ۋاقىت، زامان ەل باسقارۋ كەزىندە بيلىكتە جىبەرىلگەن قاتەلىكتەردى ءومىر ساحناسىنا شىعارىپ، شىنايى باعاسىن بەرۋدى بۇگىندە ءبىزدىڭ الدىمىزعا سانسىز ساۋال، اسا جاۋاپتى مىندەت ەتىپ قويىپ وتىر. وركەنيەتكە بەت العان قوعامدا وڭ-سولىن تانىپ، ەتەك-جەڭىن جيىپ، تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزگەن حالقىمىز سول مىندەتتەردىڭ دۇرىس-بۇرىسىن، جاقسى-جامانىن تارازىلاۋعا بەت بۇردى. وسى كۇرمەۋى مول قيىن ماسەلەلەرگە وڭ-تەرىس باعا بەرۋىمىزگە قاراي ءبىزدىڭ بولاشاعىمىز دا انىقتالماق. وعان كوز جەتكىزەتىن ۋاقىت جەتتى بىلەم.

تاۋەلسىزدىك بىزگە وڭاي كەلدى دەگەن پىكىرلەردى نازارعا العان كۇننىڭ وزىندە دە، ءبىز تاريح قويناۋىنا ءۇڭىلىپ، بۇل جەڭىستە وسى بوستاندىق جولىندا توگىلگەن قاننىڭ اشىنعان جاننىڭ وتەلمەگەن قارىمتاسى بار دەپ ءبىلۋىمىز قاجەت. قازاق ۇلتىنىڭ دەربەس ەل بولۋىن اڭساعان ابىلاي، قاسىم، عۇبايدوللا، سارجان، كەنەسارى، ناۋرىزباي، سىزدىق ەسىمدەرىن جۇرتشىلىق بۇل كۇندە ازاتتىق جولىندا كۇرەسكەن تاۋەلسىزدىكتىن سيمۆولى رەتىندە قابىلدايدى.

ۋاقىت، زامان ەل باسقارۋ كەزىندە بيلىكتە جىبەرىلگەن قاتەلىكتەردى ءومىر ساحناسىنا شىعارىپ، شىنايى باعاسىن بەرۋدى بۇگىندە ءبىزدىڭ الدىمىزعا سانسىز ساۋال، اسا جاۋاپتى مىندەت ەتىپ قويىپ وتىر. وركەنيەتكە بەت العان قوعامدا وڭ-سولىن تانىپ، ەتەك-جەڭىن جيىپ، تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزگەن حالقىمىز سول مىندەتتەردىڭ دۇرىس-بۇرىسىن، جاقسى-جامانىن تارازىلاۋعا بەت بۇردى. وسى كۇرمەۋى مول قيىن ماسەلەلەرگە وڭ-تەرىس باعا بەرۋىمىزگە قاراي ءبىزدىڭ بولاشاعىمىز دا انىقتالماق. وعان كوز جەتكىزەتىن ۋاقىت جەتتى بىلەم.

تاۋەلسىزدىك بىزگە وڭاي كەلدى دەگەن پىكىرلەردى نازارعا العان كۇننىڭ وزىندە دە، ءبىز تاريح قويناۋىنا ءۇڭىلىپ، بۇل جەڭىستە وسى بوستاندىق جولىندا توگىلگەن قاننىڭ اشىنعان جاننىڭ وتەلمەگەن قارىمتاسى بار دەپ ءبىلۋىمىز قاجەت. قازاق ۇلتىنىڭ دەربەس ەل بولۋىن اڭساعان ابىلاي، قاسىم، عۇبايدوللا، سارجان، كەنەسارى، ناۋرىزباي، سىزدىق ەسىمدەرىن جۇرتشىلىق بۇل كۇندە ازاتتىق جولىندا كۇرەسكەن تاۋەلسىزدىكتىن سيمۆولى رەتىندە قابىلدايدى.
وسى وتكەن تاريحي وقيعالاردىڭ ماڭىزدىلىعى تۋرالى ءوزىنىڭ «جادىمىزدا جاتتالسىن، تاتۋلىق ءدايىم ساقتالسىن» دەگەن ەڭبەگىندە ەلباسى: «ياعني وتكەنىمىزدى تۇتاس كۇيىندە، ەشقانداي بوياماسىز، قوسپاسىز، قاز-قالپىندا قابىلداعانىمىز ءلازىم. ال وتكەن جىلدار شەجىرەسىن ۇنەمى ءارى بۇرمالاۋسىز زەردەلەپ وتىرۋدىڭ ءجونى بولەك. مۇنىڭ ءوزى وتكەندەگى تاجىريبەنىڭ جاقسىسىنان ۇيرەنۋ ءۇشىن، ەسكى قاتەلىكتەردى قاۋلاتا بەرمەس ءۇشىن، جاماننان جيرەنۋ ءۇشىن قاجەت»1 - دەپ بەرگەن باعاسى بۇگىنگى كۇنى جاس ۇرپاققا اۋاداي قاجەت. (نازارباەۆ ن. جادىمىزدا جاتتالسىن، تاتۋلىق ءدايىم ساقتالسىن.//اقيقات-1998. № 3.-8 ب.)

