1945 جىلى قازان ايىنىڭ 24-ءى كۇنى اقش، ۇلىبريتانيا جانە سوۆەت وداعى سىندى سوعىستا جەڭگەن وداقتاس ەلدەردىڭ سان-فرانتسيسكو جيىننىڭ ۇيعارىمى بويىنشا بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمى قۇرىلىپ، جارعىسى قابىلداندى. وسى جارعىنىڭ 1-ءبولىم 2-تاراۋ 4-تارماعىندا بىلاي دەپ اتاپ كورسەتىلدى: «بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنا مۇشە ەلدەر ءوزارا حالىقارالىق بايلانىستا كۇش كورسەتىپ، قارۋ قولدانۋعا بولمايدى نەمەسە بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ ماقساتىنا ساي كەلمەيتىن ارقانداي سىلتاۋمەن مۇشە ەلدەردىڭ تەرريتوريالىق تۇتاستىعى مەن ساياسي دەربەستىگىنە نۇقسان كەلتىرۋىنە بولمايدى». وسى جارعى قابىلدانعان 75 جىلدان بەرى بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنا مۇشە بولىپ، ءوزارا ديپلوماتيالىق قارىم-قاتىناس ورناتقان ەلدەر وسى ءپرينتسيپتى ۇستانىپ كەلەدى.

وسى ارالىقتا دۇنيە قىم-قۋىت وزگەردى. الەمدىك سوعىستار بولماسا دا وڭىرلىك قاقتىعىستار بولىپ تۇردى. سۋپەر دەرجاۆالار ءوز مۇددەلەرىن الدىعا قويىپ، بۇۇ جارعىلارىن اتتاپ كەتكەن كەزدەرى دە از بولمادى. اقش بۇۇ جارعىلارىن باسشىلىققا الىپ، كورەياعا، ۆەتنامعا، يراكقا، اۋعانستانعا، سيرياعا اسكەر كىرگىزدى. سوۆەت وداعى شىعىس ەۆروپا ەلدەرىنە، اۋعانستانعا باسىپ كىردى. سوۆەتتىڭ زاڭدى مۇراگەرى رەسەي دە تىنىش جاتقان جوق. گرۋزياعا، ۋكرايناعا اسكەر كىرگىزىپ، قىرىمدى اننەكسيالاپ الدى. قىتاي كورەياعا، ۆەتنامعا اسكەر كىرگىزدى، ينديامەن شەكارادا قاقتىعىستى. ارينە، وسى شاپقىنشىلىقتار مەن قاقتىعىستاردىڭ ءبارى حالىقارالىق ۇيىمدار مەن بەيبىتشىلىكتى قالايتىن حالىقتاردىڭ قاتاڭ ايىپتاۋلارىنا، ەكونوميكالىق سانكتسيالارىنا ۇشىرادى. كىسىلىك قۇقىق، ەركىندىك، دەموكراتيا سىندى ادامزاتقا ورتاق قۇندىلىقتاردىڭ جالپىلاسۋى، اقپارات تەحنولوگياسىنىڭ قارقىنداپ دامۋى كەڭىستىكتى قىسقارتىپ، ادامزات ساناسىنا زور وزگەرىس الىپ كەلدى. زورلىق-زومبىلىق ازايدى. ديكتاتورلار اياقتارىن اڭداپ باساتىن بولدى. ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس اياقتاعان سوڭ ءبىراز يمپەريالار ىدىراپ، كوپتەگەن وتار ەلدەر ءوز تىزگىنىن قولىنا السا، ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستان كەيىن دە كوپتەگەن اسكەري دەرجاۆالار ءوز يەلىكتەرىنەن باس تارتىپ، تاۋەلسىزدىك – وتار ەلدەردىڭ ۇرانى مەن مۇراتىنا اينالدى. قىرعي قاباق سوعىستىڭ اياقتالۋى شىعىس ەۆروپا مەن سوۆەت وداعىنىڭ اۋماعىندا شىت جاڭا مەملەكەتتەردى دۇنيەگە اكەلدى. مىنە وسى كەزدەن باستاپ، الەم ساياساتى يدەولوگيالىق قاقتىعىستان دىندىك، مادەنيەتتىك قايشىلىققا ءوتتى.

يمپەريالار تاريحقا اينالعان، قۋاتتى دەرجاۆالار زامان اعىمىمەن ساناسا باستاعان، الەمگە عىلىم مەن تەحنيكانىڭ، قۋاتتى ەكونوميكانىڭ وكتەمدىگى جۇرە باستاعان زاماندا تسين يمپەرياسىنىڭ جۇرناعىندا ءونىپ شىققان بۋرجۋازيالىق رەسپۋبليكانى قارۋلى كۇشپەن اۋدارىپ تاستاپ، كوممۋنيستىك ديكتاتۋرا ورناتقان، حالقىن ءبىر شىبىقپەن ايداپ، ءبىر فورمادا ويناتقان، ءتىپتى ءبىر قازاننان اس ىشكىزگەن قىتاي ۇلتشىل كوممۋنيستەرى قۇرعان، اتى رەسپۋبليكا زاتى ديكتاتورلىق رەجيم، ۇرپاقتارى بۇكىل بايلىق پەن بيلىكتى مەنشىكتەپ العان، بۇل كۇندە الەمدە ەكىنشى ەكونوميكالىق قۋاتتى ەلگە اينالىپ، بارلىق ەكونوميكانىڭ، جوعارعى تەحنولوگيانىڭ جەتىستىگىن بوگدە ويلايتىندار مەن ءوز قۇقىعىن تالاپ ەتەتىن سانى از ۇلتتاردى جانىشتاۋعا، جەر بەتىنەن قۇرتۋعا تىراشتانىپ وتىرعان بىردەن ءبىر ەل قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسى.

