(جالعاسى. باسى)

جاقسى مەن جامان

جاقسىقىزىل، جاماناعاش  (2),جامانجان، جامانقارا، جامانقونعان،جامانقۇدىق ،جامانقىز، جامانوزەك،جامانتال، جامانتەرەك، جامانتومار (5), جامانشىلىك  (4),جامانشوقى، ،جامانشۇبار (3), سۇلۋاعاش (2), سۇلۋجال، سۇلۋكول،سۇلۋقىزىل، سۇلۋوزەك،سۇلۋتومار (5),سۇلۋشوق ،سۇلۋشوقى (3) دەگەن اتاۋلاردىڭ ارقايسىسى-اق، كوڭىل اۋدارۋعا، ەرىنبەي زەرتتەۋگە تۇرادى.

باس پەن اياق

باساعاش  (3),باسبۇلاق ،باسقىزىل (4),باسقىزىلاعاش (2),  باسپاكەسكەن، باستال، باسشوقى،باسىباي، باسىنكەسكەن، اياقاعاش، اياقكول،اياققاراسۋ، اياققىزىل (6), اياقتال (3).

ۇلكەن-كىشى، جۋان مەن جىڭىشكە

قالىڭاعاش، قالىڭقىزىل (3),قالىڭوزەك، قالىڭتال، قالىڭتۇمسىق، قالىڭشوقى،

كىشى كەرەيقونعان،كىشىاقسوراڭ، كىشىمتوعاي،

كىشكەنەكول،كىشكەنەقوپا،كىشكەنەمۇيىس،كىشكەنتايشوقى. ۇلكەناقسوراڭ، ۇلكەنقوندىاعاش، ۇلكەنقوپا (2),ۇلكەنتوعاي،ۇلكەنشوقى (2), ۇلكەنقاراتەرەك، جالپاققاراسۋ، جالپاققىزىل  (3),جالپاقتال، جالپاقشىلىك، جۋاناعاش (3), جۋانقايىڭ، جۋانشوقى.

«اششى-تۇششى» كولدەر

وبلىس اۋماعىنىڭ جاراتىلىس ەرەكشەلىكتەرىنە قاراي كول اتاۋىنا بايلانىستى توپونيمدەر ءجيى كەزدەسەدى. بۇلاي بولاتىن ءجونى دە بار، ويتكەنى رەسمي دەرەك  بويىنشا سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىندا 3 مىڭنان اسا  كول بار. ولاردىڭ جالپى اۋدانى 4800 شارشى شاقىرىم. قازاقستاننىڭ سولتۇستىك وبلىستارى اراسىندا ەڭ كولى كوپ وسى وبلىس اۋماعىنىڭ 9 پايىزىن كولدەر الىپ جاتىر.

كول اتاۋلارىندا تۇركىلىك گيدرونيمدەر باسىم بولعانىمەن، سلاۆيان تەكتى اتاۋلار دا بارشىلىق. بۇل ارادا سوڭعىلارىنىڭ قازاقشا اتاۋلارعا قوساقتالىپ تا ايتىلا-جازىلا بەرەتىنىن ەسكەرتكەنىمىز ءجون. جانە دە ورىسشا اتاۋلاردىڭ كەيىندە، شامامەن ءحۇىىى عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا پايدا بولا باستاعانى تاريحي تۇرعىدا دالەلدەنگەن. مىسالى، رەسەي ۇكىمەتى تارپىنان 1901-1908 جىلدارى ارنايى ەسەپكە الىنىپ، تىركەلگەن ەلدى مەكەندەر اراسىندا، كولدەرگە بايلانىستى اتاۋلاردىڭ – گيدرونيمدەردىڭ بىردە-بىرەۋى ورىسشا ەمەس ەكەنى كوڭىل اۋدارتادى. بۇدان شىعاتىن قورىتىندى، كەيىن ورىسشا اتالىپ كەتكەن كولدەردىڭ اۋەلدە قازاقشا اتاۋى بولعاندىعى، كەيىن رەسەيدەن قونىس اۋدارعان كەلىمسەكتەردىڭ كوشىپ كەلىپ، يەمدەنە باستاۋىنا بايلانىستى عانا وزگەرگەنى دەپ پايىمداۋعا بولادى.

سۋ قويمالارىنىڭ ايقىن بايقالعان سىرتقى بەينە-ءبىتىمى نەمەسە سۋىنىڭ تۇزدىلىق قۇرامى، سۋدا تىرشىلىك ەتەتىن جاندىقتاردىڭ ءتۇرى-تەگىنە قاراي، نەمەسە سول كولدەردىڭ جاعاسىنا سالىنعان قىستاۋ-كۇزەۋ تۇرىندەگى ەلدى مەكەننىڭ اتىنا قاراي قازاقشا اتىن ءوشىرىپ، جاڭاشا اتاعان. كولدەردىڭ بايىرعى قازاقشا اتاۋىنا توقتالماي-اق، مىسال رەتىندە بىرنەشە ورىسشا گيدرونيمدى كەلتىرسەك تە جەتكىلىكتى. مىسالى: گوركوە، سولەنوە،پەستروە، كريۆووزەرنوە، پيتنوە، شيروكوە. كەيدە كول اتاۋلارىندا مەنشىك يەسىنە تاندىك بەلگىسى دە بايقالادى: پلەحانوۆو، پونومارەۆو، شيتوۆو، مارۋشكينو ت.ب. بىرقاتار كولدەر سول ايماقتا وسەتىن وسىمدىك تۇرلەرى مەن مەكەندەگەن جان-جانۋارلاردىڭ تۇرىنە اتالعان:، كامىشنوە، روگوزيانكا، ۆولچە، سوباچە، كوبىلە، كوياندىكول.

سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىنداعى كولدەردىڭ اۋدانى ورتا ەسەپپەن ءبىر شارشى شاقىرىمداي جانە مۇنداي كولدەر 10 پايىز. ال، جەكە-جەكە قاراستىراتىن بولساق، اۋىز تولتىرىپ ايتارلىق ۇلكەندەرى دە، ەسەپكە الۋعا تۇرمايتىن ۇساقتارى دا از ەمەس. ايتالىق، ەڭ ۇلكەن دەگەن كولدىڭ بەتى 750,3 شارشى شاقىرىم بولسا، ودان كىشىرەكتەرى 29,8 شارشى شاقىرىم. مىسالى، ەڭ ءىرى دەگەن : سىلەتىتەڭىز، ۇلكەن قاروي، تەكە، كىشى قاروي،قاليبەك، يمانتاۋ كولدەرىنىڭ سۋ قورى 4 ميلليارد تەكشە مەتردەن اسادى. ولاردىڭ ىشىندە شاعالالىتەڭىزدىڭ سۋى 600 ميلليون تەكشە مەتر، يمانتاۋ -279, ساۋمالكول -99 ميلليون تەكشە مەتر. تاعى ءبىر ەرەكشەلىك سول، وبلىستاعى كوپتەگەن ەلدى مەكەندەر سول اششى كولدەر مەن تۇششى كولدەردىڭ جاعاسىنان قونىس تەپكەن.كولدەرىمىز قامىستى، قالىڭ وسىمدىككە باي كەلەدى، كولدەردىڭ تۇبىندە وسەتىن وسىمدىكتەر دۇنيەسى، شوككەن مول شىمتەزەك قورى دا باعالى بايلىق بولىپ ەسەپتەلەدى.