ابىلاي حان-قازاق حالقىنىڭ ماقتانىشى اسا كورنەكتى مەملەكەت قايراتكەرى، ايگىلى قولباسشى، ءىرى تاريحي تۇلعا. 1711 جىلى شىڭعىس حان اۋلەتى ءۋاليدىڭ شاڭىراعىندا دۇنيەگە كەلگەن. ونىڭ شىن ەسىمى- ءابىلمانسۇر. ابىلاي قازاق ەلىنە تەك شىڭعىس اۋلەتىنەن بولعاندىقتان عانا حان سايلانباعان. ول ەل باسىنا كۇن تۋعاندا دانالىعىمەن، باتىرلىعىمەن، پاراساتىمەن، ەل مۇڭىن، حالىق جۇگىن، تاريحي اۋىر كەزەڭدە جاۋاپكەرشىلىكپەن سەزىنە بىلگەندىگىمەن حان سايلاندى. ول حالىقتىڭ ىشىنەن ىرىكتەلىپ، سۇرىپتالىپ بارىپ، جەكە دارا شىقتى، قازاق حالقىنىڭ باسىن قوستى، كۇشىن تاسىتتى، مارتەبەسىن كوتەردى، قازاق ەلىن ىرگەلى ەلگە اينالدىردى.
شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ جازبا دەرەكتەرىندە ابىلايدىڭ 12 ايەلى، 30 ۇلى، 40 قىزى بولعاندىعى ايتىلادى. ۇلكەن ۇلى ءۋالي 1782 جىلى پاتشانىڭ ارنايى گراموتاسىمەن ورتا ءجۇز قازاقتارىنىڭ حانى بولىپ تاعايىندالادى. ءۋاليدىڭ ۇلى شىڭعىس ورتا ءجۇزدىڭ اعا سۇلتانى، اسكەري شەنى-پولكوۆنيك بولعان. شىڭعىستىڭ ۇلى شوقان-ابىلاي ۇرپاقتارىنىڭ ىشىندەگى ەڭ تانىمال، داڭقتى ۇلدارىنىڭ ءبىرى. ابىلايدان تاراعان ەندىگى ءبىر بۇتاق-قاسىم تورەدەن تۋعان ۇلدار. ابىلايدىڭ ءىسىن جالعاستىرۋشى ەرجۇرەك ۇلدار سارجان، ەسەنكەلدى، كەنەسارى حان، ناۋرىزباي باتىر، سىزدىق سۇلتاندار تاريحي تۇلعالار. ابىلايدىڭ ءۇش اتاسى: جاڭگىر، ءۋالي باقى، قانىشەر ابىلاي جانە اكەسى كوركەم ءۋالي حان مايداندا قازا تاپقان. 1743 جىلى تۇركىستان قالاسىندا ءۇش ءجۇزدىڭ حاندارى، سۇلتاندارى، باتىرلارى ءبىر تۋدىڭ استىنا بىرىگىپ، ابىلايدى رەسمي تۇردە قازاق حانى ەتىپ سايلايدى. ابىلاي قازاق مەملەكەتىن نىعايتۋ مەن ونىڭ تاۋەلسىزدىگىن ساقتاۋ جولىندا كوپ ەڭبەك ءسىڭىردى. ول بيلىك قۇرعان جىلدارى العاش رەت قازاقتار مەن قالماقتار اراسىندا بەيبىت كەلىسىم جاسالدى، رەسەيمەن، قىتايمەن تاتۋ قارىم-قاتىناس ورناتىلدى. زەردەلى، العىر ساياساتكەر، اككى ديپلومات، دارىندى قولباسشى بولدى. ونىڭ كوزدەگەن ماقساتى - مەملەكەتتى نىعايتۋ، قازاق حالقىن امان ساقتاپ قالۋ. ول دۇشپانداردان قورعانۋ ءۇشىن ءۇش ءجۇزدىڭ باسىن بىرىكتىرە ءبىلدى. قازاق جەرىن تولىق باسىپ الۋدى كوزدەگەن كورشىلەرى-رەسەي، قىتاي، جوڭعار مۇددەلەرىنىڭ قاراما-قايشىلىعىن دۇرىس پايدالانا وتىرىپ، ابىلاي ءىس جۇزىندە ەلدىڭ تاۋەلسىزدىگىن ساقتاپ قالا الدى. ابىلايدىڭ قىزمەتىن سيپاتتاي وتىرىپ، ورىس تاريحشىسى لەۆشين بىلاي دەپ جازدى: «قىرعىزداردىڭ سول زامانداعى بيلەۋشىلەرىنىڭ بارىنەن جاسىمەن، قۋلىعىمەن جانە تاجىريبەسىمەن، تانىمال اقىلىمەن، قول استىنداعى حالقىنىڭ سانىمەن سونداي-اق، ءوزىنىڭ ورىستىڭ ايەل-پاتشاسىمەن، قىتاي بوگدوحانىمەن بايلانىستارىمەن، وردالاردا داڭقتىلىعىمەن باسىم بولعان ابىلاي ورتا جۇزدەگى ۇكىم ەتۋشىنىڭ بيلىگىن قولىنا جيناقتادى. وزىنە سەنىمدى بولعاندىقتان، ول ءوزىنىڭ ماڭعازدىلىعىمەن جانە ابايلاپ ارەكەت جاساۋىنىڭ ناتيجەسىندە، وتە شەبەرلىكپەن ءوز جاعىنا ادامداردى تارتا ءبىلدى، دۇشپاندارىنا كۇش كورسەتىپ قورقىتسا، ول كەرەك كەزىندە ءوزىن ءارى ورىسقا باعىنىشتى، ءارى قىتاي قول استىندامىن دەپ جاريالاعانىمەن، شىن مانىندە ەڭ تاۋەلسىز بيلەۋشى بولدى.»2 (ە.بەكماحانوۆ. قازاق حالقىنىڭ كەنەسارى باستاعان ازاتتىق قوزعالىسى. «جۇلدىز». 1997ج. 111-125ب. №8)

ابىلاي حان جوڭعارلاردى جەڭىپ، قىتاي جانە رەسەيمەن تەرەزەسى تەڭ مەملەكەت ورناتۋدى كوزدەدى. بۇل جەڭىس كورشىلەس قىتاي مەن رەسەي ءۇشىن قولايسىز بولىپ، 1756 جىلى قازاق حاندىعى مەن قىتاي مەملەكەتى اراسىندا سوعىس ءورتى تۇتاندى، ول 1757 جىلعا دەيىن سوزىلدى. بۇل قاقتىعىس تا ابىلاي حاننىڭ ارقاسىندا بەيبىت جولمەن شەشىلدى.
ورىنبور گەنەرال-گۋبەرناتورى ابىلاي سۇلتانعا: «ەگەر دە رەسەي مەن قىتاي ەكەۋى سوعىسا قالسا كىمدى جاقتار ەدىڭىز؟» -دەيدى. سوندا ابىلاي: «ەشكىمدى دە. بىزگە بەيبىت ءومىر قاجەت»،3 - دەپتى. (ب. ناسەنوۆ. تاريح زەرتتەۋشىسى، رەسەي سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ سىرتقى ساياسات مۇراعاتى، 1 قور. 1- تىركەمە، 76- ءىس.) گالدان-سەرەن بالاسىن ولتىرگەن ءابىلمانسۇردى اڭدىتىپ، قولعا ءتۇسىرىپ تۇتقىندا الادى. «مەنىڭ بالامدى سەن ءولتىردىڭ بە؟» - دەگەن سۇراققا ابىلاي تۇرىپ: «سەنىڭ بالاڭدى ولتىرگەن مەن ەمەس-حالىق، مەنىڭ قولىم حالىقتىڭ بۇيرىعىن ورىنداۋشى عانا»4 دەپ جاۋاپ بەرۋى، ونىڭ حالقى ءۇشىن ءوز باسىن قاتەرگە تىككەندىگىنىڭ دالەلى بولا الادى. (م.قوزىباەۆ. قازاق ادەبيەتى. 1991 جىل 14 ماۋسىم) ابىلاي وتىزعا جەتپەي العىر، جىگەرلى، قايرات-قۋاتى مول كەزدە ەل بيلىگىنە ارالاسادى. اكەدەن بالاعا، بالادان نەمەرەگە، ودان شوبەرە-شوپشەككە جەتكەن بۇرىنعىدان قالعان ءسوز بويىنشا، ابىلاي: بويىندا ارتىق ەتى جوق، شيراق، شاپشاڭ، كەسكىندى، اشاڭ ءجۇزدى كۇلسە ءومىر بويى قاباق شىتپايتىنداي، ال قاhارعا مىنسە ءومىرى كۇلمەيتىندەي شىعار دەپ ويلايتىنداي ادام بولىپتى. ابىلايدىڭ نامىسقوي، ورمىنەز، سوزگە شەبەر ايتقانىنىنان قايتپايتىن قايسار، ىسىنە تياناقتى ەكەندىگى تۋرالى دەرەكتەر بىزگە كەلىپ جەتتى. انت بەرە بارعاندا 1740 جىلى 28 تامىزدا حان ابىلمامبەت پەن سۇلتان ابىلاي ۇلى مارتەبەلى، يمپەراتور اعزامنىڭ پورترەتى ءىلۋلى تۇرعان شاتىرعا كىرگەندە وندا گەنەرال-لەيتەنانت تۇر ەدى. ول سوزدەن بۇرىن ءمور باسىلعان كۇنى بۇرىن جازىلعان قاعاز ۇسىنادى. شاتىردا ناقىشتالعان ەكى ۇلكەن ورىندىق قويىلعان ەكەن. بىرەۋىندە حان، ەكىنشىسىنە گەنەرال-لەيتەنانت وتىرادى. ال، سۇلتان ابىلاي وزىنە قويىلعان جۇپىنى الاسا ورىندىققا وتىرۋدان باس تارتىپ، ءدال حان وتىرعان ورىندىقتاي ۇلكەن ورىندىق اكەلۋىن تالاپ ەتەدى. سونداي ورىندىق اكەلىنگەن سوڭ عانا بارىپ جايعاسادى. (شوت-امان ءۋاليحان. ابىلاي. انا ءتىلى. 13 ماۋسىم قوي جىلى)