ولار اشىق ويلى ەكىنشى ۇرپاق باسشىسى دەن سياوپين اقساقالدىڭ ورتاعا قويعان رەفورما، ەسىك اشۋ ساياساتى مەن دامىعان باتىس ەلدەرىنىڭ ەكونوميكالىق جانە جوعارعى تەحنولوگيالىق كومەگىنىڭ ارقاسىندا ۇلكەن تابىسقا جەتتى. بىراق، 40 جىلدان كەيىن 5-ۇرپاق باسشىسى سي تسزينپين بيلىككە كەلگەندە تاريح كەمەسىن كەيىنگە بۇرىپ، ماونىڭ سولشىل ساياساتىن بويتۇمار قىلىپ، ءوزىنىڭ، پارتيالاستارىنىڭ مۇددەسىن ۇلتتىق پوپۋليزممەن بۇركەمەلەپ، ىشكى-سىرتقى داعدارىستىڭ ورتاسىندا قالدى. امەريكا مەن باتىس كوپ جىلدان بەرى قولدانىپ كەلە جاتقان «بەيبىت وزگەرتۋ» ستراتەگياسىن وزگەرتىپ، 1989 جىلعى تيانانمەن قىرعىنىندا قولدانباعان قاتاڭ ەكونوميكالىق سانكتسيانى قولدانۋعا ءماجبۇر بولدى. شىنىن ايتۋ كەرەك، بۇعان دەيىن اقش پەن باتىس قىتايعا قاتاڭ شارا قولدانبادى. قىتايدىڭ قازىرگى قالىپتاسقان تەرريتوريالىق تۇتاستىعى مەن يەلىك قۇقىعىن قۇرمەتتەدى. تەك دەموكراتيا، كىسىلىك قۇقىق گۋمانيزم تۇرعىسىنان سىندار ايتتى، تالاپتار قويدى. قىتاي كومپارتياسىنىڭ دارا بيلىگىنە قارسى تۇرعان بوگدە ويلايتىنداردى، قوزعالىس كوسەمدەرىن ەلىنە پانالاتتى. ءتۇرلى قورلاردىڭ اتىمەن قارجىلاي كومەك بەردى. دالاي-لامانىڭ، ليۋ سياوبونىڭ نوبەل بەيبىتشىلىك سىيلىعىن الۋىنا ىقپال ەتتى. ءرابيا كادىر حانىمدى اق ءۇيدىڭ تورىنە شىعارىپ، بۇرىنعى ۇيعىر كوسەمدەرى جەتپەگەن بيىككە جەتكىزدى. 1989 جىلى 4 ماۋسىمداعى تيانانمەن قاندى وقيعاسىنان كەيىن باتىسقا ساياسي باسپانا تىلەپ كەتكەن سول كەزدەگى قىتاي كوممۋنيستىك پارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى چجاو تسزياننىڭ كەڭەسشىسى، قىتاي كوممۋنيستىك پارتياسى ورتالىق كوميتەتىنە قاراستى ساياسي ستراتەگيالىق زەرتتەۋ ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى يان تسزياتسي مىرزا سوڭعى جىلدارى قىتاي بيلىگىنە باعا بەرگەندە بىلاي دەگەن ەدى: «قىتاي كوممۋنيستىك پارتياسى ديكتاتورلىق جولدان باس تارتىپ، ەركىن سايلاۋدى جولعا قويىپ، ازاماتتاردىڭ قۇقىعىن قۇرمەتتەسە، شەتەلدەگى بارلىق دەموكراتيالىق كۇشتەر بىرىگىپ، كونستيتۋتسيالىق مەملەكەت قۇرۋعا دايارمىز. بۇل جونىندە تايۆاننىڭ پىكىرى و باستان انىق، تيبەت كوسەمى دالاي-لاما مەن ۇيعىر كوسەمى رابيا كادىر دا قىتايدىڭ قازىرگى تەرريتورياسىن ساقتاي وتىرىپ، اتى-زاتىنا ساي ۇلتتىق اۆتونوميا بولىپ بىرىگۋگە دايار ەكەنىن تالاي مارتە ايتتى. تەك بۇل ۇسىنىس، جوباعا قىتاي كومپارتياسى دايار ەمەس».

قىتاي وركەنيەتى الەمدەگى 4 وركەنيەتتىڭ ىشىنەن بۇگىنگە دەيىن جالعاسىپ وتىرعان بىردەن ءبىر وركەنيەت. قىتاي جازۋى پايدا بولعاننان باستاپ بۇكىل تاريحىن، اينالاسىنداعى ەلدەردىڭ تاريحىن ءوز مۇددەسىنە لايىقتاپ، بەيىمدەپ جازىپ حاتتاپ كەلەدى. اسىرەسە، ولاردا قوعامدىق عىلىم كەمەلىنە كەلە دامىعان. بۇكىل تاريحىن ادام زەرتتەۋ تاريحى دەۋگە بولادى. ەندى مىنە تاريحي سانانىڭ جاڭعىرۋى، وركەنيەت پەن عىلىمنىڭ تۇلەۋى ولاردى تاريح ساحاناسىنا شىعاردى. الەمدىك ويىنعا قاتىسىپ، الەمدىك تارتىپكە ءوز قاعيداسىن ەنگىزدى. ارينە، قىتاي كوممۋنيستەرى دە اقىماق ەمەس. ولار بەيبىت زامانداعى ساياسي كۇرەسكە، ديپلوماتيالىق ارباسۋعا ابدەن پىسىپ جەتىلگەن. بيلىك ءۇشىن قان توككەن 28 جىلدا، بيلىكتى تارتىپ العاننان كەيىنگى 70 جىلدا تالاي قيىن قىستاۋدان جول تاۋىپ شىقتى. حالىقارالىق وقشاۋلانۋدان، ەل ىشىندەگى تۇراقسىزدىقتان، ۇلتتىق بولشەكتەنۋدەن وزدەرىن قۇتقارىپ قالدى. ينتەرنەت جالپىلاسىپ، اقپارات اعىنى الەمدى جاقىنداستىرا تۇسكەن، ادامزاتقا ورتاق قۇندىلىقتار ستاندارتى ءبىر ىزدىلىككە بەت بۇرعان مىنا زاماندا قىتايلار دا ءادىس امالدارىن وزگەرتىپ، جاڭا ويىن تارتىبىنە ىڭعايلانا باستادى. ونىڭ باستى كورىنىسىن وزگەشە ويلايتىن دەموكراتتار مەن تيبەت، ۇيعىر ۇلتشىلدارىنا قولدانعان ساياساتىنان انىق بايقايمىز.