جامانكول، ماڭگىسور، قيسىقكول سياقتى قويمالاردا ەمدىك ساز بالشىق كەنى بارشىلىق.

سۋلى جەر – نۋلى جەر، دەپ ەجەلدەن حالقىمىز ايتقانداي، قاتار-قاتار كولدەردىڭ جاعاسىنا 30-دان استام قۇس جىل سايىن ۇيا سالادى، ال وسىنشاما بالىق قورىنىڭ حالىق يگىلىگىنە تيگىزەر پايداسى دا وزىنشە.

كولدەردىڭ اتالۋى دا قىزىق جانە بەلگىلى ءبىر يەسىنە تاۋەلدىلىك، نەمەسە انتروپونيم تۇرىندە اتريبۋتى جالقى ەسىم تۇرىندە، بالىعى بارى-جوعى; بالىعىنىڭ اتاۋى: اتريبۋت بولىگى انىقتاۋىشپەن  كەلەتىندەرى:جاڭاكول، ۇزىنكول، جالتىركول،سۋىنىڭ اششى-تۇششىلىعى; ساسىقكول، ءبىتىمىنىڭ سىرتقى كورىنىسى، تەرەڭ-تايىزدىعى: اياقكول، كوتەنكول،ماڭايىنداعى وسىمدىكتەر دۇنيەسىنە قاراي; جان-جانۋارلاردىڭ كوپتىگى نەمەسە ازدىعىنا قاراي: كولدەردىڭ ساندىق ەسىمدەرى، ت.ب.

ءبىر دەرەكتەردە وبلىس اۋماعىندا 3,5 مىڭ كول بار دەلىنەدى. ارينە، بۇلاردىڭ ىشىندە سىرت بەينە-ءبىتىمى كولگە ۇقساس، شىن مانىندە «كول»  اتاۋىنا تولىق جاۋاپ بەرە قويمايتىن تابيعي نىساندار دا بارشىلىق. 1901 قاعازعا ءتۇسىرىلىپ، 1908 جىلى قايتا قارالىپ، تولىقتىرىلعان ساناق مالىمەتىندە وسى وڭىردەگى قازاقتاردىڭ مەنشىگى سانالعان كولدەردىڭ تىزبەسى مىناداي بولىپ شىقتى. بۇلاردىڭ التاۋى عانا  انتروگيدرونيم تۇرىندە، مەنشىك يەسىنە تەلىنگەن: اقاستىڭ كولدى، اقجاننىڭ كولى،بەكبولاتتىڭ كولى، ءبورىنىڭ كولى، جانشورانىڭ كولى، وتەتىلەۋدىڭ كولى.

تالداپ وتىرساق، تىزىمگە الىنعان 2 مىڭ 4 ءجۇز قىستاقتىڭ ىشىندە قازاتىڭ مەنشىگىنە تيگەن كولدەردىڭ مۇنشا از بولۋى (48 عانا) ويلانتادى. بۇل كەزدە، قازاق جەرلەرى تۇگەلدەي «مەملەكەت مەنشىگىنە اينالىپ»، بيلىك ورىندارىنىڭ ارنايى كەسىپ-ءپىشىپ، قاعازداپ بەرگەن جەرلەرى عانا ەسەپكە الىنعان دەپ توپشىلاۋعا بولادى.

اقاسكول  (2), اقباسكول (2), اقجانكول، ارقاركول، باتپاقكول، بەكبولاتكول، ءبورىنىڭ كولى، جالعىزكول، جانشورا كولى، جاڭاكول، جاركول  (2), جەكەكول (2), كىشكەنەكول، كولدىكول، كوتەنكول، قاراكول، قوسكول (8), قۇركول، مايلىكول، وتەتىلەۋ كولى، سارىكول (2), سۇلۋكول، تازكول، تەرەڭكول (4),تورە كولى  (2), ۋلىكول، شاعالالى، شۇڭقىركول (3).

بايقاپ وتىرعانىمىزداي، مال وسىرەتىن قازاق ءۇشىن تۇزدى، اششى كولدەر قونىس بولماعان. قىستاقتار قاتارىندا تەك ءبىر عانا «ۋلىكول» اتالادى، بالكىم، سولاي اتالعانىمەن سۋى اششى بولماعان شىعار.

جەرگىلىكتى حالىق، وسى ەرەكشەلىكتىڭ وزىنە نازار اۋدارىپ، ولاردىڭ اتاۋىن وزىنشە ايىرا بەلگىلەپ قويعان. ايتالىق، جازدا، اسىرەسە، قۇرعاقشىلىق جىلدارى سۋى ازايىپ، ءتىپتى كەي جەرلەرىندە ءتۇبى كورىنىپ جاتاتىن كولشىكتەر «قايراڭكول» دەپ اتالسا، ءبىزدىڭ وبلىستا قازىر، نەمەسە سوڭعى  جىلدارداعى تىركەۋ بويىنشا 12 «قايراڭكول»، 7 «قۇمكول» بار ەكەن. بۇل كولدەردىڭ سۋى ازايىپ، «قايراڭى» كورىنىپ جاتۋى كەيىندە، ايتالىق سوڭعى 50-60 جىلدان بەرى بولسا كەرەك.

نەگە دەسەڭىز، «تاريحي توپونيميكادا» ءبىر عانا «قۇركول» بولۋى بىردە-ءبىر «قايراڭكولدىڭ» كەزدەسپەۋى وسىنى كورسەتەدى. ياعني ول كەزدە سۋى بولعان، «قايراڭ» نەمەسە «قۇم» دەگەن اتاۋلارعا ءتيىستى سىرتقى بەلگىدەن ادا دەگەن ءسوز. دەمەك، جەر-سۋ اتاۋلارىنىڭ تاريحتان حابار بەرەتىنى، اتا-بابالارىمىزدىڭ بىزگە جازىپ قالدىرعان ەسكەرتكىش حاتى ەكەندىگى، وسى ءبىر عانا مىسالدان دا كورىنەدى ەكەن.

