ارداق نۇرعازىۇلى. قاس باتىر، ۆان گوگ جانە ءۇش كىسىلىك وداق (جالعاسى)
پوەمانىڭ ءتورتىنشى بولەگى «دارالىق» جانە «توبىر» دەگەن مازمۇندى ءبولىپ الىپ قورىتقان. بۇلار الدىڭعى مازمۇندا دا قامتىلعان. بىراق اقىن بۇل مازمۇندى دارا قايتالاۋ ارقىلى شىعارمانى تاعى ءبىر بيىككە كوتەرگەن. XX عاسىردىڭ تۋماسى رەتىندە اقىن جوعارىداعى تاقىرىپتان اينالىپ وتۋگە بولمايتىنىن انىق اڭعارعان سياقتى. كەشەگى جارتى الەمدى قان قاقساتقان كوممۋنيستەردەن تارتىپ، بۇگىنگى قارا باسىنىڭ تويىمسىز قارا نيەتىنەن جۇرتتى جەرگە، ۇلىسقا، جۇزگە، رۋعا ءبولىپ الاسۇرىپ اداسىپ جۇرگەندەردىڭ ءبارى دە وسى توپشىلدىقتىڭ اۋرۋىمەن اۋىرعاندار. وندايلاردىڭ ءبىر عانا سۇمدىق قورقاتىن قاس دۇشپانى بار. ول - دارالىق. كوممۋنيستەر كىمدى قىردى؟ ەڭ الدىمەن حالىقتىڭ ىشىندەگى سورپا بەتىنە شىعار، جەتەككە ەرە بەرمەي دارالانا الاتىن ادامداردى قىردى. بۇنىڭ سەبەبى حالىق ءوزىنىڭ الگىندەي ۇل-قىزدارىنان ايرىلعان سوڭ، بىردەن توبىرلىق دەڭگەيگە تومەندەيدى، قوعام قارا نيەتى قابىنعاندار مەن الاياقتاردىڭ ويىنا كەلگەنىن ىستەۋىنە كەڭ جول اشادى. كەشە عانا ءوتىپ كەتكەن XX عاسىردىڭ ءوزى وسىنداي سوراقىلىقتاردان جەتىپ-ارتىلارلىقتاي مىسال كورسەتكەن جوق پا؟! بۇل تۇرعىدان كەلگەندە پوەمانىڭ ءتورتىنشى بولەگى اسا اۋىر سالماق ۇستاپ تۇر. بۇل بولەك ليريكالىق جىردا الەۋمەتتىك-تاريحي تاقىرىپتى (تاريحشىلار قانشا جازسا دا ءدال ءتۇيىنىن باسىپ، جەتكىزىپ ايتىپ بەرە الماي جاتقان دۇنيەلەردى) تاماشا جەتكىزگەن جىر رەتىندە قازاق پوزياسىنىڭ جارقىن بەتى بولىپ قالاتىنى انىق. وسى جولداردى وقيىق:
باۋىرى جەرگە تيمەگەن، شالعىسى كۇنگە كۇيمەگەن -
پوەمانىڭ ءتورتىنشى بولەگى «دارالىق» جانە «توبىر» دەگەن مازمۇندى ءبولىپ الىپ قورىتقان. بۇلار الدىڭعى مازمۇندا دا قامتىلعان. بىراق اقىن بۇل مازمۇندى دارا قايتالاۋ ارقىلى شىعارمانى تاعى ءبىر بيىككە كوتەرگەن. XX عاسىردىڭ تۋماسى رەتىندە اقىن جوعارىداعى تاقىرىپتان اينالىپ وتۋگە بولمايتىنىن انىق اڭعارعان سياقتى. كەشەگى جارتى الەمدى قان قاقساتقان كوممۋنيستەردەن تارتىپ، بۇگىنگى قارا باسىنىڭ تويىمسىز قارا نيەتىنەن جۇرتتى جەرگە، ۇلىسقا، جۇزگە، رۋعا ءبولىپ الاسۇرىپ اداسىپ جۇرگەندەردىڭ ءبارى دە وسى توپشىلدىقتىڭ اۋرۋىمەن اۋىرعاندار. وندايلاردىڭ ءبىر عانا سۇمدىق قورقاتىن قاس دۇشپانى بار. ول - دارالىق. كوممۋنيستەر كىمدى قىردى؟ ەڭ الدىمەن حالىقتىڭ ىشىندەگى سورپا بەتىنە شىعار، جەتەككە ەرە بەرمەي دارالانا الاتىن ادامداردى قىردى. بۇنىڭ سەبەبى حالىق ءوزىنىڭ الگىندەي ۇل-قىزدارىنان ايرىلعان سوڭ، بىردەن توبىرلىق دەڭگەيگە تومەندەيدى، قوعام قارا نيەتى قابىنعاندار مەن الاياقتاردىڭ ويىنا كەلگەنىن ىستەۋىنە كەڭ جول اشادى. كەشە عانا ءوتىپ كەتكەن XX عاسىردىڭ ءوزى وسىنداي سوراقىلىقتاردان جەتىپ-ارتىلارلىقتاي مىسال كورسەتكەن جوق پا؟! بۇل تۇرعىدان كەلگەندە پوەمانىڭ ءتورتىنشى بولەگى اسا اۋىر سالماق ۇستاپ تۇر. بۇل بولەك ليريكالىق جىردا الەۋمەتتىك-تاريحي تاقىرىپتى (تاريحشىلار قانشا جازسا دا ءدال ءتۇيىنىن باسىپ، جەتكىزىپ ايتىپ بەرە الماي جاتقان دۇنيەلەردى) تاماشا جەتكىزگەن جىر رەتىندە قازاق پوزياسىنىڭ جارقىن بەتى بولىپ قالاتىنى انىق. وسى جولداردى وقيىق:
باۋىرى جەرگە تيمەگەن، شالعىسى كۇنگە كۇيمەگەن -
اق سۇڭقاردى جارالادى ساۋىسقان، قارعا، قۇزعىندار -
شوقىپ، ءتۇرتىپ تالادى. قاۋىرسىنى جەلگە ۇشىپ، قوس توپشىسى قانادى.
اراشالار ەشكىم جوق، سۇڭقار ماعان قارادى.
مەن سۇڭقارعا قارادىم، تۇنجىراپ تۇندەي قاباعى.
قالامىمنىڭ ۇشىمەن قۇزعىننىڭ كوزىن اعىزدىم.
بەلبەۋىمدى سۋىرىپ ساۋىسقان مەن قارعانى -
سانسىراتىپ سابادىم.
اق سۇڭقار قۇس بىلاي دەپ سابىرلىقپەن ءۇن قاتتى:
«جۇرەگىمدەي كوردىڭ بە، قانجوسا بوپ كۇن باتتى.
اراشادان قالعان جان، جان ەمەس ول، جالعان جان.
شاپاعات، مەيىرىم كۇتپەيمىن مىناۋ جالتاق جالعاننان»
سۇڭقار باسىن تاسقا ۇردى، ءوز ۇكىمىن ءپاش قىلدى.
جالعىزدىقتان قورىقپايمىن، توپقا، جىككە بولىنگەن،
قۇم توبەدەي ورىلگەن توبىرلاردان قورقامىن.
اش بورىدەي بۇكەڭدەپ، جورتسام، جالعىز جورتامىن.
تىرنالار ۇشار ءتىزىلىپ، بۇلدىرىق ۇشار توپتانىپ.
ال، قۇستاردىڭ تەكتىسى قىراندار جالعىز سامعايدى.
جەر مەن كوكتى شارلايدى.
تەكسىز شيەبورىلەر وننان-بەستەن ۇيلىعىپ جۇرگەنىمەن قامپايىپ،
ءبىرىن-ءبىرى اڭديدى، ءبىر-بىرىنەن قورقادى.
كۇن بالاسى ارىستان، ءتۇن پەرىسى سىلەۋسىن، تاۋ سەرىسى-
بارىسىڭ جالعىز-جالعىز جورتادى.
كۇيبەڭدەمەي كۇي كەشىپ، وزىنە-ءوزى سەنەدى تاكاپپارلىق، پاڭدىقپەن.
ىعىسادى ولاردان بىلايعى توپشىل اڭ بىتكەن.
سىبىرى كوپ بولعانمەن، سىلدىرى كوپ بولعانمەن -
جولبارىس ۇرىكپەس قامىستان.
اجالدان ەمەس، سۇڭقارشا ولەرمىن ءتۇبى نامىستان.
كۇنشىل توپتان جەرىنگەن مەن ءبىر تارپاڭ قۇلانمىن.