قىتاي كومپارتياسىنىڭ ءوز ىشىندە بيلىككە تالاسىپ، جىككە-جىككە بولىنگەندە ءبارىنىڭ وڭ جامباسىنا كەلەتىن، مومىن كانديدات، قولعا جاعىمدى ساقا رەتىندە تاڭدالعان سي تسزينپين بيلىككە وتىرعان سوڭ ونەرىن كورسەتتى. اۋەلى جەمقورلىقتى سىلتاۋ ەتىپ، قارسىلاستارىن ساياسات الاڭىنان «تازالاسا»، ەكىنشى كەزەكتە پارتيا جارعىسىنا، كونستيتۋتتسياعا وزگەرىس ەنگىزىپ، ىشكى ساياساتتا جەكە باسقا تابىنۋدى، سىرتقى ساياساتتا الەمگە دوق كورسەتۋدى باستاپ كەتتى. ونىڭ: «بيلىكتەگى كەزىمدە تايۆان، ۇلت، ءدىن ماسەلەسىن تۇبەگەيلى شەشەمىن» دەگەن استام ءسوزى ەل اراسىندا جەلدەي ەسىپ ءجۇر. ارينە بۇل ماقساتتى تەزىرەك ىسكە اسىرۋ ءۇشىن وعان وزدەرى دايىنداعان كونستيتۋتسيا، سانى از ۇلتتارعا ارنالعان اۆتونوميا زاڭى، حالىقارالىق ۇيىمداردان العان مىندەتتەمەلەرى، قول قويعان حاتتامالارى ۇلكەن كەدەرگى بولىپ تۇر. بۇل ءۇشىن سىلتاۋ كەرەك. سىلتاۋ – تەرروريزم. تەرروريزم – ادامزاتتىڭ ورتاق جاۋى. كومپارتيانىڭ ورتاسىنان شىققان، قارجىلىق مۇمكىندىگى مول بالاما وپپوزيتسيالار پايدا بولىپ، ولار الەمدەگى وزگەشە ويلايتىن دەموكراتتار مەن كىسىلىك قۇقىق قورعاۋشىلاردى ءبىر-بىرىنە ايداپ سالىپ، قىرىق پىشاق قىلدى. دالاي-لامانىنىڭ يندياداعى قۋعىنداعى ۇكىمەتىنە بالاما راديكال، تاۋەلسىزدىكتى تالاپ ەتەتىن، كەرەك بولسا تەررورمەن اينىساتىن «ۇلتشىلدار» پايدا بولسا، تۇركيادا، امەريكادا جاساقتالىپ، جاپونيادا ەكى رەت قۇرىلتايىن وتكىزگەن رابيا كادىردىڭ «دۇنيەجۇزىلىك ۇيعىرلار كونگرەسىنە» بالاما تاۋەلسىزدىكتى تالاپ ەتەتىن، ۇيعىر حالقىن قارۋلى كۇرەسكە، تەررورعا شاقىراتىن قۋعىنداعى شىعىس تۇركىستان ۇكىمەتى اقش-تىڭ ۆاشينگتون قالاسىندا قۇرىلدى. بۇل ەكى بالاما ۇكىمەتتىڭ ناقتى ىسىنەن ايعاي-اتتانى كوپ، نەگىزگى جۇمىستارى وزىنەن بۇرىن قۇرىلعان ۇيىمداردى قارالاۋ، سولارعا جالا جابۋ، بەرەكەسىن كەتىرۋ. ىسكە اسپايتىن، حالىقارالىق ۇيىمداردان قولداۋ تاپپايتىن جوبالاردى ورتاعا قويىپ، ۇندەۋ جاريالاۋ. قۋعىنداعى شىعىس تۇركىستان ۇكىمەتىنىڭ باس شتابى ۆاشينگتوندا قۇرىلسا دا نەگىزگى جۇمىستارى تۇركيادا، اراب ەلدەرىندە، ورتا ازيا مەن قازاقستاندا قانات جايىپ جاتىر. ولار قىتاي گەنوتسيدىنە قارسى ەشقانداي ناقتى شارالارعا بارماسا دا ينتەرنەت اقپارات كەڭىستىگىن پايدالانىپ ۇزاق جىلدار بويى شەتەلدە ۇيعىر مۇددەسى ءۇشىن كۇرەسىپ جۇرگەن بىرنەشە ۇرپاقتىڭ كۇرەسكەرلەرىنە جالا جاۋىپ، شابۋىل جاسادى. ولار تۋرالى نەشە ءتۇرلى جاعىمسىز اقپاراتتار تاراتتى. قىتاي كوممۋنيستىك بيلىگى شىنجاڭعا ورناعاندا ءوز كومانداسىمەن تۇركياعا قونىس اۋدارعان ايسا ءيۋسۇىپ الىپتەگىن مەن ونىڭ بالاسى، تۇركيادا ەرجەتكەن، بۇۇ جانىنداعى «وتانى جوق ۇلتتار» كوميتەتىندە جۇمىس ىستەي ءجۇرىپ، «دۇنيەجۇزىلىك ۇيعىرلار كونگرەسىنىڭ» نەگىزىن قالاعان ەركىن الىپتەگىنگە، «دۇنيەجۇزىلىك ۇيعىرلار كونگرەسى» اينالاسىنا شەتەلدە شاشىراپ جۇرگەن ۇيعىر ساياسي كۇشتەرىن جيناپ، باتىستىڭ قولداۋىنا يە بولعان، جاپونيادا 2 رەت قۇرىلتاي وتكىزىپ، اق ۇيدە بۋشتىڭ قابىلداۋىندا دالاي-لامامەن بىرگە بولعان رابيا كادىرگە «قىتاي جانسىزى»، «قىتاي مۇددەسى ءۇشىن جۇمىس ىستەيتىن ادام» دەپ وسەك تاراتتى. بۇل ۇيىمنان باسقا «وقۋ-اعارتۋ قوعامى»، «عۇلامالار بىرلەستىگى» قاتارلى ۇيىمدار دا قارا ەسەككە تەرىس مىنگىزىلدى.