ولكەمىزدىڭ ەتنودەموگرافيالىق ەرەكشەلىكتەرى توپونيميكا قورىنا دا تاڭبا سالعانى كورىنەتىنىن ايتتىق. ەندى وسى توپشىلاۋىمىزدى ناقتى مىسالدارمەن كەستەلەيتىن بولساق، قازىرگى زاماندا وبلىس اۋماعىنداعى اششى كولدەر تۇششى كولدەردەن كوبىرەك كورىنەدى. ايتالىق، قازاقشا «اششى» دەپ اتالعان كولدەردىڭ سانى 30 بولسا، بۇعان «تۇزدىلاردى» (4), «سورتاڭداردى» (5), «ساسىقكولدەردى» (5), قوسساق تا، ورىسشا 51 «سولەنوە» مەن 22 «گوركوەنىڭ» ماڭايىن دا كورمەي قالادى. ءبىر عاجابى تۇشششى كولدەردىڭ اتاۋىنا انىقتاۋىشى قويىلمايدى ەكەن. ال، ورىسشاسىندا سۋى ىشۋگە جارايتىندارى ماداقتالىپ، «پرەسنوە» 9, «پيتنوە» 12, سلادكوە 5 بولىپ كەتە بەرەدى. تەرەڭ كولدەر، جالپاق كولدەر، شايتانكولدەر، تالدى نەمسە شىلىكتى كولدەر قازاقشا ءوز الدىنا، ورىسشا ءوز الدىنا اتالادى. بۇل ارادا كولدەردىڭ اتاۋنىڭ اۋدارىلماي، ەكى تىلدە دەربەس، جارىسا قولدانىلاتىنى دا قىزىق. دەمەك، توپونيم دەگەندەرىڭىزدى وپ-وڭاي اۋدارىپ، نەمەسە بۇرمالاپ ايتا قويۋ وڭاي ەمەس ەكەن. مىسالى، ورىسشا «ستاروە» دەگەن 10 كول بولسا، قازاقشا ءبىر عانا «ەسكىكول» اتالۋى دا قىزىق قۇبىلىس. «اق» كولدەر مەن «سۆەتلوە» كولدەرى تۋرالى دا وسىنى ايتۋعا بولادى. بۇل ارادا ءار ەتنوستىڭ قورشاعان ورتادان الىنعان اقپاراتتى وزىنشە قورىتىپ، قابىلدايتىن ەرەكشەلىكتەرى تۋرالى ءسوز بولۋعا ءتيىس. وسىعان مىسال رەتىندە «بالىقتىكولدەردىڭ» 8 عانا، ال «رىبنوە» كولدەردىڭ 24 ەكەندىگىن ايتساق تا جەتكىلىكتى. قازاق وزگە ۇلتتارعا قاراعاندا بالىققا ونشا جەرىك ەمەس قوي. سول سياقتى ورىسشا «لەبەد» اتالعان 14 كول بولسا، «اققۋولگەن» دەگەن ءبىر عانا كول كەزدەستى. 19-عاسىرداعى ءبىر ادەبي نۇسقادا ءسىبىر حالىحتارىنىڭ اققۋدى اتىپ الىپ، ونىڭ تەرىسى مەن مامىعىنان ايەلدەر ءۇشىن ءساندى باسكيىم تىگەتىنىن وقىعان ەدىم. ارينە، بۇل قازاق سالتىنا جات ءۇردىس، سوندىقتان توپونيميكادان دا كورىنىس تاپپاعان.

ادام بالاسى، كوزبەن كورگەنىن قورىتىپ، وزىنشە باعالاپ، ەرەكشەلىگىن تاڭبالاپ، جالقى ەسىم رەتىندە اتاپ، ەستە ساقتايتىن سانالى تىرشىلىك يەسى عوي. الىستان كورگەن بەتتە-اق كولدىڭ  سىرت ءبىتىمىن شامالاپ قيسىق بولسا كريۆوە» دەگەن 39 كول، ال، دوڭگەلەنە بىسە «كرۋگلوە» دەپ 34 كولگە ورىسشا ات بەرگەن ەكەن. ال، قازاقشا قيسىق نەمەسە دوڭگەلەك كول دەگەن اتاۋلار جوقتىڭ قاسى. ونىڭ ەسەسىنە «ۇلكەن كولدەر» ەلۋگە تارتا، ال  «كىشى» سىن ەسىمى 38 كولگە، «كىشكەنە» سىن ەسىمى 34 كولگە تاڭىلۋى دا تەگىن ەمەس. «قامىستى» كولدەردىڭ سانى ورىسشا- قازاقشا شامالاس.

تابيعاتتىڭ وسى سىيى توپونيمدەردەن ەرەكشە كورىنىس تاپقانىن قىزىقتاپ قانا  قىسقاشا توقتايىز. ايتپەسە، ايماق گيدرونيمدەرى تالاي عىلىمي زەرتتەۋلەرگە ارقاۋ بولعانداي. بۇدان ءجۇز جىل بۇرىن دا، قازىر دە كولدەردىڭ ءبىرىنشى سيپاتتاماسى، البەتتە، سۋىنىڭ اششى-تۇششىلىعى، ازدى-كوپتىگى، ادام مەن مالعا سۋسىن بولاتىن بولمايتىنى.  اششىلى، اششىلى قاراتال، اششىلىاعاش(4),اششىلىقاراسۋ، اششىلىقىزىل، ششىلىوزەك (2),اششىلىساي، اششىلىتال  (3),اششىلىشىلىك، اششىلىشوقى (2), بۇيرەكاششى، كەمەراششى، كەناششى دەگەندە، كولمەن ىرگەلەس سورتاڭ، اششىلى توپىراعى بار جەردى دە مەزگەگەن.

                      جالعىز، ەكەۋ، ۇشەۋ...

جالاڭشىلىك،جالعىزاعاش (2), جالعىزكول، جالعىزقاراعاي (9),جالعىزقۇدىق (3),جالعىزتەرەك، بىرقىزىل،ەگىزباي، قوس قاراتال، قوساعاش، قوساعاش (بۇرىل),قوسكول (8), قوسقابات، قوسقاراتال، قوسقىزىل، قوسمي، قوسپاقتال، قوسپاقشىعىز، قوستىككەن، قوستومار، قوسشىلىك، قوسقاراعاش، ۇشكەلىنشەك، ۇشكول، ۇشقاراعاش، ۇشقاراسۋ (2),ۇشقۇدىق (3),ۇشقىزىل (4),ءۇشوتاۋ،ءۇشسالا  (2) ،ۇشتاعان  (2),ءۇشتاۋ، ۇششوقى،ءتورتارال،تورتىككەن، تورتوگىز،بەساعاش (2), بەسقاراعاي (4), بەسقۇدىق (3),بەستال  (2),بەستاماق (3),بەستەرەك (5),بەسشوشاق، جەتىقۇدىق، جەتىساي ، توعىزباي، توعىزبولەك، توعىزتوقپاق ،قىرىققۇدىق (4),قىرىقتال، ءجۇزباي، كوپقۇدىق، كوپتال، مىڭشۇڭقىر.

ايماقتىڭ ەتنودەموگرافيالىق ەرەكشەلىكتەرىنە قاراي تۋىنداعان ورىسجاتقان، ورىس كەلگەن اعاش، ورىس قونعان، ورىس قۇرعان، ورىس سۇيەگى، ورىس تومارى، ورىس شوقىسى دەگەن اتاۋلار ازايىپ، ءتىپتى جوعالىپ (ايىرتاۋ اۋدانىنا قارايتىن قۇسبەك كولىنىڭ وڭتۇستىك-شىعىسىنداعى ورىسباي دەگەن جەر اتى مەن مامليۋت اۋدانىنداعى نوۆوميحايلوۆكا سەلوسىنىڭ سولتۇستىك-باتىسىنداعى رۋسسكوە كولىنىڭ اتاۋى ساقتالعان.-اۆت.) كەتكەن. ايتەۋىر، كونە تاريحتىڭ ەسكەرتكىشىندەي، باشقۇرت، موردۆا،نەمىس، پولياك، وزبەك، قالماق،تاتار ۇلتارىنا بايلانىستى جەكەلەگەن ەتنونيمدەردەن جاسالعان اتاۋلار ساقتالعان.

