگە، ايماق ەكونوميكاسىن دامىتۋعا، ارالىق وندىرىستەردى دامىتۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.

ونەركاسىپتى دامىتۋ

الەمدىك ەكونوميكانىڭ دامۋ قارقىنى باسەڭدەگەنىنە قاراماستان، قازاقستانداعى ءوندىرىس كورسەتكىشتەرى ءوسۋىن توقتاتقان جوق. ازىرگە بۇل ءوسىمدى نەگىزىنەن شيكىزات سەكتورى قامتاماسىز ەتۋدە. الايدا قارقىندى يندۋستريالدى-يننوۆاتسيالىق دامۋدىڭ مەملەكەتتىك باعدارلاماسىنا سايكەس پايدالى قازبالار وندىرىسىنەن تۇسكەن كىرىس شيكىزاتتىق ەمەس ءوندىرىس سالالارىنا كومەكتەسۋى كەرەك. ءجىو-دەگى سالماقتى ۇلەستى اقپاراتتىق تەحنولوگيالار، ترانسپورت، بايلانىس، ماشينا قۇرىلىسى، قوسىمشا قۇنى جوعارى باسقا دا تاۋارلار ءوندىرىسى مەن قىزمەت كورسەتۋلەر قۇرايتىن بولادى.

ءىرى كومپانيالار، سونىڭ ىشىندە مۇناي-گاز سەكتورىنىڭ كاسىپورىندارى جىل سايىن جەتكىزۋشىلەرگە جەتكىزىلگەن تاۋارلار مەن كورسەتىلگەن قىزمەتتەر ءۇشىن ونداعان ملرد تەڭگە تولەيدى. قازاقستاندىق قۇرامدى دامىتۋ جونىندەگى مەملەكەتتىك ساياساتتىڭ ارقاسىندا بۇگىندە ونەركاسىپ فلاگماندارى بارلىق قاجەتتى تاۋارلاردى وتاندىق وندىرۋشىلەردەن ساتىپ الۋعا تىرىسادى. دەمەك شاعىن جانە ورتا كاسىپورىنداردىڭ كەپىلدى وتكىزۋ رىنوگى مەن انىق ءوسىمى پايدا بولدى.

ايماعىمىزداعى مەملەكەتتىڭ قاتىسۋى بار ءىرى قازاقستاندىق كومپانيانى تاعى دا مىسال رەتىندە ۇسىنۋعا بولادى، بۇل - قمگ ءبو. 2010 جىلى ول 13,3 ملن توننا مۇناي ءوندىرىپ، قازاقستانداعى مۇناي جانە گاز ءوندىرىسى بويىنشا العاشقى ۇشتىككە ەندى. وتكەن جىلى قابىلدانعان ءوسىم ستراتەگياسىنا سايكەس كومپانيا كومىرسۋتەك ءوندىرۋدىڭ جىلدىق ورتا قارقىنىن 3% دەڭگەيىندە ۇستاماق.

بۇگىنگى تاڭدا قمگ ءبو ساتىپ الۋلارىنداعى قازاقستاندىق قۇرام ۇلەسى 50%-دان استام دەڭگەيدى قۇرايدى. وتكەن جىلى كومپانيا وتاندىق تاۋاروندىرۋشىلەرمەن 15,7 ملرد تەڭگە مولشەرىندە كەلىسىمشارتتار جاسادى. ال 2011 جىلدىڭ قاڭتارىنان مامىرىنا دەيىنگى ارالىقتاعى كەلىسىمشارتتار 10,7 ملرد تەڭگەنى قۇرادى. كومپانياداعى ءوندىرىس ءوسىمى كەلەشەكتە جەرگىلىكتى كاسىپورىنداردىڭ تاۋارلارى مەن قىزمەت كورسەتۋلەرىنە دەگەن سۇرانىستى ارتتىرادى.