قازاقتىڭ بولمىسىن ساقتاپ، بولاشاققا ءۇمىت-سەنىم وتىن جاندىرعان. قىتايدىڭ جىمىسقى وسپاعىنا، ورىستىڭ سودىر توقپاعىنا قارسى تۇرىپ، بىردە ايلامەن، بىردە نايزامەن، ونەرىن اسىرىپ، ەكى ۇلى يمپەريانى ەستەرىنەن تاندىرعان، قازاقتى تىرىدەي ءۇيىتىپ جەگىسى كەلگەن جالماۋىز وتارشىلداردىڭ باعىن اقىلى مەن ايبىنىمەن تايدىرعان. ءحVىىى عاسىردىڭ الەمدىك دەڭگەيدەگى الىپ تۇلعاسى، عاجايىپ ديپلوماتى ابىلاي حان بولدى. ول ەل بيلەگەن كەزدە قازاق حالقىنىڭ رۋحى كوتەرىلىپ، مەرەيى ۇستەم بولدى.
ابىلاي تۇسىندە - شاتىر الدىندا باسىن سالىپ كوتەرمەگەن قالپىندا جاتىپ العان جولبارىس كورەدى. بۇل نە قىلعانى دەپ قاراپ ەدىم، ول دەرەۋ ايۋعا اينالىپ كەتەدى. ونىڭ ايۋعا اينالعانى قالاي جاڭا عانا جولبارىس ەدى عوي دەگەنىمشە بولمادى، ايۋدىڭ ورنىندا قاسقىر تۇردى. قاسقىردان سوڭ تۇلكى، ونان كەيىن قويان، سويتە - سويتە، اقىرى مايدا-شۇيدە اڭدارعا اينالدى،-دەپ كورگەن ءتۇسىن بۇقار جىراۋعا جورىتادى. سوندا بۇقار: «شاتىر الدىندا كورىنگەن جولبارىس ءوزىڭىز بولاسىز. - ءسىز جولبارىستاي باتىل دا وجەت بولدىڭىز. سىزدە داڭق تا، اتاق تا بولدى. ونىڭ باسىن كوتەرە الماي شوگىپ جاتقانى ەندىگى جەردە باسىڭىزدان باعىڭىز تايعانىن كورسەتەدى. ات باسىن ورداڭىزعا بۇرىڭىز توپىراق ەلدەن بۇيىرسىن. ال ايۋدى كەرگەنىڭىز-ءوز بالالارىڭىزدى كورگەنىڭىز. ەندى ولاردىڭ تىرلىگى ايۋدىڭ تىرلىگىندەي بولادى. ولار ءسىز جۇرگەن جولمەن جۇرۋگە تىرىسىپ، كۇرەسىپ وتەدى. ال جاڭا ۇرپاقتى قاسقىر-ءومىر كۇتىپ تۇر. ەل اراسىندا قاتتى تولقۋ بولادى دا ولاردى تۇلكىلەر الماستىرادى. سوسىن ۋاقىت ىرقىنا باعىنعان، تىرشىلىك ءماجبۇر ەتكەن قوياندار زامانى پايدا بولادى. ودان سوڭعى ۇرپاقتارىڭىزدىڭ ەسىمىن ەل بىلە دە قويماس، ولاردىڭ وزگە جۇرتتاردان ايىرماسى قالمايدى، حان يەم-دەيدى.6» (ابىلاي حاننىڭ ءتۇسى. قازاق ادەبيەتى. 1992 جىل، 7 اقپان).
ابىلاي حان اجال جاستىعىنا باس قويعاندا بۇقار جىراۋ:
قايعىسىز ۇيقى ۇيىقتاتقان، حانىم-اي،
قالىڭسىز قاتىن قۇشتىرعان، حانىم-اي،
قايرۋسىز جىلقى باقتىرعان، حانىم-اي،
ءۇش جۇزدەن ءۇش كىسىنى قۇربان قىلسام،