كۇلسەم جالعىز كۇلەرمىن، جىلاسام جالعىز جىلارمىن.
ۋاتشى دەپ بىرەۋگە قول قۋسىرىپ قۇنىقپان.
قۇلاي قالسام سۇيەگىم تابىلار شىڭىراۋ قۇدىقتان.
پوەمانىڭ بەسىنشى بولەگى شارىقتاپ كەتكەن قيالدىڭ ءسال دە بولسا تىزگىنى تارتىلىپ، ولەڭدى ومىرگە جاقىنداتۋ سياقتى سەزىلەدى. سوندىقتان دا بۇل جولداردا اقىن ءوزىنىڭ اسا قادىر تۇتاتىن اقىن اعالارى مەن ىنىلەرى تۋرالى توقتالىپ وتكەن. بىزدە سودان بۇل بولەككە ونشا شۇقشيىپ كەتپەدىك. بۇدان سوڭ پوەما سىركە جيار اقىرعى التىنشى بولەككە - ءتۇيىن سوزگە قادام تاستايدى. وقيىق:
كەڭ اۋلا.
شەكسىز كەڭىستىك.
قاناتتى جىر - مەندە بار، ەمەسپىن نوسەر جاۋىنعا، نايزاعايعا، جەلگە زار.
كەڭ اۋلاما ەكتىم مەن ءوز قولىممەن ءتۇپ ەمەن،
ءتۇپ ەمەننىڭ تۇبىنە اي تۋعاندا تۇنەگەم.
سول ەمەندەي قاسقايىپ تاعدىرىما قاسارىپ.
سول ەمەندەي نايقالىپ، سول ەمەندەي تۇنەرەم.
كەڭ اۋلاما ەكتىم مەن، الما اعاشىن الاسا،
سۋارماعان كەشىم جوق. ۇرپاقتارىم الماسىن ءۇزىپ-ءۇزىپ جەسىن دەپ.
كەڭ اۋلامنىڭ ىشىنەن شىڭىراۋ قۇدىق قازدىم مەن.
سۋى كوزدىڭ جاسىنداي، ىشە بەرگىم كەلەدى، سۋسىنىم ءبىر باسىلماي.
كەڭ اۋلاما سىيعاسىن، قۇس باۋلىپ، ات ۇستادىم.
كورمەيىن دەپ تىرىدەي بۇل جالعاننىڭ قىسپاعىن.
قۇس بولعاسىن قولىمدا، ات بولعاسىن استىمدا، مىسە تۇتپاي اۋلامدى -
شىقتىم دالا، تاس قىرعا.
اپانىنان وسىلاي ۇزاپ شىعىپ جورتادى ەكى ۇرتىن مايلارعا -
قاسقىر ەكەش، قاسقىر دا.
قولىمدا قۇس بولعاسىن، كوتەرىلدىم عارىشقا،
كەڭىستىگىن جۇلدىزدار قىزعانبادى قورعاشتاپ،
«اقبوزات» پەن «كوكبوزات» كىسىنەستى جول باستاپ.
كەڭ اۋلا، شەكسىز كەڭىستىك، قاناتى جىر دەگەن سول،
ونسىز مەنىڭ بولادى جۇرەگىم مۇز، توبەم سور.
سەل جاۋسا دا سونبەيتىن ولەڭنەن قويدىم وت جاعىپ،
ءتورت قۇبىلام جاپ-جارىق، ورتاسىنا مەنى الىپ -
سۋرەتكە تۇسەر كوپ حالىق...
سۋرەتكە تۇسەر التى الاش، پاتشا دا، حانىم دا شارپىلىپ ءجۇزى جالىنعا.
بۇل جولداردى بۇكىل جىردىڭ، ءتىپتى جالپى جاركەن بودەشۇلى شىعارمالارىنىڭ التىن تۇعىرى دەۋىمىزگە بولادى.
كەڭ اۋلا.
شەكسىز كەڭىستىك.