جاڭا-ەسكى

ەسكىجۇرت  (3),ەسكىكوڭ  (25), ەسكىكوڭ، ەسكىكۇزدىك، ەسكىقورا،  ەسكىقىستاۋ (8), ەسكىولەڭ دەگەن اتاۋلاردىڭ ءجيى كەزدەسەتىنى دە ۇيرەنشىكتى جاعداي سياقتى. شىنىندا دا سولاي ما. مىسالى، وسى «ەسكىلى-جاڭالى» توپونيمدەردىڭ وزگە ۇلت تىلىندەگى جيىلىگىنە نازار اۋدارساق، بەلگىلى-ءبىر تيپتىك جاعدايدى بايقاۋعا بولاتىن سياقتى. وبلىستاعى جەر-سۋ اتاۋلارىنىڭ، ەلدى مەكەندەردىڭ قازىرگى جايىنا كوز سالساق، «نوۆو-جاڭا» دەپ باستالاتىن 39 توپونيم بار ەكەن جانە ولار تۇگەلگە جۋىق، ەلدى مەكەندەر، تەك ءبىر كول مەن ءبىر توبەشىكتىڭ عانا «جاڭا» ەكەنى بايقالادى. وسىعان كەرىسىنشە «ستارو-ەسكىلەردىڭ» سانى 15, بۇلاردىڭ ەكەۋى عانا قونىستار. قالعانى كولدەر، باتپاقتار، قۇروزەكتەر. وسى ەكى مىسالدىڭ وزىنەن تاعى ءبىر قورىتىندىعا كەلۋگە بولار ەدى. ءار ۇلتتىڭ وكىلدەرى ءبىر تابيعات اياسىندا ءومىر كەشىپ، قورشاعان ورتانى قابىلداۋدا دا ۇقساس تالعام تانىتادى ەكەن.

بۇل ارادا ۇلتتىڭ تالعامى، ۇلتتىق ەرەكشەلىكتەرگە عانا ءتان ساراپتا جانە  ەكشەۋ ۇردىسىنەن جاڭىلمايتىن مىنەز بايقايمىز. ياعني توپونيمدەردەن حالىقتىڭ تۇرمىسى، ەتنومادەني تىرشىلىك سالتى كورىنىس تاپقان.

مىسالى: شەشەمتۇسكەن، تولەپبەرگەنتۋعان، قىرىققۇدىق، قويسويعان، قويانشىقپاس، تالدىقىستاۋ، بولىس-قىستاعان، اتابايدىڭ قاراتەرەگى، سارقاننىڭ وراعاشى، قۇلتۋمانىڭ شىلىگى،

توپونيمدەردىڭ شىعۋ تەگىن انىقتاۋ مəسەلەسى – وتە كۇردەلى ۇدەرىس. قالىپتاسقان بەينەلى اتالىمدى تەك تىلدىك تالداۋ əدىسىمەن سارالاۋ جەتكىلىكسىز، سونىمەن قاتار تاريحي جəنە گەوگرافيالىق دەرەككوزدەرىن كەڭىنەن پايدالانۋ قاجەت. تىلدىك تۇرعىدان تالداۋ كوپ جاعدايدا  توپونيمدەردى ەكى جاقتى ءتۇسىندىرۋ سياقتى ءمۇم-كىندىكتەردى   بەرەدى، تەك تابيعي ەرەكشەلىكتەرىن ءبىلۋ، سونداي-اق جەرگىلىكتى جەردىڭ تاريحىن ءبىلۋ –بارىنشا شىنايى ەتيمولوگيانى تاڭداپ الۋعا كومەكتەسەدى. ەجەلگى زاماننان وسى كەزەڭگە دەيىن جەتكەن كوپتەگەن توپونيمدىك اتالىمدار بىرنەشە مىڭداعان جىلدار بويى ءومىر ءسۇرىپ كەلەدى. كەيدە   كەيبىر توپونيمدىك اتاۋلاردىڭ وزگەرگەن تۇردە  جەتۋى دە تاريحي فاكت. نەمەسە ءتوپونيمنىڭ ءۋəجى, نەگىزى بولىپ تابىلاتىن اتالىمداردىڭ ماعىناسى، سەمانتيكاسى قازىرگى قولدانىستا باسقا ماعىناعا، سەمانتيكالىق ورىسكە يە بولۋى بولماسا وزگەرىسكە ءتۇسۋى əبدەن مۇمكىن،سوندىقتان بۇگىنگى ۇرپاق كەيبىر قالا، اۋىل،ەلدى مەكەن نەمەسە وزەن اتاۋىنىڭ بەرەتىن ماعىناسىن بىلە بەرمەۋى، تۇسىنبەۋى شىندىق. مىسالى، جەل+قىزىل (7), جوڭ+قىزىل، كەپە+قىزىل، كولدەنەڭ+قىزىل (2) قالىڭ+قىزىل (3), ورتا+قىزىل، قوجا+قىزىل، قوس+قىزىل، قۇرىقتى+قىزىل، قىز+قىزىل،  قىزىلات، قىزىلكۇيگەن، قىزىلقۇم، قىزىلموڭكە،  قىزىلوي،  قىزىلوزەك، قىزىلتال(3),قىزىلتاۋ،قىزىلتوعاي(2),قىزىلتومار، قىزىلشىلىك(2),قىزىلشوق،قىزىلشىرپى (2), قىلقالىقىزىل، ميقىزىل، دەگەن اتاۋلارعا قىزىعا قاراعان بۇگىنگى ۇرپاق، وسىناۋ جەكە سوزدەردىڭ استارىندا قانداي قاستەرلى تۇسىنىك جاتقانىن اڭعارساق قوي!

بىلەتىنىمىز «قىزىل» سىن ەسىمى كوركەمدىكتىڭ،  جان جادىراتار جىلۋدىڭ، ءتىپتى قىزۋدىڭ بالاماسى، قۇشتارلىققا باستايتىن قىزىقتى ءتۇس.  جوعارىداعى «قىزىلداردىڭ تىزىمگە تۇسكەنىنە ءبىر عاسىردان اسسا، قازىرگى جاعدايى قالاي ەكەن، دەپ تە قارادىق. سولتۇستىك قازاقستان اۋماعىندا قازاقشا 27 توپونيم «قىزىلدان» باستالادى ەكەن دە، كۇردەلى ءسوزدىڭ ەكىنشى كوموپونەنتى رەتىندە (اياققىزىل، قالىڭقىزىل، كولدەنەڭقىزىل ت.س.) تۇرىندە ءۇش رەت قانا كەزدەستى. ال، ورىسشا «كراسنو...» 38 رەت تىركەلدى جانە باسىم كوپشىلىگى كوممۋنيستىك «قىزىلداردى»  ماڭدايلارىنا جازعان ويكونيمدەر. قازاقشادا  ءتورت «قىزىل تۋ» جانە ءبىر «قىزىل جۇلدىز» جانە ءبىر «قىزىلاسكەر»، ءبىر «قىزىل شوپان» عانا، قالعانى -4 سور، 2 تومار، ەكى وبا، بولسا، ورىسشا «قىزىلمەن بويالعانداردىڭ» قاتارى قالىڭ بولۋى دا تەگىن ەمەس. بۇل دا ولكەنى مەكەندەۋشى حالىقتىڭ تۇسىنىك-ۇعىمى، تاربيەسى، وسكەن ورتاسى، ءتىپتى «باعىنعان ءتاڭىرىسى» قانداي ەكەنىن كورسەتۋگە ءتيىس دەگەن بايلامعا ەرىكسىز جەتەلەپ اكەلەتىندەي.