ءبىر قىزىعى تەگى كۇماندى جاياۋ باتىرلاردان قۇرام تاپقان وسى ۇيىمنىڭ اينالاسىندا تۇركيادا تۋىپ وسكەن، توڭىرەگىنە قادىرى از، كولدەنەڭ تابىستى تىم جاقسى كورەتىن ءبىراز قانداستارىمىز بار ەكەن. اينالاسىمەن ءوزارا كيكىلجىڭى كوپ، «كوسەمدەرى» ۇنەمى وزگەرىپ تۇراتىن وسى «ۇكىمەتتە» ايدوحان قۇبىلەي، بابۋسلام وكتان، قىزىربەك قايراتوللا قاتارلى قانداستارىمىز شەتىنەن مينيستر ەكەن. ول از دەسەڭىز، بۇل مينيسترلەر سول كەزدەگى «پرەزيدەنت» ءابدىۋالي جان مەن «پرەمەر مينيستر» ەنۋار ۇيسىن تۇران اراسىندا مىنانداي كەلىسىم بولىپتى: «بولاشاقتا شىعىس تۇركىستان رەسپۋبليكاسى تاۋەلسىزدىك العاندا ۇيعىرلار سولتۇستىكتەگى ىلە، التاي، تارباعاتاي 3 ايماقتى قازاقتارعا قايتارىپ بەرەدى. ولار دەربەس ەل بولا ما، الدە قازاقستانعا قوسىلا ما، سول كەزدە حالىق بولىپ شەشەدى». بۇل كەلىسىم زاڭدى نوتاريۋستان ءوتىپتى مىس.

4 ءمينيستردىڭ ءبىرى - بابۋسلام وكتان(Babusselam Okutan)

ەندى ءومىرحان التىننىڭ ماۋسىم سايىن قازاقستانعا شاپقىلايتىنىن، قالمان قوسجىگىتتىڭ الماتىدا جانقيارلىقپەن جۇمىس جاساپ جاتقانىن، ابدىۋوقاپ قارانىڭ اندا-ساندا كوزگە تۇسەتىنىن، قۋاندىق شاماحاي مەن اۋىت مۇقيبەكتىڭ جارقىن 7 ءۇشىن جانىن بەرۋگە بار ەكەنىن، نۇحان سۇلتانباي مەن گۇلىسحان دومالايدىڭ تۇركياعا قاراپ ءالسىن-ءالى موڭىرەيتىنىن تۇسىنگەن، تۇيسىنگەن شىعارسىزدار. ارينە بۇل كىسىلەردە كىنا جوق، داقپىرت-دابىراعا سەنىپ، ايسبەرگتىڭ ءۇستىن كورىپ، استىنا ۇڭىلە بەرمەيدى. ءتىپتى قازاقتىڭ مۇددەسىن تۇگەندەپ ءجۇرمىز دەپ بىلەدى. جوعارىدا ايتتىق قىتايدا گۋمانيتارلىق عىلىمدار كەمەلىنە كەلگەن، تاريحتا كوشپەندىلەرگە سوعىستا كەتكەن ەسەسىن كەلىسسوزدەردە قايتارىپ الىپ وتىرعان. قازىر دە قارا جاياۋ ەمەس، ەل تاس ساناسا ولار قۇم سانايدى. ولار دۇنيەدە ۇلكەن وزگەرىس بولىپ جاتقانىن بەسكە بىلەدى. 40 جىلدىق رەفورما مەن ەسىك اشۋ ساياساتى قىتاي حالقىنىڭ ءومىرىن وزگەرتىپ عانا قويماي، ساناسىنا ساۋلە ءتۇسىردى. ماونىڭ دارا بيلىگى، زورلىق-زومبىلىعى، سانانى تۇمشالاۋى حالىق جۇرەگىنە جول تاپپادى. ەكونوميكا وسكەن سوڭ حالىقتىڭ دا تالابى جوعارلاپ كەلەدى. الەمنىڭ تەحنيكالىق، زاتتىق تابىسىن يگەرىپ عانا قويماي، جاڭا قۇن كوزقاراسىن دا تۇتىنعىسى كەلەدى. سونىمەن بىرگە قىتايدىڭ ءوز ىشكى-سىرتقى قايشىلىعى اسقىنىپ، شەشىلمەس تۇيىنشەككە اينالىپ كەتتى. سىرتقى قىسىم، ىشكى قايشىلىق قاباتتاسا كەلە، قىتايدى قۋلىققا كوشۋگە، ۋاقىت ۇتۋعا ماجبۇرلەدى.