سوندا قالار ما ەكەن قايران جانىڭ-اي،7 دەۋى ابىلاي حاننىڭ قازاق حالقى ءۇشىن قانداي قادىرلى بولعانىنىڭ دالەلى. (س.ءداۋىتوۆ. ابىلاي حاننىڭ ءتۇسى. \\سوتسياليستىك قازاقستان،1991 جىل 6 ءساۋىر) 1871 جىلى ابىلاي دۇنيەدەن وتكەننەن كەيىنگى ۋاقىتتا ءبىرتۇتاس قازاق ورداسىنىڭ شاڭىراعى شايقالماسا دا، ىرگەسى بوساپ، كەرەگە كوگى توزا باستاعان الماعايىپ زامان كەلدى. يەسىز قالعان تاققا لايىقتى تۇلعا-قايراتتى قاسىم سۇلتاندى وتىرعىزباي ءيى جۇمساق، وزدەرىنە يكەمدى بىرتوعا ۋالي سۇلتاندى حان سايلاعان ەلدىڭ يگى جاقسىلارى بولاتىن. سونىمەن بىرگە ەكى عاسىر بويى جىمىسقى اككى ساياسات جۇرگىزىپ وتىرعان رەسەي مەن تسين يمپەرياسىنىڭ يەلىگىندەگى قازاق جەرىن «ءبولىپ الىپ بيلەي بەر» ءادىسىن قولداندى. قازاق ورداسىن بولشەكتەپ، جىلىكتەپ، ءوز بيلىگىن جۇرگىزە باستايدى. ءۋالي، بوكەي سەكىلدى نوقتالانعان حانداردىڭ اۋزىن الىپ وتارلاۋشى مەملەكەت ەدىل، جايىق، توبىل، ەسىل، ەرتىس بويىنداعى بەكىنىستەرىن كۇشەيتىپ، ەل ىشىنە دەندەي ەنۋگە بەت الىپ، قازاق دالاسىن قۇرساۋلاي قىسىپ شىرماي باستايدى. وسىنداي الاساپىران زاماندا ابىلايدىڭ بەسىنشى ايەلى اتىشۋلى قالدان سەرەننىڭ باۋىرى حوشۋ مەرگەننىڭ قىزى توپىش حانىمنىڭ قۇرساعىندا جارالعان جاۋ-جۇرەك كوكجال قاسىم جەتى ۇلىمەن بىرگە قالىڭ قول جيناپ ورىس وتارشىلدارىنا قارسى سوعىس اشادى. (توپىشتى تۇتقىنعا تۇسكەن جولى ابىلايعا قالدان سەرەن ۇزاتقان ەدى.) 1836 جىلى قاسىم ۇلدارى سارجان مەن ەسەنكەلدى ۇشەۋى قاپىلىستا قوقاندىقتاردىڭ تورىنا ءتۇسىپ وپاسىزدىقپەن ولتىرىلەدى. تەك تاشكەنتتە تۇتقىندا ءبىر جىلداي وتىرعان كەنەسارى عانا بوساپ شىعادى. ول بۇدان كەيىن بۇرىنعى اتاسى ابىلاي تۇسىنداعى قازاق ورداسىن قالپىنا كەلتىرۋ جولىنداعى ۇلت-ازاتتىق كۇرەسكە شىعادى. ونىڭ كەمەڭگەرلىگى، قولباسشىلىعى، ديپلوماتيالىق شەبەرلىگى، ساياساتكەرلىگى جونىندە كەزىندە كوپتەگەن زەرتتەۋشى عالىمدار باعا بەرگەن. حالىقتى قارۋلى كۇرەسكە باستاپ شىعا الاتىن ادۋىن ابىلايدىڭ وتىز ۇلىنىڭ ەڭ كەنجەسى قاسىم سۇلتاننىڭ جانە ونىڭ ۇرپاقتارىنىڭ ۇلەسىنە ءتيدى، ونىڭ بايبىشەدەن تۋعان بالالارى: عۇبايدوللا، سارجان، ەسەنگەلدى، اعىتاي، بوپى، كوشەك جانە كەنەسارى، كىشى ايەلىنەن تۋعان بالاسى ناۋرىزباي جيىرما جىلعا جۋىق ۋاقىتقا سوزىلعان تيتىقتاتارلىق كۇرەستىڭ تاباندى قاتىسۋشىلارى، ال سولاردىڭ ىشىندەگى سارجان، ەسەنگەلدى، كەنەسارى، سىزدىقتار ونى ۇيىمداستىرۋشىلار رەتىندە تاريحتا ەسىمدەرى قالدى، ال ول كۇرەس بارىسىندا پاتشالىق رەجيمگە زور مورالدىق-ساياسي نۇقسان كەلتىرىلدى. وكرۋگتىك پريكازداردىڭ قۇرىلۋىنا قارسى العاشقى ءوز نارازىلىعىن كوكشەتاۋ ولكەسىندە ەداۋىر ىقپالى بار قاسىم سۇلتان 1825 جىلعى 14 ماۋسىمدا ءبىلدىردى. «ومبىدا وتىرعان گەنەرال كاپتسەۆيچ،-دەپ جازدى قاسىم تورە ورىنبور اسكەري گۋبەرناتورىنا ارناپ،-ءبىزدىڭ قىرعىز-قايساقتار جاعىندا ورنالاسقان كوكشەتاۋ قالاسىنىڭ جانىنان كەڭسە ورنىن قۇردى، ءسويتىپ ءبىزدىڭ سۇلتاندارىمىز بەن اقساقالدارىمىزدى رەنجىتتى...».8 (تسگا رك، ف.338,وپ.1 د.336, ل.15-15وب.)
قاسىم وكرۋگتىك پريكازدارعا ءۇزىلدى-كەسىلدى قارسى بولدى. ول پاتشاعا وزدەرىن تىنىش قالدىرىپ، ءوز بولىستارىنىڭ قازاقتارىنا وزدەرىنىڭ ءومىرىن «ولار ءوز اكەسى ابىلاي حاننىڭ تۇسىندا قالاي ءومىر سۇرسە، ءدال سولاي، ياعني ءوز عۇرىپتارى بويىنشا» قۇرۋىنا رۇقسات ەتۋىن سۇراپ ءوتىنىش جازادى.9 (تسگا رك، ف.338,وپ.1 د.336, ل.15-15وب.) قاسىم تورەنىڭ 12 بولىستى باسقارعان ون ەكى ەر جەتكەن ۇلى بار ەدى، ولاردىڭ ارقايسىسىنىڭ جانىندا جان-ءتانىن سالىپ قىزمەت ەتەتىن 500 شاڭىراقتان «ءوز» تولەڭگىتتەرى بولدى، ولار وزدەرى اسكەري قىزمەت ەتە ءجۇرىپ، قامقورلىعىن كورگەن ابىلاي ۇرپاقتارىنىڭ العاشقى شاقىرۋىمەن ۇرىسقا كىرۋگە دايىن بولاتىن. شىداي-شىداي ءتوزىمى تاۋسىلعان قاسىم سۇلتان ۇلدارىمەن بىرگە قالىڭ قول جيناپ سوعىس اشادى. بۇرىنعى حان بيلىگى قۇرىلىمىن، اۋماقتىق ءبولىنىس پەن باسقارۋدىڭ ءداستۇرلى پرينتسيپتەرىن تۇگەلدەي قورعاعان قاسىم تورەنىڭ، ونىڭ بالالارىنىڭ، كوپتەگەن اۋىلدارىنىڭ قارسى ارەكەتتەرى شەكتەۋلى بولسا دا، ەگەمەندىكتى ساقتاپ قالۋعا باعىتتالدى. ۇكىمەتكە قارسى ابىلاي ۇرپاقتارىنىڭ قولداۋىمەن عۇبايدوللا سۇلتان باستاعان وپپوزيتسيانىڭ بۇكىل ءىس-ارەكەتىنىڭ تۇپكى ماقساتى وكرۋگتىك پريكازدار قۇرىلا باستاعان جەرلەردە ولاردى جويۋعا قول جەتكىزۋدى كوزدەدى. «ەگەر دۋاندى جويماساڭىز، -دەپ ءتۇسىندىردى سۇلتان گەنەرال-گۋبەرناتورعا،-ءبىز ءۇشىن اسپاننىڭ استى قاڭىراپ (قالادى), جەر بەتىندە بوس كەڭىستىك كوبەيەدى، ويتكەنى ءبىز رەسەي مەملەكەتىنە ۇنامايتىن ەشنارسە ىستەگەن جوقپىز...»10. (ب.