قازىر قمگ ءبو كوپتەگەن تاۋارلاردى شەتەلدەن ساتىپ الۋعا ءماجبۇر، سەبەبى قازاقستاندا ولار ازىرگە وندىرىلمەيدى. بۇل - ءتۇرلى حيميالىق (قىشقىلدار، پولياكريلاميد، حلورلى كالتسي جانە ت.ب.), قۇبىرلار (بۇرعىلاۋ، ۇلكەن ديامەترلى پىسىرگىش قۇبىرلار جانە ت.ب.), كۇش كابەلدەرى، ەلەكترودۆيگاتەلدەر، مويىنتىرەكتەر، پاكەرلەر، باقىلاۋ-ولشەۋ قۇرىلعىسى جانە كوپتەگەن ت.ب

ءدال وسىنداي ونىمدەر ءوندىرىسىن قازاقستاندىق كاسىپورىندار بازاسىندا ۇيىمداستىرۋعا بولادى. وعان قوسا، قازاقستاندىق قۇرامدى ارتتىرۋ ءۇشىن زاۋىتتار مۇمكىندىكتەرىنشە يمپورتتىق ەمەس، وتاندىق شيكىزاتتى ساتىپ الۋ، وتاندىق كاسىپورىندار قىزمەتتەرىن پايدالانۋ ارقىلى لوكاليزاتسيا پايىزىن ارتتىرۋ قاجەت. وتاندىق وندىرۋشىلەردىڭ جاڭا، سۇرانىسقا يە ءونىم تۇرلەرىن ءوندىرۋى وڭدەۋشى ونەركاسىپتەگى ءوندىرىس كورسەتكىشتەرىنىڭ ارتۋىنا، جاڭا جۇمىس ورىندارىن اشۋعا، كاسىپورىندار ورنالاسقان ايماقتارداعى الەۋمەتتىك سالانىڭ دامۋىنا مۇمكىندىك بەرەدى

الەۋمەتتىك ينفراقۇرىلىم

ايماق ءال-اۋقاتى - بۇل ونىڭ تۇرعىندارىنىڭ داۋلەتى. تاۋار ءوندىرىسى مەن قىزمەت كورسەتۋلەردىڭ ءوسىمى حالىقتى تۇراقتى جۇمىسپەن قامتاماسىز ەتىپ قانا قويماي، جالپى ءومىر ءسۇرۋ ساپاسىن جاقسارتۋعا، ادام كاپيتالى دامۋىنا ينۆەستيتسيا جاساۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.

ستاتيستكا اگەنتتىگىنىڭ مالىمەتتەرىنە سايكەس اتىراۋ جانە ماڭعىستاۋ وبلىستارى قازاقستان ايماقتارىنىڭ اراسىندا ەڭبەكاقىنىڭ ورتا دەڭگەيى بويىنشا ادەتتە العاشقى ورىنداردا تۇرادى (160 جانە 150 مىڭ سايكەسىنشە). بۇعان قوسا ەڭ جوعارى باعالاناتىنى - قاتال كليماتتىق جاعدايدا كاسىپ ەتەتىن مۇنايشىلاردىڭ اۋىر جۇمىسى.

جالپى العاندا بۇل ايماقتارداعى ءومىر ءسۇرۋ ساپاسىن ايتارلىقتاي جوعارۋ دەۋگە بولمايدى. ەلدى مەكەندەر اراسىنداعى ۇلكەن قاشىقتىقتار، كوممۋنيكاتسيالاردى جۇرگىزۋدىڭ تەحنيكالىق كۇردەلىلىگى مەن قىمباتتىعى، جولدار تىعىزدىعىنىڭ تومەندىگى، تۇششى سۋ كوزدەرىنىڭ جەتىسپەۋشىلىگى جانە قالىپتاسقان باسقا دا فاكتورلار حالىق ءومىرىنىڭ دەڭگەيىنە اسەر ەتەدى. الايدا ولكەنىڭ الەۋمەتتىك ينفراقۇرىلىمىن دامىتۋ ماقساتىندا كوپ شارالار جاسالۋدا.

مىسالى، قمگ ءبو الدىڭعى قاتارلى مۇناي كومپانيالارىنىڭ ءبىرى رەتىندە تەك ءوزىنىڭ نەگىزگى كاسىبىمەن عانا اينالىسپايدى، سونىمەن قاتار، مەكتەپتەر، تۇرعىن ۇيلەر، جولدار جانە سپورت عيماراتتارىنىڭ قۇرىلىسىن قارجىلاندىرادى. دوسسور مۇنايىنىڭ 100 جىلدىعىنا قارسى كومپانيا دوسسور كەنتىندە 80 ورىندىق بالا-باقشا سالدى، دەنە شىنىقتىرۋ-ساۋىقتىرۋ كەشەنى مەن ستاديوندى جاڭارتىپ قالپىنا كەلتىردى. سونىمەن قاتار، بىرنەشە ورتا مەكتەپ اۋماعىندا جاساندى جابىنى بار سپورت الاڭدارى ورناتىلدى. دوسسور مۇنايىنىڭ 100 جىلدىعىنا وراي ەسكەرتكىش قويىلعان اللەيا مۇنايشىلار كەنتىنە كورىك بەرىپ تۇر.