قحر 1949 جىلى قۇرىلعاندا ولاردىڭ جان سانى 400 ميلليوننىڭ ۇستىندە بولسا، وسى حالىق 30 جىلدا ەسەلەپ ءوسىپ 800 ميلليونعا جەتتى. وسى قارقىن باسەڭدەمەي، عاسىردىڭ العاشقى 10 جىلدىعىندا 1 ميلليارد 400 ميلليوننىڭ مەجەسىن كورسەتتى. وتكەن عاسىردىڭ 80 جىلدارىنان باستاپ «وتباسىن جوسپارلاۋ» ساياساتىنىڭ ناتيجەسى ەندى كورىنە باستادى. سونىمەن حالىقتىڭ قالاعا شوعىرلانۋى، ەكونوميكا مەن مادەنيەتتىڭ ورلەۋى، ادامداردىڭ راحات ومىرگە دەگەن تالپىنىسى حالىقتىڭ ءوسىمىن تابيعي تەجەدى. وسىنى بايقاعان قىتاي وكىمەتى قىتاي ۇلتىنا دا ەكىنشى بالا سۇيۋگە رۇقسات بەرىپ، حالىقتىڭ قارتايۋ، ەڭبەك كۇشتىڭ ازايۋ پروتسەسىن تەجەمەكشى بولىپ ەدى كۇتكەن ءۇمىت اقتالمادى. 2018 جىلدا ەشقانداي ءوسىم بولماي، حالىق سانى كەمي ءتۇستى. وسى ۇدەرىس جالعاسا بەرسە، حالىق سانىنىڭ ەڭ جوعارعى كورسەتكىشى جارىققا شىققان وتكەن عاسىردىڭ 60, 70, 80- جىلدارىندا دۇنيەگە كەلگەن ۇرپاق تاريح ساحناسىنان شەگىنەتىن كەزەڭگە جاقىنداي تۇسەدى. ءوسىم توقتاعان، زاتتىق يگىلىكتەنۋ باسىم ورىنعا شىققان قىتاي ءۇندىستان مەن مۇسىلمان ەلدەرىن الدىعا سالىپ، كارى قۇرلىق ەۋروپا مەن جاپونيانىڭ كەبىن قۇشادى، مامانداردىڭ مەجەسى 600 ميلليون. قىتايدا ەكونوميكا شەكتەن تىس «قىزىپ كەتىپ»، 3 ميلليارد ادام سياتىن تۇرعىن ءۇي سالىنعان، اقش 90 جىلدا تۇتىنعان تسەمەنتتى 10 جىلدا يگەرگەن. كولىك ماگيسترالى شىرماۋىقشا ورالعان، ءونىم سۇرانىستان اسىپ كەتكەن. ۇلتتىق الەۋمەتتىك قايشىلىق مەيىلىنشە شيلەنىسكەن قىتايدى قابات-قابات قيىندىق كۇتىپ تۇر. مىنە سوندىقتان دا 1921 – 2021, 1949 – 2049 ەكى عاسىرلىق جوبا اتانعان «قىتاي ارمانىنىڭ» باستى ماقساتى وسى مەجەگە جەتپەي ۇلتتى، ءدىندى، تەرريتوريانى ءبىر تۇتاستاندىرىپ، حالىقتىڭ قارنىن تويدىرىپ، قۇدىرەتتى جۇڭحۋا ۇلتىن قۇرماقشى. بۇل مەجەدەن ءوتىپ كەتسە، سوۆەت وداعىنىڭ، يۋگوسلاۆيانىڭ، تاريحتا بولعان تاعى باسقا يمپەريالاردىڭ اياعىن قۇشىپ، پارشالانىپ كەتۋى مۇمكىن. دۇڭگەن، موڭعول، دجۋانزۋ اۆتونوم رايوندارى نەگىزىنەن قىتايلاسىپ بولدى. ولاردان كەلەر قاۋىپ جوق. جەرىنىڭ قازبا بايلىعى مول، اۋماعى كەڭ تيبەت پەن ۇيعىر حالىقارالىق زاڭدار مەن ۇلتتىق قۇندىلىقتارعا ارقا سۇيەپ قارسىلىق كورسەتۋدە. ولاردى باس سالىپ جانىشتاي المايسىڭ، سىلتاۋ كەرەك. سىلتاۋ – بۇۇ قاۋىپسىزدىك كەڭەسى بەس تۇراقتى مۇشەسىنىڭ ءبىرى، كەدەيلىكپەن كۇرەستە ميلليارد حالىقتى اسىرىپ وتىرعان، بارشا حالىققا ورتاق كونستيتۋتسياسى بار، ءدىن ەركىندىگى جولعا قويىلعان، ۇلتتىق ءوزىن-ءوزى باسقارۋ زاڭى بار، حالىقارالىق قۇجاتتارعا قول قويعان دەربەس، تاۋەلسىز رەسپۋبليكانىڭ تۇتاستىعىنا، قاۋىپسىزدىگىنە قاتەر ءتوندىرۋ، تەررورلىق اكتىلەر جاساۋ. دالەل بار، لوگيكا تاستاي. ەگەر ۇلتتىق، دىندىك بولشەكتەۋشىلەر بولماسا، تەررورلىق وقيعالار تۋىنداماسا، پالەن جىلدىق قىتاي ءداستۇرى بويىنشا ولاردى قولدان ۇيىمداستىرۋعا بولادى.

70 جىلدىق تاريحتا، اسىرەسە سوڭعى 40 جىلدا قىتاي بارلىق سالادا دامىدى. بۇرىن سىلاپ-سيپاپ ۇستاپ كەلگەن بودان ەلدەردى جۋاسىتۋدىڭ تەورياسى دا، تاجىريبەسى دە ابدەن پىسىقتالدى. ۇيلەسىمدىك پەن تەڭدىككە قۇرىلىپ، ءسىڭىرىپ كەتۋگە داعدىلانعان قىتاي وركەنيەتى، مي «جۋعا»، سانا تورلاۋعا باعىتتالعان كومپارتيا يدەولوگياسى سانى از ۇلتتاردىڭ جاستارىن قاتارىنا كوپتەپ تارتتى. سونىمەن جوعارىداعى ايتقان بالاما ۇيىمدار قۇرىلىپ، جەر شارىنىڭ ءار نۇكتەسىندە مۇلتىكسىز سايكەسىپ جۇمىس ىستەپ جاتىر.

