تاۋەلسىزدىكتىڭ ءتاتتى جەمىسى
ەلباسى وڭتۇستىككە كەلگەن ساپارىندا ءتاۋەلسىزدىك ساياباعىندا وبلىس ارداگەرلەرى مەن ۇلتتىق مادەني ورتالىق وكىلدەرىمەن ءجۇزدەستى. جىلى قاۋىشۋدا ءاڭگىمە اعىتىلىپ قويا بەردى. جارقىن ءھام بۇكپەسىز سىرلاسۋ. كورەي ءمادەني ورتالىعىنىڭ بەلسەندى وكىلى، مەكتەپ ديرەكتورى س.پاك كورشى مەملەكەتتەردەگى ارىپتەستەرىمىز قازاقستاندىق اتا-انالار باقىتتى عوي دەگەندى ءجيى ايتادى دەپ قالدى. كورەيلەردىڭ ستاليندىك رەپرەسسيا كەزىندە قازاقستانعا جەر اۋدارىلىپ كەلگەندىگىن، تۋىسقان قازاق حالقىنىڭ اقپەيىل، جومارتتىعىنىڭ ارقاسىندا تاعدىر تەزىنەن امان قالعاندىقتارىن تاعى دا ەسكە الدى. سوندىقتان دا قازاق حالقىنىڭ پروبلەمالارى - ءبىزدىڭ دە پروبلەمالارىمىز. قازاق ءتىلى - مەملەكەتتىك ءتىل. مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ ءوز مارتەبەسىنە لايىق بولۋىنا، بەرىك ورنىعۋىنا ءبارىمىز دە مۇددەلىمىز دەدى.
ءجون ءسوز. ەل بىرلىگىن ويلاعان اعايىننىڭ ءسوزى وسىلاي بولارعا كەرەك. قازاق ءتىلىنىڭ تورگە شىعۋىنا ءوزىمىزدىڭ شالاقازاقتار قارسى بولىپ جاتقاندا پاك حانىم سياقتى جاناشىر جانداردىڭ قولداۋى كەي قانداستارىمىزدىڭ مۇلگىگەن ساناسىن سىلكىندىرسە كەرەك-ءتى.
كورشى ەلدەردىڭ، بۇكىل ەر ازاماتتارى استىنان سۋ شىققانداي قازاقستاننان تارتىپ، سوناۋ رەسەيدىڭ قيىر شىعىسىنا دەيىن جۇمىس ىزدەپ كەتەتىن اعايىنداردىڭ "قازاقستاندىق اتا-انالار باقىتتى عوي" دەپ ايتاتىنىنداي بار. اتا-انا باقىتىنىڭ ەڭ ءۇلكەنى - ۇرپاق ساۋلىعى، ولاردىڭ الاڭسىز جاقسى ءبىلىم الۋى، كوشەلى ازامات بولىپ جەتىلۋى.
ەلباسى وڭتۇستىككە كەلگەن ساپارىندا ءتاۋەلسىزدىك ساياباعىندا وبلىس ارداگەرلەرى مەن ۇلتتىق مادەني ورتالىق وكىلدەرىمەن ءجۇزدەستى. جىلى قاۋىشۋدا ءاڭگىمە اعىتىلىپ قويا بەردى. جارقىن ءھام بۇكپەسىز سىرلاسۋ. كورەي ءمادەني ورتالىعىنىڭ بەلسەندى وكىلى، مەكتەپ ديرەكتورى س.پاك كورشى مەملەكەتتەردەگى ارىپتەستەرىمىز قازاقستاندىق اتا-انالار باقىتتى عوي دەگەندى ءجيى ايتادى دەپ قالدى. كورەيلەردىڭ ستاليندىك رەپرەسسيا كەزىندە قازاقستانعا جەر اۋدارىلىپ كەلگەندىگىن، تۋىسقان قازاق حالقىنىڭ اقپەيىل، جومارتتىعىنىڭ ارقاسىندا تاعدىر تەزىنەن امان قالعاندىقتارىن تاعى دا ەسكە الدى. سوندىقتان دا قازاق حالقىنىڭ پروبلەمالارى - ءبىزدىڭ دە پروبلەمالارىمىز. قازاق ءتىلى - مەملەكەتتىك ءتىل. مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ ءوز مارتەبەسىنە لايىق بولۋىنا، بەرىك ورنىعۋىنا ءبارىمىز دە مۇددەلىمىز دەدى.