ءƏربىر توپونيمدىك اتاۋ كەڭ كولەمدەگى تاريحي اقپاراتتى بەرەدى جəنە شىعۋ، قالىپتاسۋ تۇرعىسىنان قانداي تىلگە جəنە ۇلتقا تيەسىلى ەكەندىگى، حالىقتاردىڭ كوشى-قونى، ايماققا قونىستانۋ تاريحى، اتاۋدىڭ پايدا بولۋى، وزگەرۋى، ماعىنالىق بەرەتىن مازمۇنى تۋرالى مəلىمەتتەردى الۋعا بولادى. سول سياقتى وعان توپونيمدەردى ءبىر تىلدەن ەكىنشى تىلگە جازۋ، اۋىستىرۋ، دا جاتادى. بۇل دەگەنىمىز توپونيميكا بىرقاتار عىلىمدار ءۇشىن، مəسەلەن، تاريح، الەۋمەتتانۋ، گەوگرافيا، لينگۆيستيكا، ەتنوگرافيا سياقتى عىلىمدار ءۇشىن وتە ماڭىزدى مəنگە يە بولادى دەگەن ءسوز. ونىڭ ىشىندە ءبىرىنشى كەزەكتە جالقى اتاۋلار  ءتىل ماماندارىنىڭ وتە مۇقيات نازار اۋدارۋ نىسانىنا اينالادى. ونىڭ سەبەبى كەز-كەلگەن اتاۋ جاندى نەمەسە جانسىز تابيعاتتىڭ قانداي نىسانىنا - ادامعا، جانۋارلارعا، وزەن، كولدەرگە، اۋىل-ايماققا جəنە ت.ب. بايلانىستى بولۋىنا قاراماستان، بۇل - اتالىم. ال، اتالىم رەتىندە ول ءتىل جۇيەسىنە ەنەدى، ءتىل زاڭى بويىنشا تۇزىلەدى، بەلگىلى ءبىر زاڭدىلىق بويىنشا اتاۋعا اينالادى جəنە ودان ءəرى ءتىلدىڭ زاڭدىلىقتارىمەن وزگەرىستەرگە ۇشىرايدى.

 ا.. بايتۇرسىنۇلى اتىنداعى  تىل ءبىلىمى ينستيتۋتىنىڭ ءبولىم مەڭگەرۋشىسى، فيلول. عىلىم. دوكتورى و.جۇباەۆا «ا. بايتۇرسىنۇلى – قازاق ءتىل بىلىمىندەگى كوگنيتيۆتى لينگۆيستيكانىڭ نەگىزىن سالۋشى» دەگەن ماقالاسىندا ا.بايتۇرسىنۇلى ەڭبەكتەرىندە كوگنيتيۆتى لينگۆيستيكا تۋرالى اتالماسا دا، «سويلەرمەن، وزىندىك الەمى، وزىندىك دۇنيەتانىمى بار سانالى جان» رەتىندە ءتىلدىڭ ويدى جارىققا شىعارۋ قۇرالى بولۋمەن قاتار تانىم ارەكەتىنە وزىندىك تاڭباسىن قالدىرىپ وتىراتىنى ايتىلاتىنىنا نازار اۋدارعان. ياعني، ادامنىڭ سەزۋ مۇشەسىمەن قابىلدانعان ءبىلىم، اقپارات «...تىلدە كورىنىس تابا وتىرىپ، ءبىلىم ادامنىڭ ويلاۋ قىزمەتىنىڭ ناتيجەسىن كورسەتەدى. ويلاۋ ارەكەتى ءتىل ارقىلى جۇزەگە اسادى، ويىمىز ءتىل ارقىلى جارىققا شىعىپ، باسقالارعا جەتكىزىلەتىندىكتەن، احاڭ: «ءسوز ونەرى ادام ساناسىنىڭ ءۇش نەگىزىنە تىرەلەدى: 1) اقىلعا، 2) قيالعا، 3) كوڭىلگە. اقىل ءىسى – اڭداۋ، ياعني نارسەلەردىڭ جايىن ۇعىنۋ، تانۋ، اقىلعا سالىپ ويلاۋ، قيال ءىسى – مەڭزەۋ، ياعني ويداعى نارسەلەردى بەلگىلى نارسەلەردىڭ تۇرپاتىنا، بەينەسىنە ۇقساتۋ، بەينەلەۋ، سۋرەتتەپ ويلاۋ; كوڭىل ءىسى – ءتۇيۋ، تالعاۋ. ءتىلدىڭ مىندەتى – اقىلدىڭ اڭداۋىن اڭداعانىنشا، قيالدىڭ مەڭزەۋىن مەڭزەگەنىنشە، كوڭىلدىڭ ءتۇيۋىن تۇيگەنىنشە ايتۋعا جاراۋ. مۇنىڭ بارىنە جۇمساي بىلەتىن ادامى تابىلسا، ءتىل شاما-قادارىنشا جارايدى. بىراق ءتىلدى جۇمساي بىلەتىن ادام تابىلۋى قيىن. ويىن ويلاعان قالپىندا، قيالىن مەڭزەگەن تۇرىندە كوڭىلدىڭ تۇيگەنىن تۇيگەن كۇيىندە تىلمەن ايتىپ، باسقالارعا ايتپاي بىلدىرۋگە كوپ شەبەرلىك كەرەك»، – دەپ جازادى [1, 343-ب.]. كوپتەگەن لينگۆيستەر، پسيحولوگتار مەن فيلوسوفتار  ءتىل مەن وبەكتيۆتى دەنە تۇرىندەگى  نىسان اراسىندا «كوگنيتيۆتى» دەپ اتالاتىن تاعى ءبىر ارالىق دەڭگەي بار ەكەنىنە نازار اۋدارۋدا (مولچانوۆا و.ت.، «پروپريالنايا نوميناتسيا ۆ سۆەتە كوگنيتيزما». ۆوپروسى ونوماستيكي، 2069. س.47-51.).  پانارالىق سيپاتى بار بۇل قۇبىلىستىڭ ونوماستيكا تاجىريبەسىنە، اسىرەسە، توپونيميكاعا تىكەلەي قاتىسى بار ەكەندىگىنە زەرتتەۋ بارىسىندا كوز جەتكىزدىك. ادام، ءوزىن  قورشاعان ورتادان العان ماعلۇماتتى وزىنشە قورىتىپ، ونىڭ سىرتقى ءپىشىن-بەينەسىنە، وسى تەكتەس باسقا نىساننان ايرىقشا بەلگىسىنە،  سول تۇرعان جەرىندە قانداي قىزمەت اتقارىپ تۇرعانىنا، وسىنىڭ ءبارىن جيىپ، قورىتىپ كەلىپ، كورۋشىنىڭ  سەزىمىنە، زەردەسىنە، پسيحولوگياسىنا...قانداي اسەر ەتكەنىنە قاراي اتاۋ بەرەدى. بۇل ارادا سالىستىرۋ، شەندەستىرۋ، بايلانىستىرۋ ءادىس-تاسىلدەرىنىڭ ءبارى قولدانىلۋى مۇمكىن. ال، سول نىساندى «سالىستىرۋ، شەندەستىرۋ، بايلانىستىرۋ...» ءۇشىن ۇلگى، گنوباي رەتىندە نە الىنۋى مۇمكىن؟ ارينە، سول ادامنىڭ وزىنە جاقسى تانىس، كۇندە كورىپ جۇرگەن، قولدانىپ، سىن-سىناقتان وتكىزىپ جۇرگەن زاتتىق بەينەلەر، مىسالى، ادام، جان-جانۋرلار، وسىمدىك الەمى ت.س. نىساندار جانە ولاردىڭ دەنە مۇشەلەرى الىنۋى مۇمكىن.