وسى ارادا كوپتەن بەرى نازارىمىزدى اۋدارىپ كەلگەن ەكى ادامدى ەرەكشە اتاپ وتەيىك. ەكەۋى دە ۇزاق جىلدار قوعامدىق ورتادا كومەسكى اتپەن جۇرگەن، بىراق جۇمىس ىستەۋ تاسىلدەرى وتە ۇقسايتىن ادامدار. ارقاشاندا ءبىر-بىرىنە قولداۋ كورسەتىپ وتىرادى. ەكەۋى بىردەي بەلسەنىپ قحر شىنجاڭدا مۇسىلماندارعا قاتاڭ دىندىك، ساياسي، ەكونوميكالىق قىسىم باستالعاندا ۇلت، ءدىن تۋىن كوتەرىپ ساحناعا شىقتى. اينالاسىنا ءبىراز جاقتاستار جيناعان سوڭ وزدەرىنەن بۇرىن جانە قاتارلاس قوعامدىق جۇمىس ىستەگەن ازاماتتارعا ىمىراسىز شابۋىلدار جاسادى. ۇزاق جىلدار بويى الەۋمەتتىك جەلىدە «جارقىن 7» دەگەن بۇركەنىش اتپەن جۇرگەن سەرىكجان بياشۇلى 2017 جىلدان باستاپ، اتا جۇرت ەرىكتى جاستارىنىڭ اراسىنا كىرىپ، شەشەندىگىمەن، قارجى كوزىن تابۋداعى پىسىقتىعىمەن، پىكىرى ۇقسامايتىن ادامدارعا ءتاسىل تالداماي شابۋىل جاسايتىن مەيىرىمسىزدىگىمەن، وتىرىكتى كەز-كەلگەن ۋاقىتتا قۇراستىراتىن سۋايتتىعىمەن كوزگە ءتۇستى. ول ءسويتىپ ەكى ەل اراسىندا قينالىپ جۇرگەن قاراپايىم حالىقتىڭ اقىل-ەسىن ايران ەتسە، ءسوز قۋىپ، وسەك تەرىپ ومىردە جولى بولماي جۇرگەن الاياقتاردىڭ القاۋىنا بولەنىپ، كوسەمىنە اينالدى.

ەكىنشىسى – ءزۇمۇرات تۇرسىن، نورۆەگيادا تۇرادى. 2018 جىلدىڭ ناۋرىزىنان باستاپ ونىڭ بەلسەندىلىگى ارتتى. اسىرەسە بەلگياداعى 5 مىڭ ادامدىق قىتايعا قارسى شەرۋدە كوزگە ءتۇستى. وسىدان كەيىن شەتەلدەگى ۇيعىر ديسسيدەنتتەرىنىڭ اراسىنا بالداي باتىپ، سۋداي ءسىڭىپ كەتتى دە ولاردىڭ اراسىن قىرىق پىشاق قىلدى. بۇل ايەلدىڭ شىن اتى ءزۇلفيا ەكەن. ءۇرىمجى قالاسىندا تۋىپ ءوسىپ، لانجوۋ باتىس تەرىستىك ۋنيۆەرسيتەتىندە ءبىلىم العان. ۇرىمجىدە جۇمىس ىستەپ ءجۇرىپ، تۇرمىس قۇرعان سوڭ قىتاي وفيتسەرىمەن اۋەيى بولادى. سوڭىنان وتباسىن تاستاپ ەۆروپاعا كەلەدى. بۇل ايەلدىڭ دە ءومىرى سەرىكجان بياش سياقتى جۇمباققا تولى. تەك جۇمىس ءتاسىلى مەن قىتايعا دەگەن ماحابباتىندا، اقشاعا دەگەن تابەتىندە، جالاقورلىق پەن سۋايتتىعىندا، ءسوز سويلەۋ مانەرىندە، وتتى كىسى قولىمەن كوسەيتىن ايارلىعىندا، تاجىريبەسىز جاستار مەن اڭعال ادامداردى ءوز ماقساتىنا ىڭ-دىڭسىز باعىتتاي بىلەتىن سۇرقيالىعىندا كەرەمەتتەي ۇقساستىق بار.

سەرىكجان بياش (جارقىن جەتى)