ءجون ءسوز. ەل بىرلىگىن ويلاعان اعايىننىڭ ءسوزى وسىلاي بولارعا كەرەك. قازاق ءتىلىنىڭ تورگە شىعۋىنا ءوزىمىزدىڭ شالاقازاقتار قارسى بولىپ جاتقاندا پاك حانىم سياقتى جاناشىر جانداردىڭ قولداۋى كەي قانداستارىمىزدىڭ مۇلگىگەن ساناسىن سىلكىندىرسە كەرەك-ءتى.
كورشى ەلدەردىڭ، بۇكىل ەر ازاماتتارى استىنان سۋ شىققانداي قازاقستاننان تارتىپ، سوناۋ رەسەيدىڭ قيىر شىعىسىنا دەيىن جۇمىس ىزدەپ كەتەتىن اعايىنداردىڭ "قازاقستاندىق اتا-انالار باقىتتى عوي" دەپ ايتاتىنىنداي بار. اتا-انا باقىتىنىڭ ەڭ ءۇلكەنى - ۇرپاق ساۋلىعى، ولاردىڭ الاڭسىز جاقسى ءبىلىم الۋى، كوشەلى ازامات بولىپ جەتىلۋى.
حالقى ءوسىمتال وڭتۇستىكتە مەكتەپ، بالاباقشا ماسەلەسى وتە كۇردەلى كۇيدە بولاتىن. كەڭەس وداعىنىڭ داۋىرلەپ تۇرعان كەزىنىڭ وزىندە مۇندا ءتورت اۋىسىممەن وقيتىن مەكتەپتەر بولعان. قۇدايعا شۇكىر، قازىر ءۇش اۋىسىممەن وقيتىن مەكتەپتەر دە جوق. سوڭعى ءۇش جىلدا 164 ءبىلىم وشاعى ىسكە قوسىلدى. ال، وسىنى تاراتىپ جازساڭىز گازەتتىڭ الدەنەشە پاراعى، ايتساڭىز تاڭدى تاڭعا ۇراتىن اڭگىمە.
ەل ءۇشىن اتقارىلىپ جاتقان جۇمىستارعا ارداگەرلەردىڭ ريزالىق ءبىلدىرۋى سۇحباتتى جانداندىرعان. نۇرسۇلتان ءابىشۇلى وڭتۇستىكتەگى ەڭ ۇلكەن پروبلەمالار: سۋ، كوگىلدىر وتىن، جارىق جانە جول ماسەلەلەرىنە توقتالىپ، ءارقايسىسى بويىنشا ءوزىنىڭ تىكەلەي باقىلاۋىمەن ۇكىمەتتىڭ تولىمدى جۇمىستار جاساپ جاتقانىن بايان ەتتى.
وزىندە اعىل-تەگىل اعىپ جاتقان وزەندەر، بايىرقالاپ جاتقان كوك تەڭىزى بولماعاننان كەيىن وڭتۇستىك كورشى ەلدەردىڭ سۋىنا ءتاۋەلدى-اق. ماسەلەن، شاردارا سۋ قويماسىنىڭ سىيىمدىلىعى 5 ملرد. تەكشە مەتردەن ءسال اسادى. وعان سۋ كەلەتىن توقتاعۇل سۋ قويماسىن قىرعىزستان قىس كەزىندە ەلەكتر قۋاتىن الۋ ءۇشىن ەنەرگەتيكالىق رەجىمگە كوشىرەدى. سول كەزدە توپان سۋ شارداراعا ءجوڭكىلەدى. ايقۇلاقتانىپ العان اعايىن "توقتا، اۋىل، اۋداندارىمىزدى سۋ الىپ بارادى" دەسەڭ ودان سايىن ەكىلەنەدى. امال جوق، ول سۋدى ارناساي ارقىلى وزبەكستانعا ءوتكىزۋگە تۋرا كەلەدى. بۇل كەزدە ءتۇبى ءبىر تۋىسپىز دەپ مايدالاپ ءسويلەيتىن كورشى دە كارىنە مىنەدى. ارتىق سۋ قابىلداعانى ءۇشىن اقى تولە دەگەن تالاپ قويادى. ارتىق سۋدان كول جاساپ، توعاندارعا بولەدى. بالىققا بوگەدى.