قازاق دالاسىندا، باس، توبە، يەك، يىق، ءيىن، بەل، جوتا، قولتىق، سىرت، ارت، جاعا، مويىن، اياق، قابىرعا، اۋىز، بۇيرەك، جۇرەك ت.س. سوزدەردىڭ قاتىسۋىمەن جاسالعان جەر-سۋ اتتارى كەزدەسەدى. بۇلاردىڭ ءبارى ادام مەن جانۋارلاردىڭ دەنە مۇشەلەرى، نەمەسە ولاردىڭ ءبىتىم-بەينەسى. توپونيمدەردىڭ ماعنالىق جاعىنا نازار اۋدارعاندا، قازاق سول نىساننىڭ باس، توبە، يەك، يىق، بەل، جوتا، قولتىق، جاعا، مويىن، اياق، قابىرعا، اۋىز، بۇيرەك...دەپ اتالۋىنا قاراپ-اق،كورمەسە دە، كوزگە ەلەسەتەدى. ال، بۇلاردىڭ ماعناسىنىڭ كوگنيتيۆتى ەكەندىگىن ءتۇسىندىرىپ جاتۋ ارتىق بولار. سەبەبى، «باس اعاش»، «باس بۇلاق» دەسە، ولار ادامنىڭ نەمەسە مالدىڭ باسى ەمەس،  بەلگىلى ءبىر ەرەكشەلىگى بار اعاش پەن بۇلاق، «قابىرعا تەرەك» پەن «بۇيرەكتال»، نەمەسە «كەڭ قولتىق» پەنن «قىلتا...» دا وسىنداي. تابيعي نىساندى كورگەن بەتتە ادام، اۋەلدە ءوز ۇعىمىنا وڭاي سيعىزا الماي جايسىزدانادى («كوگنيتيۆتى ارەكەت»دەگەنىمىز وسى جايسىزدانۋدان، قينالىستان تۋعان ارنايى اتاۋ.-اۆت.) سول نىساندى جان-جاقتى باعالاپ، وزىنە قولايلى ات قويىپ الادى. ءتىلشى-عالىمدار كوگنيتيۆتى سەمانتيكا تەورياسىنا نەگىزدەلگەن كوگنيتيۆتى ارەكەتتى ساتىلاپ، دارەجەلەپ، ادامنىڭ ءتۇيسىنۋ، ويلاۋ، وي قورىتۋ قابىلەتتەرىنە قاراي جىكتەيدى، ارەكەت دەڭگەيىن، تەزدىگىن، سيپاتىن تۇسىندىرەدى. عىلىم رەتىندە قىزىقتىرعانىمەن، ءبىز بۇل ماسەلەگە توقتالمايمىز، كوگنيتيۆتى سەمانتيكانىڭ ناتيجەلەرىن ءوز ولكەمىزدىڭ توپونيميكاسىنان العان مىسالدارمەن توپشىلايمىز.

جالعىزكول، جاركول، قۇركول، مايلىكول – كولدەردىڭ سانى، جاعالاۋىنىڭ ەرەكشەلىگى، سۋىنىڭ ازى-كوپتىگى، ادامع، جان-جانۋارعا جايلىلىعى. قازاقتاردىڭ جەر-سۋ اتاۋىن تاڭداعاندا ءجيى كەزدەسەتىنى –بىردەن سىرتقى كورىنىسى، ءتۇرى مەن بوياۋى ەكەن. مۇداي جاعدايدا ادام كوپ ويلانىپ-تولعانا قويمايدى، كوزبەن كورگەنىن بىردەن قابىلداپ، كوگنيتيۆتىلىككە ۇرىنباۋ ءۇشىن، وڭاي ءادىس ىزدەگەن جانە تاپقانداي اسەر قالدىرادى. مىسالى: كوكشالعىن، كوكشەاعاش (3),كوكشەتال، كوكشىلاعاش دەسەك، مۇنداعى اتاۋلار ءبىر عانا شالعىنعا، نەمەسە اعاش پەن تالعا قويىلعان ات ەمەس، سول ماڭايعا، سول ورتاعا قويىلىپ، ايشىقتى، بەدەرلى-اۋ دەگەن بەلگىسىن تاڭداۋ ارقىلى لوگيكاعا جۇگىنىپ، تۇسىنىگىن تياناقتاعان. ال، مىنا مىسالداعى قاتارلانعان «قىزىل» تۇستەردى ءبىراز ويلانباي، اقىل جۇگىرتىپ،سالىستىرماي، قولدانىلعان تەڭەۋلەر، بوياۋلار مەن سيپاتتامالار ەكشەمەي وي قورىتا سالۋ وڭاي ەمەس سياقتى: جونقىزىل، كەپەقىزىل، كولدەنەڭقىزىل، قالىڭقىزىل. الىستان قۇبىلىپ، قىزارا، شۋاقتانا كورىنگەن ورمان-توعايلاردىڭ ءتۇسى، استە، قىزىل ەمەس (كۇزگى  سارى، كۇرەڭ، قوڭىر جاپىراۇتاردى ايتپاعاندا), بىراق كوز تويعانداي كوركەم. جوندا تۇرعان توعاي، جەر ءۇيدىڭ ماڭىندا تۇرعان توعاي، كولدەنەڭدەپ كورىنگەن توعاي، قاراۋىتىپ، قالىڭ كورىنگەن توعاي ت.س.س. كوزبەن كورىپ، قابىلداۋعا ءبىرشاما جەڭىل، بوياۋى قانىق بولماسا دا، ءتۇرلى-ءتۇستى اسەر قالدىراتىن سارى+وبا، سارى+وزەك، سارى+ولەڭ+اعاش ،سارى+تەرەك توپونيمدەرى كوڭىلگە بىردەن قونىپ، اتا-بابالارىمىزدىڭ جەر بەتىنە سارى بويامەن سالىپ كەتكەن ورنەگىندەي اسەر قالدىرادى، ۇمىتتىرمايدى، اداسپايسىڭ دا. ال ەندى شەشەم تۇسكەن، تولەپبەرگەن تۋعان، قوي سويعان، قويان شىقپاس، تالدى قىستاۋ، بولىس قىستاعان مەكەندەردىڭ اتاۋى ەستۋ بويىنشا، جۇرت اۋزىندا قالعان اۋەزە-اڭگىمەنى قورىتىپ، توپشىلاۋ ارقىلى ەل اراسىنا تاراعان اتاۋلاردى، سولارعا بايلانىستى بولعان وقيعالار مەن قۇبىلىستاردى بىرددەن ەستەن شىعارا قويۋ وڭاي بولماس. ءبىر كەزدە ورىن العان وقيعانى، ادام ارەكەتىن، قازاقتىڭ اتا كاسىبىمەن اجىراماس بىرلىكتە، ۇمىتپاستاي ەتىپ شەگەلەگەن اتاۋلار مىناداي-اق بولار: سيىر سالعان، ءتورت وگىز، تۇيە بايلاعان كولدەنەڭ، تۇلكى العان، قاسقىر قاماعان، ۇكى اتقان، كۇيگەن قىستاۋ، كەڭ ارال+اعاش ت.س.س.