وسى جولداردان باستاپ اقىن ەندى جاڭا الەم. جاركەن بودەشۇلى ولەڭدەرىنىڭ بارلىعىنان دەرلىك وزگەشە تراگەديالىق سارىن ەسىپ تۇرادى. ەرتەرەكتە جازعان ولەڭدەرىندە ول بىزگە اقىننىڭ تۋعان جەرى جايىرتاۋعا جولداعان ساعىنىش سازى بولىپ ەستىلسە، ۋاقىت وتە كەلە ول اۋەن بۇرىنعىسىنان وزگەشە، كۇردەلى، قاراۋىتقان، تەرەڭگە تارتقان ۇنگە اينالىپ كەتكەن. ءبىز ول اۋەنمەن وسى پوەمانىڭ باسىندا دا كەزدەسىپ قالامىز. بىراق، بۇل اۋەن پوەمانىڭ اقىرعى بولەگىندە تۇڭعىش رەت كۇرت وزگەرەدى. پوەمانىڭ قۇدىرەتى دە وسى بۇرىلىستان تۋىنداعان. ەندى اقىن كۇيزەلمەيدى دە كۇڭىرەنبەيدى، قايتا، سونىڭ ءبارىن - تۇنەكتى، قاراڭعىلىقتى، قايعىنى جيىپ كەلىپ، سوڭىندا ودان وزگەشە ءبىر دۇنيە - ايتالىق اينالاسىنا تەك جارىق پەن جىلۋ سىيلايتىن كۇن جاسايدى. بۇل كوزبەن، قۇلاقپەن ەمەس، كوكىرەكپەن سەزىنۋدى قاجەت ەتەتىن دەڭگەي. بۇل جەردە مىناداي ءبىر سۇراق جانە سوعان جاۋاپ تۇر: ادامزات دەگەن كىم ءوزى؟ عارىشتان قاراعاندا كوزگە كورىنبەيتىن شاڭداي عانا وسىناۋ «جەر» دەگەن مەكەندە قىبىرلاپ جۇرگەن، وڭ-سولىنا قاراعان، «نە ءۇشىن؟ نەگە بۇلاي؟» دەپ وزىنە كۇبىرلەي العان جان يەسى سىرلى تىرىلىكتى نە دەپ ءتۇسىنۋى كەرەك؟ ەسكەن جەلدەي وتە شىعاتىن ومىردە «مەن بىلاي ءومىر ءسۇرىپ ەدىم» دەپ ءوزىنىڭ ءبىر كەزدە ءتىرى بولعانىنا بەلگى رەتىندە ومىرگە قانداي قازىق قاعۋعا ءتيىس؟ ەرىكسىز ويلاناسىڭ. پوەمانىڭ اقىرعى بولەگىن وقىپ وتىرعاندا مەنىڭ ويىما بىردەن «اۋا، سۋ، توپىراق» دەگەن سوزدەر كەلدى. بۇل ءۇش ءسوز ءبىزدىڭ سانامىزداعى تابيعات-انانىڭ - تىرشىلىكتىڭ، دارقاندىق پەن مەيىرىمنىڭ بەينەسى ەمەس پە. ءبىز وزىمىزگە «ءبىز كىمبىز؟ ءبىز نەمىزبەن ماعىناعا يەمىز؟» دەگەن سۇراقتى ادال قويعاندا عانا وسى ءۇش ءسوزدىڭ تاساداعى ماعىناسىنا تەرەڭ بويلاي الامىز، جاركەن بودەشۇلىنىڭ كەڭىستىگىنە دە ەنەمىز. ءبىزدىڭ سانامىزدا وزىمشىلدىك، قىزعانشاقتىق، قاتىگەزدىك قاشاندا ۇستەم تۇراتىنىن دا بىلەمىز. بىراق، وندا سول ءبىر سەزىمنىڭ دە بار ەكەنى شىندىق. ايتپەگەندە ءبىز الگى ءۇش ءسوزدى بۇلايشا قوساقتاپ ايتپاعان بولار ەدىك. تىرشىلىكتىڭ ءبىر ءتۇرى رەتىندە ادامزاتتىڭ - ءبىزدىڭ - ءمانىمىز دە بويىمىزدا، مىنە، وسى ەرەكشەلىگىكتىڭ بار ەكەندىگىندە.
وسىلايشا جاركەن بودەشۇلى الگى ەسىكتى تاپتى، ەسىكتىڭ كوزىندە ءسال تۇردى دا كىلتتى بۇرادى، ەسىك اشىلدى. ءبىزدىڭ الدىمىزدا جاڭا ءبىر الەم تۇر. بۇل ەندى قازاق پوەزياسى ءۇشىن دە جاڭا كەڭىستىك.
سوڭى
«اباي-اقپارات»