قىرعىزدارعا دا "ارتىق سۋ جىبەرمەشى" دەپ بەلىمىز بۇگىلگەنشە ءيىلىپ، مازۋت، كومىر، تاعى باسقا كەرەكتەرىن بەرىپ كەلدىك. ەكى وتتىڭ ورتاسىندا قالعان، ءبىر وزبەكستاننىڭ وزىنە ءبىر ارالدىڭ سۋىن بەرگەن قازاقستانعا باسقاشا امال ويلاماسا بولمايتىن ەدى. 2008 جىلى ەلباسى وسىناۋ شەتىن ماسەلەگە نۇكتە قويدى. جىل سايىن وڭتۇستىك قازاقستان مەن قىزىلوردا وبلىستارىنىڭ سۋ جولىندا جاندارىن شۇبەرەككە ءتۇيىپ وتىرعان 50 ەلدى مەكەن دە جىل سايىنعى كوكتەمدەگى ابىگەرشىلىكتەن قۇتىلدى.
ەل ىشىندە "عاسىر قۇرىلىسى" اتانعان كوكساراي سۋ رەتتەگىشى ىسكە قوسىلدى. ەڭ الدىمەن جاز كەزىندە كورشى ەلدەردى كىرىپتارلىقتان قۇتقاردى. بيىلعى كوكتەمدە كوكساراي سۋ رەتتەگىشىنە 2 ملرد. تەكشە مەتر سۋ جيناپ الۋعا مۇمكىندىك تۋدى. ال، مۇنىڭىز بۇرىن وزبەكستانعا اقشا تولەپ ءجۇرىپ جىبەرىپ كەلگەن وزىمىزگە تيەسىلى سۋىمىز ەدى. بۇرىن "سۋ المايمىن" دەپ كەرگىگەن الا توپىلى اعايىن بۇگىندەرى جۋساننان الاسا، بەتەگەدەن بيىك بولىپ، سۋ سۇراپ ءجۇر.
"وڭتۇستىككە سۋ اۋاداي قاجەت. كەرەك دەسەڭىز، اۋىز سۋمەن، اعىن سۋمەن قامتاماسىز ەتۋ - ەلىمىزدىڭ قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋ دەگەن ءسوز. سوندىقتان، كوكساراي - ەلىمىزدىڭ قاۋىپسىزدىگىن نىعايتاتىن قۇرىلىس", - دەدى ەلباسى.
كوكسارايدىڭ قىزىعىن ەل كورىپ وتىر. بۇرىن مال جايىلىمىنا پايدالانىپ كەلگەن جۇرت ەندى سۋارمالى جەرلەردە ديقاندىقپەن اينالىسا باستادى. كوكونىستەر ەگىلدى. اۋىل جاستارى باعباندىققا دەن قويدى. بالىق مولايدى.
كوكساراي سۋ رەتتەگىشى شاردارا گەس-نىڭ دا ەلەكتر قۋاتىن 20-25 پايىزعا ۇلعايتۋىنا سەپتىگىن تيگىزدى. جارىقتى كورشى وبلىستاردان تاسىمالداپ كەلگەن ءوڭىر ءۇشىن بۇل ۇلكەن كومەك.
ءاۋ باستا كوكسارايدىڭ وڭتۇستىككە قازىعىن قاعۋىنا ءسال-ءپال قارسىلىق تانىتقان قىزىلوردالىقتار دا رايىنان قايتقان. جاعادان شەگىنىپ كەتكەن ارالدىڭ بويىنا جان بىتە باستادى. جىلىنا 2 ملرد. تەكشە مەتردەي سۋ الىپ جاتسا، قارت ارالدىڭ دا باعى قايتا جانارى انىق. كورشى وبلىس بولعان سوڭ ءىسساپار بارىسىندا بايقايمىز، كۇرىش ءوسىرۋ ءمۇمكىندىكتەرى كۇشەيىپ كەلەدى.
كوكساراي وسىلايشا ىرىس بولىپ تۇر. ءبىر وبلىستىڭ حالقىنا جەتەقابىل جۇرتى بار ماقتاارالدىق ديقاندار دا مەملەكەت باسشىسىنىڭ تىكەلەي تاپسىرماسىمەن شاردارا سۋ قويماسىنان قۋاتتى سۋ سورعىلار ارقىلى ەگىستىك القاپتارىنا سۋ شىعارا باستادى. بىلتىر 86 مىڭ گەكتار القاپتى ىلعالداندىرۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلدى.