ناسەنوۆ. تاريح زەرتتەۋشىسى، گوسۋدارستۆەننىي ارحيۆ ومسكوي وبلاستي رف (گاومو رف), ف.336,وپ.1,د.125,ل.1-پ) عۇبايدوللا-ءوزىنىڭ پ.م.كاپتسەۆيچكە كەزەكتى جولدانىمىن وسىلاي تۇيىندەي كەلىپ، وعان قول قويعان جانە ءوز تاڭبالارىن باسقان ادامداردى ءتىزىپ كەلتىرەدى، ولار: اتىعاي، ءتورتۋىل، توقپاق، رۋلارىنىڭ مۇددەلەرىن بىلدىرگەن اقمىرزا، الىباي، شەكتىباي، يتقارا، ءجۇزباي، قۇدايمەندى، ازناباي بيلەر، شاما باتىر، سىرتەسەن سۇلتان، سونداي-عۇبايدوللانىڭ ءوزى.11 (ب.ناسەنوۆ. تاريح زەرتتەۋشىسى، گوسۋدارستۆەننىي ارحيۆ ومسكوي وبلاستي رف (گاومو رف), ف.336,وپ.1,د.125,ل.1-پ) ۇكىمەتكە قارسى وپوزيتسيانى باستاپ، سونىمەن بىرگە كوكشەتاۋ وكرۋگتىك پريكازىنىڭ اعا سۇلتانى قىزمەتىن اتقارۋدى جالعاستىرادى.12 (ماتەريالى پو يستوري ي ستاتيستيكە ومسكا.سپب. 1880ت.1, 58-ب.) اتاسى ابىلايدىڭ سىرتقى ساياسي باعىتىنىڭ ءداستۇرىن جەتكىلىكتى دارەجەدە جالعاستىرعان عۇبايدوللا سۇلتان رەسەي مەن تسين يمپەرياسى جونىندە قوسبىرىلك ساياساتىن ءومىرىنىڭ اقىرىنا دەيىن ۇستاندى. 1825 جىلدىڭ ءساۋىر ايى 1822 جىلعى جارعىنىڭ ەنگىزىلۋىنە قارسى، قاسىم تورە باستاۋىندا تۇرعان حالىقتىق قوزعالىستىڭ باستالعان كەزى بولىپ ەسەپتەلدى. عۇبايدوللا سۇلتان سولتۇستىك-شىعىس قازاقستاننىڭ كوپتەگەن رۋلارىن ازاتتىق كۇرەسكە تارتۋ ماقساتىمەن پاتشا وكرۋگتەرىنىڭ اكىمشىلىك قىزمەتى ءالى قامتىلماعان اۋىلدارعا ءوزىنىڭ سەنىمدى ادامدارىن جىبەردى، سولار ارقىلى بولاشاق كوتەرلىس وشاقتارىن ازىرلەمەكشى بولدى13 (گوسۋدارستۆەننىي ارحيۆ ومسكوي وبلاستي رف (گاومو رف), ف.336,وپ.1,د.122,ل.2-وب) پاتشا وفيتسەرى كاربىشەۆ تۇتقيىلدان شابۋىلداپ، بىرنەشە بي مەن عۇبايدوللانى تۇتقىنعا تۇسىرەدى، دە ومبىعا اپارىپ اباقتىعا جابادى. 1840 جىلدىڭ قاراشاسىندا كەنەسارىنىڭ تالاپ ەتۋىنىڭ ارقاسىندا بوساتىلىپ الىنادى. سونىمەن قاسىم تورەنىڭ نارازىلىق بىلدىرۋىمەن باستالعان پاتشا رەفورماسىنا وپپوزيتسيا، ونىڭ اسكەري-كۇشتەۋ شارالارىمەن باسىپ-جانىشتالۋىنا دەيىن عۇبايدوللا سۇلتان باسشىلىق ەتكەن بۇقارالىق قوزعالىسقا ۇلاستى. كەيىن جارعىنى كۇش قولدانۋ ادىسىمەن ىسكە اسىرۋدىڭ جالعاستىرىلۋى، كورنەكتى شىڭعىس ۇرپاقتارىنىڭ قارسىلىعىن ەلەمەۋ وپپوزيتسيانىڭ بىتىراڭقى كۇشتەرىنىڭ ءبىرتۇتاس قوزعالىسقا بىرىگۋىن تەزدەتتى، ونى سارجان قاسىموۆ سۇلتان باسقاردى. قازاق اراسىندا حاندىق ۇكىمەت جويىلعاننان كەيىن، ابىلاي حاننىڭ نەمەرەسى سارجان سۇلتان ورتا ءجۇزدىڭ كوكشەتاۋ، ۇلىتاۋ وڭىرىندە ورىس پاتشا ۇكىمەتىنە قارسى قارۋلى كوتەرىلىس جاسادى. ول رەسەيدەن ءبولىنىپ شىعىپ، قازاق حاندىعىن قالپىنا كەلتىرۋگە تىرىستى. قارقارالى وكرۋگىنە شابۋىل جاسادى. سارجاننىڭ ەجەن حان ۇكىمەتىمەن بايلانىس جاساۋ قيمىلى ساتسىزدىككە ۇشىرادى. 1825-جىلى ناۋرىزدا ورىس پاتشا اسكەرلەرى سارجان سۇلتاننىڭ قارۋلى كۇشتەرىن جەڭىلىسكە ۇشىراتتى. ول بۇدان كەيىن قوقان حاندىعىنىڭ قول استىنداعى ۇلى ءجۇز جەرىنە كوشىپ باردى. 1826 جىلعى 31 قاڭتاردا بولعان العاشقى اشىق قاقتىعىس سارجان سۇلتاننىڭ سوعىستا جەڭىلۋىمەن اياقتالدى، ونىڭ تۇتقىنعا تۇسكەن «پىكىرلەستەرى» قارۋسىزداندىرىلىپ، ومبى جانىنداعى اسكەري سوتقا بەرىلدى. سۇلتان ءوزى قالعان اۋىلدارىمەن ورىنبور شەبىنە قاراي كوشىپ، قۋدالاۋدان قۇتىلدى. 1831 جىلدىڭ ورتا شەنىندە كوكشەتاۋدان شىققان، 500 ادامنان تۇراتىن وترياد سارجان اۋىلدارىنا كەنەتتەن شابۋىل جاساپ، ولاردى تالاپ-توناپ كەتتى. التىن، كەتە، جاعالبايلى رۋلارى قاتتى زارداپ شەكتى، 450 اۋىل ادامى قازا تاپتى، ونداعان ادام، سونىڭ ىشىندە سارجاننىڭ ءبىر بالاسى تۇتقىنعا الىندى; 1832 جىلدىڭ باسىندا پ.ن.كۋلاكوۆ باسقارعان 250 ادامنان تۇراتىن كازاك وتريادى كۇشىك جانە ەسەنگەلدى سۇلتاندارعا كۇش قولدانىپ، جانايدار رۋىن توناپ، 60 قازاقتى جازالادى. قوقان حاننىڭ قولداۋىنان ۇمىتتەنگەن سارجان ۇلى ءجۇز شەگىنە كوشىپ بارادى، ونداعىسى سول ايماقتاعى قازاقتاردى ءوز جاعىنا تارتۋ ەدى. بۇل ارەكەت قوقاندىقتارعا ۇنامادى، ارادا جانجال تۋىندادى. سارجاندى تاشكەنت بيلەۋشىسى 1836 جىلدىڭ جازىندا زۇلىمدىقپەن ءولتىردى. سارجاننىڭ بىرگە ەرىپ بارعان ىنىلەرى ەرجان، ەسەنگەلدى جانە تاعى باسقا دا اتاقتى قازاقتاردىڭ قازا تابۋى ازاتتىق قوزعالىستى باسقا ارناعا بۇرىپ، ونىڭ ورىستەۋىنە كەدەرگى جاسادى. كەيىن بۇل قوزعالىستى كەنەسارى جالعاستىرادى. سونداي-اق رەسەي پاتشالىعى ءوزىنىڭ وتارشىلدىق يدەياسىن تۇبەگەيلى ورنىقتىرۋ ءۇشىن قازاق ەلىنىڭ بۇرىننان قالىپتاسقان حاندىق باسقارۋ جۇيەسىن جويىپ، جالپىرەسەيلىك باسقارۋ جۇيەسىن ەنگىزۋدى كوزدەدى.