ءزۇمۇرات(زۇلفيا) تۇرسىن

عاسىردىڭ العاشقى 10 جىلدىعىندا قىتايدىڭ 4-ۇرپاق باسشىلىعىنىڭ ءسال-ءپال كەڭشىلىگى كەزىندە شىنجاڭدا سانى از ۇلتتاردىڭ ونەرى، مادەنيەتى، ادەبيەتى، ينتەرنەت كەڭىستىگى ءوز ادەتىنشە جالپىلاسىپ، دامىدى. وسى كەزدە «جارقىن جەتى قاراكەرەي» دەگەن بۇركەنىش ەسىم جاستاردىڭ نازارىن اۋداردى، پىكىر تالاسقا تامىزدىق بولدى. ماسكەۋدەن تارتىپ، شىعىس ازيا، ورتا ازيانىڭ اراسىن قاۋىندىقتىڭ جولى قىلعان بۇل ازامات كورگەن-بىلگەنىن «مىڭ ءبىر ساپارمەن» شەجىرەلەدى. سول كەزدە قازاق، ورىس باسپاسوزىندەگى اكتۋالدى تاقىرىپتار بولعان ءدىن، ەۆرەيلەر، جارنا، ماسوندار، كوشى-قون تۋرالى تاقىرىپتاردى قۇلاشتاپ كوشىرىپ، ادەبي نورماعا كەلمەيتىن كوشە تىلىمەن ەستەلىك جازدى. مۇنىڭ ءوزى جاستاردىڭ نازارىن اۋداردى. ەرتەرەكتەگى ۇيعىر تاريحشىسى تۇرعىن الماستىڭ 3 كىتابىنا جۇرگەن تسەنزۋرا، يلحام توقتىنىڭ «ۇيعىرلار – ينتەرنەتتە» دەگەن سايتىنا قويىلعان شەكتەمە بۇعان جۇرمەدى. قىتاي ديسسيدەنتى ليۋ سياوبو 2008 جىلى قىتاي كونستيتۋتسيا قوزعالىسىن قۇرام دەپ قايتادان 10 جىلعا سوتتالعاندا، بۇل جىگىتتىڭ بەتىنەن جەل قاققان جوق. قايتا ءوز سوزىمەن ايتقاندا «ۆيچات پەن قازاق ءتىلدى ينتەرنەتتىڭ پاتشاسى» بولىپ ءجۇردى. اينالاسىنا اق جۇرەك، ارمانى بيىك قازاقتىڭ ۇل قىزدارى توپتاستى. ولار ەل ارالاپ، پىكىر الماستى. كوشى-قون، ءدىن نەگىزگى تاقىرىپ بولدى. ءتىپتى يۋنان جاقتان دۇڭگەن كاسىپكەرلەردى باركولدەگى اكميات مولداعا تانىستىرعانىن «مىڭ ءبىر ساپاردا» ماقتانا جازادى. 2017 جىلى اكميات مولدا قولعا الىنىپ، تۇرمەدە قايتىس بولعاندا الگى بۇكىل مۇسىلماننىڭ جاناشىرى ول جونىندە جاق اشپادى. كۇندە جاريالاپ جاتاتىن ۆيدەو ۇندەۋلەرىندە اتاپ وتپەدى. ونداي وقيعا بولماعان سياقتى پوزيتسيا ۇستاندى. كەرىسىنشە ەرتەرەكتە كۇنەستە باسقا سەبەپتەرمەن سوتتالىپ كەتكەن كەنجەباي مولدا تۇرمەدە ءولدى، اسان ابەۋ ۇستالدى، ءانشى وتانبەك ەڭسەحان قامالدى دەپ وسەك تاراتتى. شىنجاڭداعى زاڭسىزدىقتار جونىندە ەشقانداي دالەلدى، تۇشىمدى اقپاراتتار تاراتقان جوق، قايتا دالەلدەنبەيتىن، قاراپايىم حالىقتى ۇرەيلەندىرەتىن، تۇرشىكتىرەتىن، ۇلت پەن ۇلتتى، رۋ مەن رۋدى، الەۋمەتتىك توپپەن توپتى ارازداستىراتىن اقپاراتتار تاراتتى. قىتايدا جۇرگەندە اينالاسىنا توپتاسقان 20-دان ارتىق قىز-جىگىتتىڭ ءبارى سوتتالىپ كەتىپ، مۇنىڭ سوقا باسى قازاقستاندا باتىر بولىپ جۇرگەنىن بايقاعان بۇرىنعى توراپتاستارى تاڭ قالىپ، الەۋمەتتىك جەلىدە سۇراق قويعان ەدى، ءۇنسىز قالدى. قايتا «فەيك مۇريتتەرى» ارقىلى ولارعا «قىتايدىڭ جانسىزى»، «قىتايدىڭ اقشاسىنا ساتىلعان» دەپ، جالا جاپتى. جىل باسىنان بەرى ەلىمىزگە قىتايدان 40 مىڭعا تاياۋ قانداسىمىز كەلىپ ورنالاستى. مىنە وسى كىسىلەر ارقىلى سوتتالىپ كەتكەن سول بوزداقتاردىڭ جارتىسىنىڭ اتى-ءجونىن ءبىلۋ مۇمكىندىگى تۋدى:

1, كاكاشا تۇرسىنحان، پەكين زاڭ ۋنيۆەرسيتەتىن ءبىتىرىپ، سول قالادا جۇمىس ىستەگەن. 2010-2014 جىلدارى س. بياشتى پەكينگە كوپ رەت شاقىرىپ، قازاق ستۋدەنتتەرىنە تالاي لەكتسيا تىڭداتقان. 2018 جىلى قولعا الىنعان. باسقا دەرەك جوق.

2, سارقىتجان سالىق. شىنجاڭ سانجى وبلىسى موري اۋدانىندا مۇعالىم. 2010-2013 جىلداردا س. بياشتى ۇرىمجىدە كۇتىپ الىپ، موريدا مەشىتتەردە لەكتسيا وقىتقان. 10 جىلعا سوتتالعان. قازىر قالعان جاعدايىنان دەرەك جوق.

3, نۇرجان مۇعالىم. تارباعاتاي ايماعى شيحۋ قالاسى 3-ورتا مەكتەبىنىڭ مۇعالىمى. ۆيچات گرۋپپالارىندا سەرىكجاننىڭ ۋاعىزىن بولىسكەنى ءۇشىن 2017 جىلى قولعا الىنىپ، 2019 جىلى بوستاندىققا شىققان.

4, ەسحات. ىلە پەداگوگيكالىق ۋنيۆەرسيەتىنىڭ 3 كۋرس ستۋدەنتى. ۆيچاتتا س. بياشتىڭ ۋاعىزدارىن كوپ تاراتقانى ءۇشىن 2018 جىلى قولعا الىنىپ، 8 جىلعا سوتتالعان. سول كەزدە جاسى نەبارى 21-دە ەدى.

5, بالعىن. ىلە ايماعى موڭعۇلكۇرە اۋدانىندا مۇعالىم. س. بياشپەن وتە جاقىن قارىم-قاتىناستا بولعانى ءۇشىن 2017 جىلى قامالعان. قازىر جاعدايى بەلگىسىز.

6, دۇيسەن باعدال. شىنجاڭ تەلەۆيزياسىندا جۇمىس ىستەگەن. بياشتىڭ اتى شۋلى گرۋپپاسىندا بولعانى ءۇشىن 2017 جىلى قولعا الىنعان. قازىرشە باسقا دەرەك جوق.

7, مانات. التاي ايماعى بۋىلتوعاي اۋدانىنان. تەك سوتتالعانى تۋرالى عانا دەرەك بار.