ماقتاارالداعى سۋارمالى جەرلەردىڭ 70 پايىزىنا جۋىعىن قۇرايتىن جوباعا مەملەكەت قازىناسىنان 14 ملرد. تەڭگەگە جۋىق قارجى بولىنگەن. "دوستىق" كانالىنا شاردارا سۋ قويماسىنان جاڭا كانال قازىلىپ، ىسكە قوسىلدى. ۇزىندىعى 30 شاقىرىمعا سوزىلىپ جاتقان ماگيسترالدى كانالى بار سورعى ستانساسىن "قۇرىلىس" جشس ۋاقىتىندا اياقتادى. سەرىكتەستىك ديرەكتورى تۇرلىبەك قيلىبەك كانال تابانىندا سۋ بولعاندىقتان مي باتپاققا اينالعانىن، ەكسكاۆاتورشىلار جۇمىس جاساۋ ءۇشىن 25 ۇڭعى قازىپ، بالشىقتى سىرتقا شىعارعاندىقتارىن ايتادى. ياعني، بەلۋاردان سۋ كەشىپ ءجۇرىپ تە جۇمىس جاساۋعا تۋرا كەلگەن. بۇلاردان بولەك 22 مەردىگەر جۇمىسقا تارتىلعان قۇرىلىس اياعىنا جەتتى. راس، جۇمىسشىلارعا وڭاي بولعان جوق. بىراق، ديقان قاۋىمى ءۇشىن تاۋ كوتەرگەن تولاعايداي ساۋاپ ءىس جاسالدى. وسىلايشا ۇزاق جىلدار بويى شەشىلمەي كەلگەن ماسەلەگە نۇكتە قويىلدى.
جاڭا كانال "تاۋەلسىزدىكتىڭ 20 جىلدىعى" دەپ اتالادى. بۇل شىن مانىندە، وتە جاقسى تارتۋ.
ەلباسى ارداگەرلەرمەن جۇزدەسۋدە: "وڭتۇستىكتە كوگىلدىر وتىن ماسەلەسى شەشىلەدى", دەگەن. اقيقاتقا اينالىپ جاتقانىنا ءوزىمىز دە كۋا بولعانبىز. تۇركىستاندا "بەينەۋ-بوزوي-قىزىلوردا-شىمكەنت" ماگيسترالدى گاز قۇبىرىنىڭ جەلىلىك بولىگىنىڭ العاشقى تورابىن دانەكەرلەۋ راسىمىنە قاتىسىپ، گازەتىمىزگە رەپورتاج جازعانبىز. جيىندا ءسوز العان تۇركىستان قالالىق ارداگەرلەر كەڭەسىنىڭ توراعاسى جارىلقاسىن ازىرەتبەرگەنوۆ اعامىز: "ەندى ءبىزدىڭ كەلىندەرىمىز كۇلدى-كومەش بولىپ پەشكە كومىر جاعۋدان قۇتىلاتىن بولدى", دەپ جۇرتشىلىقتى دۋ كۇلدىرگەن. ازىلدەسە دە استارىندا شىندىق بار. كورشىگە كوگىلدىر وتىن ءۇشىن تاۋەلدى بولىپ كەلگەنىمىز راس. سوناۋ 2000 جىلدان بەرى گازدىڭ باعاسى تەكشە مەترىنە 35 دوللاردان 100 دوللارعا كوتەرىلگەنىن ەشكىم ۇمىتپايدى. كەيدە سول قىمبات گازدىڭ ءوزىن ۇيقىسىنان جايسىز ويانعان كۇندەرى كورشىلەرىمىزدىڭ بەرمەي قالۋ قاۋپى بولعاندىعى دا ەستە. ەندى قازاقستان ءوز ەلىن كوگىلدىر وتىنمەن جارىلقاپ قانا قويماي، ارتىعىن قىتاي سەكىلدى الپاۋىت مەملەكەتكە ساتپاق.
بىرىڭعاي ۇلتتىق گاز تاسىمالداۋ جۇيەسىنىڭ ارقاسىندا وڭتۇستىككە جىل سايىن 6 ملرد. تەكشە مەتر كوگىلدىر وتىن جەتكىزىلەدى. وڭتۇستىكتىڭ 284 ەلدى مەكەنىن جايلاعان سەگىز اۋدان حالقى وسى وتىننىڭ قىزىعىن كورەدى. وڭتۇستىكتىڭ حالقى - ەڭبەكقورلىعىمەن ەرەكشەلەنەدى. ءار شاڭىراق جىلىجاي ءوندىرىسىن جولعا قويۋعا تالپىنىپ جاتىر. ورتا جانە شاعىن كاسىپكەرلىكتى وركەندەتۋگە دە كوگىلدىر وتىننىڭ كومەگى ۇلكەن. بەس جىلدان كەيىن ەكىنشى كەزەڭى ىسكە قوسىلعاندا قۇبىردىڭ گاز وتكىزۋ ءمۇمكىندىگى 15 ملرد. تەكشە مەترگە دەيىن كوبەيەدى ەكەن. ياعني، وڭتۇستىكتىڭ ديقاندارىنىڭ كومىرگە تاۋەلدىلىگى جويىلىپ، ارزان ءارى ىڭعايلى وتىنعا كوشۋى جەدەلدەيدى. مۇنىڭ جاقسى جاعى - قازاقستاندا ازىق-تۇلىك قاۋىپسىزدىگى نىعايادى.