ەسەنكەلدى مەن سارجان ولگەن سوڭ، قاسىمنىڭ ەستيار قىزى بوپاي حانشا مەن بالالارى بوپى، كەنەسارى بيلىكتى قولعا الادى. كەنەسارىنىڭ قاسىندا ونىڭ تۋىستارى - ىنىلەرى قۇشاق پەن مۇسا، ناۋرىزباي، يسا ونىڭ نەمەرە ىنىلەرى سارجاننىڭ بالالارى-ەرجان، قۇدايمەندى، يسا، قوشقارباي جانە باسقالار بولدى. كەنەسارى قاسىموۆ فەودالدىق ۇكىمەتتى نىعايتۋعا كۇش سالدى. حالىقتىڭ الەۋمەتتىك تۇرمىسىنا كوڭىل ءبولىپ، ەلدى ەكونوميكالىق جاعىنان جاقسارتۋعا نيەت ەتتى. ونىڭ العا قويعان ماقساتى مەن جوسپارى ورتالىق ازيادا ءبىر ورتالىققا باعىناتىن مەملەكەت قۇرۋ بولدى. كەنەسارى تۋرالى حIح عاسىرداعى اسكەري تاريحشى ن.سەرەدا: «كەنەسارى ءوز اسكەرىنە لايىق، تاماشا قولباسشى بولدى ولاردىڭ ەركەشە جوعارى رۋحىنا ەۆروپالىق اسكەردىڭ كەز كەلگەن قولباسشىسى قايران قالار ەدى.» ورىستىڭ ساياحاتشى-عالىمى پ.سەمەنوۆ-تيان-شانسكي حان كەنەنى ءبىزدىڭ داۋىرىمىزگە دەيىنگى ەكىنشى عاسىردا ريم يمپەرياسىنا قارسى كۇرەسكەن پونت پاتشاسى ميتريدات II ەۆپاتورعا تەڭەيدى. XIX عاسىردا-اق ورىستار مەيەر، پوتتو، كراسوۆسكي، پولياك ا.يانۋشكەۆيچ، اعىلشىن ت.اتكينسون ارداقتى حانىمىز جونىندە جىلى لەبىز بىلدىرگەن ەكەن. كەنەسارىنىڭ ۇلتىن ازات ەتۋ جولىنداعى كۇرەسى جايىندا فرانتسۋزدىڭ اتاقتى فانتاست-جازۋشىسى جيۋل-ۆەرن 1876-جىلى رومان جازىپ قالدىرعان. امەريكان تاريحشىسى مارتا ولكوت قازاقتار تۋرالى تاريحي-زەرتتەۋ ەڭبەگىندە كەنەسارىعا ارنايى توقتالىپ، تاراۋ ارناعان. سوڭعى حانىمىزدىڭ جارتى دۇنيەنى ءدۇر سىلكىندىرگەن ۇلتىن ازات ەتۋ جولىنداعى قوزعالىسى جايىندا فرانتسۋزدىڭ اتاقتى جازۋشىسى جيۋل ۆەرن 1876 جىلى رومان جازىپ شىعارعان14. (ن. قۋانتايۇلى. كەنەسارى سوڭعى حانى الاشتىڭ. جاس الاش. 1999جىل 10 ناۋرىز)
كەنەسارى ءوزىن رەسەي پاتشاسىنان تومەن ساناماعان. وعان نيكولاي 1-ءشى پاتشاعا جازعان مىنا حاتى كۋا: «بۇكىلرەسەيلىك دارا بيلەۋشى پاتشا اعزامعا. ءبۇتىن قازاقتى بيلەگەن ابىلاي حان ۇرپاعى كەنەسارى قاسىمۇلىنان. ...» ءسىزدىڭ اتا-بابالارىڭىز پاتشا بولعاندا، بىزدە مەنىڭ اتام ابىلاي حان بولعاندا ەل تىنىش ءومىر ءسۇردى. ءبىزدىڭ ەلىمىزدەن ەشكىم الىم-سالىق، جينامايتىن. كەيىنگى ۋاقتا ءجونسىز سالىق الىنا باستالدى. باياعى بەيبىت توقتامدى (تراكتاتتى) بۇزىپ ءسىزدىڭ قۇزىرىڭىزداعىلار قازاقتى رەسەيدىڭ ۋىسىندا دەپ ويلايدى. قازاقققا قىسىمدى توقتاتۋ، بۇرىنعى تىنىش ءومىردى قالپىنا كەلتىرۋ، سەگىز دۋاندى (وكرۋگتى) دالامىزدا سالعان قونىستارىڭىزدى جويۋدى سۇرايمىن». دەيدى دە كەنەسارى پاتشاعا ءتورت تالاپ قويادى. ازاتتىقتىڭ اق جولىندا قازاق ەلىنىڭ تاۋەلسىز وردا بولىپ تۇرۋى ءۇشىن ءوز عۇمىرىن سارپ ەتكەن كەنەسارى ون جىلعا جۋىق ۋاقىت رەسەيگە، حيۋاعا، قوقانعا قارسى تولاسسىز سوعىسادى. اسكەري تاريحشى ۆ.پوتتو حان كەنەنى «قازاقتىڭ ءشامىلى» دەپ باعالاعان. ابىلاي ولگەننەن كەيىن الپىس جىلدان كەيىن 1841 جىلى قازاقتار سارىسۋ بويىندا بوز بيە شالىپ، اقسارباس اتاپ، قاسىم سۇلتاننىڭ بالاسى كەنەسارىنى اق كيگىزگە وتىرعىزىپ حان سايلادى. الايدا رەسەي باسشىلارى كەنەنى حان دەپ تانىعىسى كەلمەي، ونى قارالاپ «بۇلىكشى»، «قاراقشى» دەپ ات قويىپ ايدار تاقتى. ون جىلعا جۋىق ءۇزىلىسسىز رەسەي يمپەرياسىمەن، وپاسىز قوقان حاندىعىمەن سوعىسىپ وتكەن سول اق جولعا عۇمىرىن ارناعان قازاقتىڭ سوڭعى حانى كەنەسارى 1847 جىلى توقماقتىڭ ماڭىنداعى كەكىلىكسەڭگىر تاۋىنىڭ ەتەگىندە ءولتىرىلدى. ونىڭ باس سۇيەگى سانكت-پەتەربۋرگتەگى ەرميتاجدىڭ كۋنست-كامەراسىندا ساقتالۋدا15. (جاس الاش. 1999ج. 10 ناۋرىز)