توپونيمدەردى تالداپ وتىرعاندا، كوزگە تۇسەتىنى -  ادام بالاسىنىڭ ءوزى نازار اۋدارىپ، كوز توقتاتقان نىساندى باسقالاردان وقشاۋلاپ، ءبولىپ الىپ سيپاتتايتىن قابىلەتى. ۇلكەن قوپا،ۇلكەن توعاي،ۇلكەن شوقى، ۇلكەن قارا+تەرەك، جالعىز قاراعاي، جالعىز قۇدىق،جالعىز تەرەك، ءبىر قىزىل،ەگىز+باي، قوس قارا+تال، قوس+اعاش، قوس+كول ، قوس+قابات، قوس+قىزىل، قوس+مي، قوس+پاق+تال، قوس+پاق+شاعىل، سۇلۋ+جال، سۇلۋ+كول،سۇلۋ+قىزىل، جالپاق+قارا+سۋ، جالپاق+قىزىل، جالپاق+تال  تاعى باسقا مىسالدار وسى قاعيداعا جەتكىلىكتى دالەل بولا الادى دەپ ويلايمىز. ءوزى مەكەن ەتكەن، مۇڭسىز-قامسىز تىرشىلىگىنە قۇتتى قونىس بولعان ولكەنىڭ وتكەنىنەن حابار بەرەتىن، بالكىم، ماڭگى ۇمىتىلماستاي ورنىققان اتاۋلار توپونيميكانىڭ تاريحي ەسكەرتكىش رەتىندەگى قۇنىن ارتتىرا تۇسەتىنىن ماڭىزدى فاكتور رەتىندە اتاپ كورسەتسەك ارتىق ەمەس. سول كەزدەگىلەر مەن ولاردىڭ زامانداستارى ءبىلىپ، ەسكە الىپ قانا قويماي، كەلەر ۇرپاقتىڭ ساناسىنا امانات ەتىپ سىڭىرگەن مۇنداي توپونيمدەر وتە كوپ. ولاردى بىلايشا شارتتى تۇردە سارالاپ قاراستىرساق:

1) وقيعالى، جاسالۋى كۇردەلى اتاۋلار: اقجان قونعان اعاش، ەسەنگەلدى جىعىلعان، ەسەنالى قونعان، ەسىلباي تۇسكەن، اجە ولگەن ساي، جارقىن قونعان، جاڭكە تۋعان، جۇزىك ولگەن،  داۋلەت قونعان، ءدىنالى قىستاعان، ەگىز قىستاعان،  قالاشى قونعان، قاڭلى،قونعان، قاراباستىڭ كوڭى، كاپىرگە توي قىلعان، كەبەكەڭ ءۇي تەسكەن، كەنجەبولات قونعان، كوشەك قوي سويعان، قويشىبايدىڭ  ەسكى قىستاۋى، قونتاي قىستاعان، قوتان قونعان، قۇتمامبەت قونعان، مايلىباي تۇسكەن، نازار قونعان، نايمان تۋعان، وپاننىڭ اعاشى، وسپاننىڭ قىستاۋى، وتارباي شوقىسى، ءساليحا اۋىرعان، سامەكە تۇسكەن، سالپىقتىڭ قىزىلى، سالپىقتىڭ تاۋى، سالىقپاي شوقىسى، سامايدىڭ قىزىلى، سارجان شاپقان، سارجاۋدىڭ شوقىسى، سارى قونعان، ساۋرىق كەسكەن،  ساۋىتبەك تۋعان، سەيىتقۇل قونعان اعاشى، تويعان قاشقان،  قىلدى قونعان، ماقپال قىستاعان، مالتاق ىلگەن، مامان قالعان، مەشىت سالعان،   حان تۇسكەن، شاعىر قونعان، شاقشاق قونعان، ءشاۋلى ۇستاعان،

2) بەلگىلى ءبىر ادامنىڭ ەسىمىنە بايلانىستى: البان شوقىسى، بوكە تالى، ءدۇيىن بۇلاعى، ەلتىندى جالى  بوقايدىڭ وتكەلى، بورانبايدىڭ شوقىسى، بۋماش شوقىسى، دامەتەي اعاشى، قۇلتايدىڭ شاتقالى، قۇلتۋمانىڭ شىلىگى مەزگىلدىڭ اعاشى، مەزگىلدىڭ شوقىسى،  مەكشەنىڭ شوقىسى، مەندەكە شوقىسى، ءتاتى قونعان، تۇيەبايلاعان كولدەنەڭ سياقتى اتا-بابالارىمىزدىڭ قۇتتى مەكەندەرى بۇل كۇندە ەلسىز، يەسىز قالعانى دا ويلانتادى.

3) تەك قانا انتروپونيمدەردەن تۇراتىن توپونيمدەرگە نەگىز بولعان ەسىم يەلەرىنىڭ جاي عانا ەت-سۇيەكتەن جارالعان پەندە ەمەس، ءوز زامانىندا، ءوز ورتاسىندا الەۋمەتتىك بيىك ساتىدا تۇرعان، اعايىن-تۋىستىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگىنە بەلگىلى دارەجەدە پايدالى اسەرى بولعان، قوعامدىق تۇلعا نەمەسە، ءتىپتى بيلىك-بايلىق يەسى بولعانىن كامىل سەنىممەن ايتۋعا بولادى. وزگە ەتنوستاردىڭ ءجونى بولەك، ولاردى جەكە تەكسەرىپ، زەرتتەۋ كەرەك، قازاق ۇلتىندا جاعىمسىز قىلىقپەن اتى شىققان، بەدەلسىز سۇيكىمسىز جەانداردىڭ ەسىمدەرى انتروپونيم رەتىندە سيرەك ەكەنىن، ءتىپتى كەزدەسپەيتىنىن بايقادىق. بۇل دا قازاقتىڭ لايىقتى ازاماتتارىن تاريحتا تاڭبالاپ قالدىرۋدىڭ ءبىر جولى دەسەك بولار.