8, ەرزات. بۇل ادامنىڭ سوتتالعانىن باسقا دەرەك از.

9, جۇمابەك، التاي قالاسى، الاحاق اۋىلىنان.

10, تابىس، التاي ايماعى قابا اۋدانىن.

11, مەيىر، تارباعاتاي ايماعى تولى اۋدانىنان. تارباعاتاي دەنساۋلىق ساقتاۋ مەكەمەسىنەن.

12, بەكزات، تارباعاتاي ايماعى ءدوربىلجىن اۋدانىنان.

13, كەنجەحان دارىگەر. سانجى ايماعى قۇتىبي اۋدانىنان.

14, توقان، سانجى ايماعى قۇتىبي اۋدانىنان.

15, ادال، سانجى ايماعى شونجى اۋدانىنان.

16, اينۇر، بۇراتالا قالاسى تۇرعىندار كوميتەتى.

17, تەرگەۋسىز، بۇراتالا قالاسى اراسان اۋدانىنان.

بۇل قولىمىزعا تام-تۇمداپ جەتكەن دەرەكتەر. وسى بوزداقتاردىڭ تۋىستارى، تانىستارى شىعىپ جاتسا، قالعان دەرەكتەرمەن ءبولىسۋدى ءۇمىت ەتەمىز.

ارينە، «سىبىرلاعاندى قۇداي ەستىمەي مە» دەگەندەي بارلىق سۇمدىق پەن سۇرقيالىقتىڭ اشىلاتىن كەزى بولادى نەمەسە سىر بەرەدى. قىتاي ارنايى قىزمەتى دەموكراتتار مەن ۇيعىر، تيبەت حالىقتارىنا ارناپ قۇرعان قاقپانىنىڭ تەرەڭگە جاسىرعان تىڭشىلارى ارقىلى ساتىمەن قاپقان كەزى بولدى. ونىڭ سەبەبى مەن سالدارىن جوعارىدا باياندادىق. 2017 جىلى سەرىكجان بياشپەن ءبىر وفيستا بولعان جىگىتتەردىڭ ايتۋىنشا، س.بياش شەشىم قابىلداردىڭ الدىندا وڭاشا بولمەگە بارىپ، بەيتانىس كىسىلەرمەن اۋەلى ساعاتتاپ ۇيعىر تىلىندە سويلەسىپ ودان كەيىن تاعى سول مەجەدە قىتاي تىلىندە سويلەسىپ الادى ەكەن. ال كەيىن الەۋمەتتىك جەلىدە تاراعان نۇر-سۇلتاندا تۇراتىن ارمان دەگەن جىگىتپەن اڭگىمەسىندە قىتايدا ساياسي لاگەرگە كىرىپ شىققان ءۇش جىگىتكە قىتاي ارنايى قىزمەتى ارقىلى قىتاي مەملەكەتتىك كاسىپورىننان ءار ادامعا ميلليون دوللار الىپ بەرەتىنىن، شارت: ولار اۋىزدارىن جابۋ كەرەكتىگىن قۇپيالاپ ايتادى. مىنە، وسىدان-اق، قىتايدىڭ ساياسي ويىنىندا جۇرگەن س.بياشتىڭ ميسسياسىن ابدەن بىلۋگە بولادى. عاسىرلارعا سوزىلعان بوداندىق سانا مەن الاپات اشتىق، رەپرەسسيا ءبىزدى جويىپ جىبەرە المادى. قانىمىزعا سىڭگەن جاۋىنگەرلىك رۋح، ابايدىڭ اقىل-ويى، الاشتىڭ ساياسي اعارتۋشىلىق باعىتى ءبىزدى مىڭ ءبىر كەسەپاتتان ساقتاپ كەلدى. وڭ مەن سولدى، اق پەن قارانى پارىقتاۋعا داعدىلاندىردى. قىتايدىڭ ۇزاققا سالعان قارماعى مەن كورشى «ايۋدىڭ» تىعىرىققا تىرەلگەندەگى وقىس مىنەزى، اقش پەن باتىستىڭ ءوز مۇددەسىنە قۇرىلعان ويىندارى، بيلىكتەن شەتتەتىلگەن وپپوزيتسيا وكىلدەرىنىڭ ورايشىلدىعى – ءبارى-ءبارى كەلىپ بيلىك ءترانزيتىنىڭ اۋىسۋى كەزىندە توقايلاستى. ءبىراز كارتالار اشىلىپ، ماقساتتاردىڭ سۇلباسى كورىندى. ەلىمىزدىڭ ساياسي ستراتەگتەرى مەن قۇقىق قورعاۋ ورىندارى سولتۇستىكتەگى كورشىنىڭ مۇددەسىن ەسكەرە وتىرىپ، ۇلت اتىن جامىلعان، ءوز مۇددەسىنە كەلگەندە ءتاسىل تالعامايتىن، ارسىز ويىنشىنى ورنىنا قويىپ، قوجايىندارى مەن جاقتاستارىنىڭ الدىندا ءتىرى ساياسي ولىككە اينالدىردى. اربا سىنىپ، وگىز ولگەن جوق. كوپ جىلعى كوپ ۆەكتورلى ساياساتتىڭ تاعى ءبىر جەڭىسىنە كۋا بولىپ، جەمىسىن يگىلىكتەندىك.

قوسىمشا: Abai.kz اقپاراتتىق پورتالى ەركىن اقپارات الاڭى. مۇندا وي جارىستىرىپ، پىكىر الماستىرۋعا اركىم قۇقىلى. الداعى ۋاقىتتا ماقالادا ەسىم-سويلارى اتالعان جەكەلەگەن ازاماتتار رەداكتسيامىزعا جاۋاپ بەرۋگە نيەتتى بولسا، ولاردىڭ دا پىكىرىن بەرۋگە ءازىرمىز.

قورعان تۇرانۇلى

Abai.kz