ايگىلى «كەنەسارى-ناۋرىزباي» داستانىنىڭ اۆتورى، حIح عاسىرداعى قازاق پوەزياسىنىڭ ءىرى وكىلى نىسانباي جىراۋ:
مەنىڭ اتىم - نىسانباي،
ات جىبەردىم تۇساماي.
ءوزىم جىراۋ بولىپپىن،
اتا-اناما ۇقساماي، - دەيتىن سول جىراۋ كەنەسارىنىڭ سەنىمدى سەرىگى بولعان. ناۋرىزباي مەن قۇرداس نىسانباي كەكىلىك تاۋىندا كەنەسارى مەن ناۋرىزبايدان ايرىلعان سوڭ ولاردى بىلاي جوقتايدى: كەنە حاننىڭ تۇسىندا،
قارت بۋراداي جارادىق...
جاۋدى جاسقاپ جاپىرىپ،
جاۋعان قارداي بورادىق...
ابىلايلاپ ات قويىپ،
دۇشپاننىڭ الدىن ورادىق
. حانىمىزدان ايرىلىپ،
ءشىل بوعىنداي تارادىق!..
كورىنگەننەن قورعالاپ،
كىسى اۋزىنا قارادىق!!
كەنەسارى كەتكەن سوڭ،
يەسىز قالدى تاعىمىز!
ناۋرىزباي تورە كەتكەن سوڭ،
باستان تايدى باعىمىز!
بۇلبۇلداي سايراپ ءجۇر ەدىك،
بايلاندى ءتىل مەن جاعىمىز!..
ارتىندا قالعان جەتىم ەل ،
كەلىسپەدى-اۋ ءسانىمىز!..
اقىرىندا، الەۋمەت،
وسىنداي بولدى ءحالىمىز!..
ورىستار قوراعا كىرگەن قاسقىرداي قازاقتىڭ جەرىنە سۇعىنا كىرىپ، قامال-بەكىنىستەر سالا باستادى.