دوسسور سياقتى ەسكى كەن ورىندارى ونەركاسىپتىك جانە كوممەرتسيالىق ءمانىن جوعالتسا دا، سول ونەركاسىپتە جۇمىس ىستەيتىن اۋىل تۇرعىندارىنىڭ كەلەشەگى ءۇشىن جاۋاپكەرشىلىكتى قمگ ءبو وزىنە جۇكتەيتىنىن ايتادى. سوندىقتان ادامدار ءوز ەرتەڭى ءۇشىن سەنىمدى.

قمگ ءبو جەكەلەگەن الەۋمەتتىك جوبالارمەن شەكتەلمەيتىنىن ايتا كەتۋ كەرەك. ول ءوز جۇمىسشىلارىنىڭ جانە ولاردىڭ وتباسىلارىنىڭ ەڭبەك جاعدايىن جانە ءومىر ءسۇرۋ ساپاسىن جاقسارتۋ بويىنشا كەشەندى ءارى جۇيە جۇمىستى تۇراقتى تۇردە جۇرگىزىپ وتىرادى. بۇل جۇمىستى ءوندىرىس وسىمىمەن بىرگە كەلەشەكتە دە جالعاستىرا بەرمەك.

2011 جىلى ماڭعىستاۋ مۇنايىنىڭ 50 جىلدىعىنا وراي كاسپي تەڭىزىنىڭ جاعالاۋىندا جاڭاوزەن قالاسىنا جاقىن  ورنالاسقان  «كەندىرلى» دەمالىس ايماعىندا  بالشىقتى ەمحاناسى بار بىرەگەي مەديتسينالىق-ساۋىقتىرۋ ورتالىعى اشىلدى، بۇندا تەك مۇنايشىلار مەن ونەركاسىپ ارداگەرلەرى عانا ەمەس، كەز-كەلگەن ادام ەم قابىلداپ، دەمالا الادى. سونداي-اق «كەندىرلىدە» 250 ورىندىق بالالارعا ارنالعان ساۋىقتىرۋ لاگەرى قولدانىسقا بەرىلدى. اتالمىش ەكى نىساننىڭ  قۇرىلىسىنا قمگ ءبو 1,5 ملرد-تان استام تەڭگە ءبولدى.

كومپانيا مۇگەدەك بالالارعا، كوپبالالى جانە جاعدايى تومەن وتباسىلارعا، سوعىس جانە ەڭبەك ارداگەرلەرىنە، جالعىزىلىكتى قارتتارعا ارقاشان كومەك كورسەتىپ كەلەدى جانە بولاشاقتا دا جاردەمدەسەدى. قمگ ءبو - جۇمىسسىز زەينەتكەرلەرگە قولداۋ كورسەتەتىن ساناۋلى كومپانيالاردىڭ ءبىرى، ول ءوز قامقورىنا ءۇش مىڭداي ادامدى العان. قمگ ءبو الەۋمەتتىك جاۋاپكەرشىلىگى، سونداي-اق، سپورت پەن سالاۋاتتى ءومىر سالتىن دا قامتيدى. جالپى العاندا اتىراۋ جانە ماڭعىستاۋ وبلىستارىنىڭ الەۋمەتتىك ينفراقۇرىلىمدارىنا سالىنعان ينۆەستيتسيالار وسى جىلى 4,8 ملرد-تان استام تەنگەنى قۇرادى. كومپانيانىڭ كەلەشەكتەگى دامۋى، بارلانعان قورلاردىڭ  ءوسۋى جانە مۇناي ءوندىرىسى دەڭگەيىنىڭ ارتۋى قمگ ءبو-گە اكتسيونەرلىك قۇندى ارتتىرۋعا مۇمكىندىك بەرەدى، دەمەك بيۋدجەتكە قۇيىلاتىن سالىقتار، سونىڭ ناتيجەسىندە ايماقتار دامۋىنا سالىمدار دا وسەدى.

«اباي-اقپارات»