باتىس ەۋروپا-باتىس قىتاي حالىقارالىق كولىك ءدالىزى قازاقستاننىڭ باسقا وبلىستارى سياقتى وڭتۇستىكتىڭ دە تەزىرەك ىسكە قوسىلۋىن كۇتىپ وتىرعان عاسىرلىق قۇرىلىستارىنىڭ ءبىرى. باتىس پەن قىتايدىڭ اراسىن جالعاعان، وسى جول ارقىلى تاسىمالداناتىن تاۋارلار مەملەكەت قازىناسىن بايىتىپ قانا قويماي، ەلدى كاسىپكەرلىكتىڭ جاڭا بيىگىنە كوتەرەتىندىگى ءسوزسىز. بۇگىندە مىڭداعان ازاماتتار وسى جولدا ءناپاقاسىن ايىرىپ جاتىر. ونىڭ سىرتىندا جول بويىندا مىڭداعان تۇراقتى جۇمىس ورىندارى اشىلادى.
وسىنىڭ ءبارى ەلباسىنىڭ ءپارمەنىمەن، حالىق، مەملەكەت يگىلىگى ءۇشىن سالىنىپ جاتقان ومىرشەڭ جوبالار. ەرتەڭگى كۇنگە دەگەن سەنىمدىلىك، كەلەشەكتىڭ باياندى بولارىنا كەپىلدىك. مەملەكەت باسشىسىنىڭ تىكەلەي قاداعالاۋىمەن اتقارىلىپ جاتقان جوعارىداعى جۇمىستاردى اياعىنا جەتكىزۋگە وبلىس اكىمى اسقار مىرزاحمەتوۆ تە مۇددەلى ەكەندىگى ەكى باستان بەلگىلى جاعداي. كوپ رەتتە مەملەكەتتىك ماڭىزى بار شارۋالارعا ءجۇردىم-باردىم قاراعان باسشى-قوسشى اتقامىنەرلەرىن تاباعا شەمىشكە قۋىرعانداي قۋىرىپ الاتىندىعىن كوزىمىز كورىپ ءجۇر. ەرىككە سالسا ەنجارلىق پايدا بولادى. ءبىر ەسەپتەن بۇل شىجعىرۋ دا دۇرىس شىعار.
وڭتۇستىك سوڭعى ون جىلدا ايتارلىقتاي وزگەردى. جاقسى ماعىناسىندا. كوركەيىپ، قاناتىن كەڭگە جايىپ كەلەدى.
- ادام دەگەن پەندە. پەندەلىگىمىز كوپ نارسەنى ۇمىتتىرىپ جىبەرەدى ەكەن، - دەپ ەدى بىردە ماقتاارالدىق "كەتەباي" وك توراعاسى ءسادۋ بەكەنوۆ. - 2001 جىلى ەلباسىنىڭ تاپسىرماسىمەن سىرداريا ۇستىنەن كوپىر سالىنعانعا دەيىن كورشىمىزگە تاۋەكەلدى بولىپ كەلدىك. شەكاراشىلار مەن كەدەنشىلەر ماقتاارال تۇرعىندارىن كەدەننەن وتكىزەردە تىڭشى ءوتىپ بارا جاتقانداي قويىن-قونىشىنا دەيىن تەكسەرەتىن. بۇل قورلىق ەدى. وسىنى ەلباسىعا ەل بولىپ جازىپ، كومەك سۇراعانبىز. ماقساتىمىز ورىندالدى. الىپ داريانىڭ ۇستىنەن اسپالى كوپىر سالىندى. ەل كەشەگى كورگەن قۇقايىن ۇمىتتى. قاراپ وتىرساق، ءبىر عانا وڭتۇستىكتىڭ وزىندە عاسىرلاردىڭ ارقاسىنا جۇك بولاتىن ۇلكەن جۇمىستار اتقارىلىپتى. ەل يگىلىگى ءۇشىن ايانباي قىزمەت ەتىپ جاتقان ەلباسىمىز امان بولسىن. مەملەكەتىمىز كوركەيە بەرسىن، - دەيدى.
بۇل ءسوزدى ارداگەر اعايىنداردان ءجيى ەستىپ ءجۇرمىز. تاۋەلسىزدىكتىڭ ءتاتتى جەمىسى دەگەن وسى عوي.
باقتيار تايجان،
وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسى.