كەنەسارى: «جەر سۋ ەلدىكى، اتامەكەن جەردەن ايرىلۋ - ەلدىكتەن ايرىلۋ، ەلدى ەر قورعايدى!»-دەپ ۇران تاستاپ، قول باستادى.
تۋعان ەلىنىڭ بوستاندىعى ءۇشىن بار ءومىرىن سارپ ەتىپ، ات ۇستىندە كۇن كەشىپ، بەل شەشىپ، تىنىم تاپپاي، ون جىل بويى ازاتتىق قوزعالىسىن باستاعان كەنەسارى كۇرەسى-ءادىل كۇرەس ەدى.

كەنەسارى قىرعىزداردىڭ ورىس باسقىنشىلارىمەن اۋىز جالاسقان قۇپيا ارام نيەتىن بىلگەن سوڭ، ءبورى اشۋىن تىرناپ الادى دەپ، قىرعىزبەن سوعىستى. بوستاندىق ءومىرىنىڭ سوڭعى ءتۇنى ارپالىس ايقاستا كۇنى بۇرىن الدىن وراپ سۋ جايعان باتپاققا ۇشىراپ قورشاۋعا الىنادى. كەنەسارىنىڭ قاسىنداعى قورعاۋشىسى ورتا ءجۇز قوڭىرات ىشىندە جيبەت اتاسىنىڭ جەتىنشى ۇرپاعى اباق باتىر ەدى: - تاقسىر جاۋدى بۇزىپ وتەم، قۇتىلىڭىز!-دەگەندە، كەنەسارى: «باتىرىم ءوزىڭ قۇتىل. ەل سىيلاعان باعام بولماسا، وزىڭدەي اداممىن. مىنا قولدى تاستاپ كەتپەيمىن. جان قورعاۋ ەمەس، ەل قورعاۋ ءۇشىن ءجۇرمىن»،-دەيدى. قولعا تۇسكەن كەنەسارىنى قىرعىز ماناپتارى «ءىنىسى ناۋرىزباي ءتىرى تۇرعاندا كەگىن الماي قويمايدى»،-دەپ، كەنەسارىمەن كەلىسىم-ءبىتىسۋدى قاراستىرادى. ناۋرىزباي اعاسىنىڭ قولعا تۇسكەنىن ەستىگەندە، قورلىققا شىداي الماي، كوزىنە قان تولىپ، اعىبايدىڭ قول جىيىپ شابامىز دەگەنىنە كونبەي قىرعىزعا ءبىر ءوزى بارادى. اعادان جانىم ساداعا، دەپ ءوزى ىزدەپ كەلگەن ناۋرىزبايدى قىرعىز ماناپتارى تۇتقىندايدى. كەنەسارى ىنىسىنە نالىپ «سەن كەلمەگەندە، دۇمپۋىڭنەن قورقىپ بوساتپاقشى ەدى»،-دەپ وكىنگەنى سونشا، بارماعىن شايناپ جىبەرەدى.
كەنەسارى، ناۋرىزباي ولگەن سوڭ قازاقتىڭ ازاتتىق تۋى جىعىلدى. باتىرلار باستاعان قازاق قولى تۋىپ-وسكەن بايتاق ەلىنە تاراپ كەتتى. قازاق ەلىنىڭ تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن كۇرەستىڭ ەڭ جويقىن ۇلگىسىن كورسەتكەن قولباسشى، ۇيىمداستىرۋشى، باتىر، ساياساتكەر رەتىندە كەنەسارى حالىق جۇرەگىنە بەرىك ۇيالادى. ول قازاق حالقىنىڭ دەربەس مەملەكەتتىلىگىن قالپىنا كەلتىرۋ، حالقىن بوداندىقتان قۇتقارۋ، باسىن بىرىكتىرۋ جولىندا سۇڭعىلا ساياساتشى بولا ءبىلدى، جانىن پيدا ەتتى. ونىڭ ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىستىڭ كوسەمى رەتىندە جاساعان ەرلىكتەرى، سوعىس تاكتيكاسى، ۇيىمداستىرۋ قابىلەتى جالپاق جۇرتقا اڭىز بولىپ تارادى، تاريحي قۇجاتتاردا دا ساقتالدى.
كەشەگى توتاليتارلىق جۇيەدەگى شوۆينيزم داۋىرلەگەن كەزەڭدە تاۋەلسىزدىك تۋىن كوتەرگەن كەنەسارى تۋرالى ايتۋعا دا، جازۋعا دا تىيىم سالىندى. ونىڭ پاتشا ساياساتىنا، وتارلىق ەزگىگە قارسى كۇرەسى ورىسقا قارسى ارەكەت بولىپ ەسەپتەلدى. تۋعان حالقىنىڭ بوستاندىعى ءۇشىن كۇرەس جولىندا بار جىگەر-قايراتىن جۇمساعان كەنەسارى پاتشا اكىمشىلىگىمەن اۋىز جالاسقان قىرعىز ماناپتارىنىڭ قاندى قولىنان قازا تاپتى.

اكەسى دۇنيەدەن وتكەن سىزدىق ون جاستا ەدى. سىزدىق ات جالىن تارتقان سوڭ-اق اكە جولىن قۋدى، سودان 25 جىل بويى ات ۇستىندە كۇن كەشىپ، ەلىنىڭ تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن الىستى. سىزدىق قۋاتتى جاۋىنگەر، شەبەر ۇيىمداستىرۋشى، سوعىس تاسىلىنە وتە جەتىك ادام ەدى. ونىڭ بۇل قاسيەتىن دۇشپاندارى دا مويىندادى. ورىس تاريحشىسى ن.پاۆلوۆ: «تۇركىستان وتريادىنىڭ قوقانمەن، بۇحارمەن جۇرگىزگەن سوعىسىندا، حيۋاعا جاساعان جورىعى كەزىندە ەڭ قۋاتتى قارسىلاسىمىز سىزدىق سۇلتان بولدى. كەنەسارى قاسىموۆتىڭ بالاسى، ابىلاي حاننىڭ شوبەرەسى، تۇرانداعى اسا ءىرى تۇلعالاردىڭ ءبىرى بولىپ تابىلاتىن دالانىڭ جاۋجۇرەك ۇلىنىڭ بويىندا بىزگە دەگەن وشپەندىلىك انا سۇتىمەن بىرگە سىڭگەندەي ەدى. تۇران ولكەسىندەگى ءوز باستاستارىنان سىزدىقتىڭ سيرەك كەزدەسەر وقشاۋ ءبىر وزگەشەلىگى-اتاق، مانساپ، قادىر-قۇرمەت ىزدەمەگەندىگى; جاقسى جاۋىنگەر، تالماس قاجىر يەسى ەكەندىگى» 16 دەپ جازادى. (ج.اسانۇلى ازات. ازبەرگەن مۇڭايتپاسۇلىنىڭ 1869 جىلعى ورال، تورعاي وبلىستارىنداعى ۇلت-ازاتتىق كوتەرلىسىن ۇيىمداستىرۋى. 2005 ج. 26 قاڭتار №4)

سىزدىق پەن ازبەرگەن 1869-73 جىلدارى ورىس ەزگىسىنە قارسى تىزە قوسا كۇرەسكەن. ءبىرى ءامۋداريانىڭ وڭتۇستىگىندەگى، ءبىرى سولتۇستىگىندەگى قازاقتاردان قارۋلى جاساق قۇرىپ، رەسەي بەكىنىستەرىنە، كەرۋەندەرىنە، جازالاۋشى وتريادتارىنا قارسى ءجيى-ءجيى شابۋىلدار جاساپ تۇرعان.
قازاقتار ءاۋ باستان بوستاندىقتى، ەركىندىكتى ومىرلەرىنىڭ باستى قاعيداسى ەتىپ وسكەن، ەشكىمگە ەڭكەيمەگەن ءور حالىق. بۇل قاسيەتتىڭ ۇرپاعىنا دا بەرىلۋى تابيعي زاڭدىلىق. قانعا سىڭگەن وسى قاسيەتتەرى قازاق حالقىن باس بوستاندىعىن، اتا مەكەنىن، جەرى مەن مالىن ءومىر باقي قورعاۋدى مىندەتتەپ وعان كۇش بەرىپ وتىردى. «مالىم ارىمنىڭ ساداعاسى» دەپ ارىن، ادامگەرشىلىك قاسيەتىن بارىنەن دە جوعارى ۇستاعان ۇلت بولدى.

تاريح وسىلاي ءار حالىقتىڭ، ولاردىڭ تۇلعالارىنىڭ ءجۇرىپ وتكەن جولىن ۇمىتتىرمايدى، ونى كەلەشەك ۇرپاققا ونەگە رەتىندە بەرىپ، ولاردىڭ جادىندا قالدىرىپ وتىرعان. وسى ماقالادا اۆتور تاراپىنان سونداي ماقسات كوزدەلدى. قازاق دالاسىنداعى ءار رۋ-تايپانىڭ، ول ورتادان ءوسىپ-ونگەن، ۇلتىنا ەڭبەگى سىڭگەن تاريحي تۇلعالاردى تانىپ ءبىلۋ، ءبىزدىڭ ەلىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىگىنىڭ باياندى بولۋى ءۇشىن قىزمەت ەتەدى دەگەن ۇستانىمدى باسشىلىققا الدى.

03.10.2011

ەسەنعازى قۋاندىق،
تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور

http://www.turkystan.kz/page.php?page_id=31&id=6824