سونىمەن بىرگە قازاقتار كورۋ اياسىنداعى كوپ نىساندى بىردەن تارتىپتەپ، جالپىلاپ، ورتاق اتاۋ بەرۋگە شەبەر. سول نىسانداردىڭ الىپ تۇرعان ورنىن باعالاپ، كوپ نىساننىڭ اراسىنان كەيبىرەۋىن ءبولىپ الىپ، باسقالارمەن اراقاتىناسىن قاشىقتىق، بيىكتىك بەلگىلەرىن  نەمەسە سانىن انىقتاپ، كوڭىل،ىنە جاققان دارەجەدە جالقى ەسىم بەرتىن مىسالارى دا از ەمەس.

جەر-سۋ اتاۋلارىنىڭ بەينەلى، ءتىپتى شەبەر توقىماشىنىڭ تەرمە الاشاسىنداي كوركەم بولىپ كەلەتىنىنە قۇلاعىمىز ۇيرەنىپ قالعان، كەيبىر جۇدەۋ تارتقان اتاۋلاردى ەستىگەندە، كوزىڭىزگە ەلەستەگەن كورىنىستەن تىتىركەنىپ، كەلەڭسىز ويعا كەتەسىڭ. قازاق ءورت دەگەن قۇبىلىسقا شوشىنا قارايدى، قارعىستىڭ اۋىرى «ورتكە» بايلانىستى، دالانىڭ ءورتى مالعا جۇت، مال جۇتاسا كوشپەلى قازاققا ءومىر جوق. سوندىقتان ءبىر كەزدەگى ءورت وقيعاسىن ۇمىتپاس ءۇشىن قويىلعانداي كورىنەتىن «كۇيگەن» ، ءتورت رەت كەزدەسكەن «كۇيگەن جۇرت»، سەگىز رەت اتالعان «كۇيگەنكەپە» قانشا ۋايىم-قايعى ارقالاپ تۇرعانىن كىم بىلگەن؟ العاشقىسىندا، ورتەنگەن جۇرتتان ورە كوشكەن ەل، ەكىنشىسىندە  جەردەن قازىپ جاساعان «كەپە» تۇرىندەگى باسپانانىڭ وتقا ورانىپ، بالا-شاعا، كارى-قۇرتاڭنىڭ اشىق اسپان استىندا اڭىراپ قالعان شاراسىز كۇيى جانىڭدى اۋىرتادى.

كۇيگەن دەمەكشى، جەرلەس كلاسسيك-جازۋشىمىز ءسابيت مۇقانوۆتىڭ تۋىپ-وسكەن جەرى «جامانشۇبار» اتالادى. سول توپونيمگە بايلانىستى تۇسىنىك بەرگەن جازۋشى جەرگىلىكتى ورىس جۇرتى كوكتەم شىعا بىلتىرعى قاۋدان ءشوپتى ورتەيدى... ورتەڭگە شىققان جاڭا شوپكە مال قىزىعادى... وسىنداي ءبىر جىلعى ورتكە اۋىل جۇرتى يە بولا الماي قالىپ، ورتەنگەن اعاش تۇبىرلەرى انادايدان قارايىپ، شۇبارلانىپ جاتاتىنىن، وسىعان بايلانىستى «جامانشۇبار» اتانعانىن جازادى. «...جامانشۇبار ءالى دە قۇلازىپ تۇر. وتكەن جىلى ءورت ءجۇرىپ، ونىڭ ءار جەرىنە شوقتالا وسكەن اعاشتارىن تاعى دا ارسا عىپ، كۇيدىرىپ كەتكەن. ال، ورتەڭگە شىققان قالىڭ ءشوپتىڭ بيىكتىگى بەلۋاردان.» كوكم شىعارامىن دەپ جەر ورتەگەن جەرلەستەرىمىزدىڭ سول كاسىبى كوپكە جالعاسسا كەرەك، ءدال قازىر وبلىس اۋماعىندا «كۇيگەن»، «ورتەنگەن» دەگەندى بىلدىرەتىن «گورەلوە»، «گورەلىي»، «گورەليك» دەگەن 32 اتاۋ كەزدەسەتىنىنە تاڭ قالۋعا بولار ەدى.وسىلاردىڭ تەڭ جارتىسى ەلدى مەكەندەر، قالعانى ورمان-توعاي، قامىس، كولدەر مەن باتپاقتار. سابەڭنىڭ «جامانشۇبارى» سول كوپتىڭ ءبىرى عانا.

ايتالىق، شوقى مەن توبەنىڭ جازىققا قاراعانداعى قاتىناسى، كول جاعاسىنان اعاشتىڭ قانشالىقتى جاقىن نەمەسە الىس ءوسىپ تۇرعانى، تومارداعى ىلعالدىڭ نەمەسە باسىمداۋ وسكەن ءشوپتىڭ تەگىنە قاراي، سارالاپ ات بەرەدى.

گەوگرافيالىق اتاۋلاردىڭ ارقايسىسى-اق اقپاراتتىق جاعىنان قۇندى ەكەنى ەجەلدەن ءمالىم. توپونيميكالىق لەكسيكادان مۇنىڭ سان ءتۇرلى كورىنىسىن تابۋعا بولادى.

جالقى اتاۋلاردىڭ ماعىناسى ءوزى پايدا بولعان جالپى اتاۋلاردىڭ مəنىنە تەڭ بولۋى شارت ەمەس. بۇلاي دەپ تالاپ قويا وتىرىپ قاراستىرۋدىڭ ءوزى ارتىق بولار ەدى. سولتۇستىك قازاقستان وبلىسى اۋماعىنىڭ توپونيميكاسىنان بۇعان دالەل بولا الاتىن تالاي ايعاق تابۋعا بولادى. قوڭىرقاسقىر، قىرىققۇدىق، ارالدىقىزىل، جاقسىقىزىل، جاماناعاش،جامانجان، جامانقارا، قىزىلتوعاي (2),قىزىلتومار،قىزىلشىلىك  ، سارىماي، سارىباس،  سارىباۋىر،

توپونيميكالىق اتالىمداردىڭ قالىپتاسۋىنداعى تىلدىك

زاڭدىلىقتاردى əر قىرىنان  قاراستىرىپ جۇرگەن زەرتتەۋشىلەردىڭ ءبىرى ق.رىسبەرگەن: «جەر-سۋ اتاۋلارىندا لينگۆيستيكالىق جəنە ەكسترالينگۆيستيكالىق فاكتورلاردىڭ ۇيلەسىم تابۋى ءتىل مەن سانانىڭ، ءتىل مەن كەڭىستىكتىڭ بايلانىسىن ايقىن بايقاۋعا مۇمكىندىك بەرەدى» دەيدى [. رىسبەرگەن ق. قازاق توپونيمياسىنىڭ لينگۆو-كوگنيتيۆتىك جəنە ەتنومəدەني نەگىزدەرى. فيلول. عىلىم.دوكتور. ... اۆتورەفەراتى. – الماتى، 2010. – 48 ب.].

قازاق ونوماستيكاسىنداعى توپونيمدەردى سەمانتيكالىق، قۇرىلىمدىق ءəدىس تۇرعىسىنان جۇيەلى تۇردە زەرتتەۋشىلەر تىلدىك تاڭبادا بەرىلگەن دۇنيە تۋرالى بىلىمدەردىڭ جيىنتىعىن بىردە «عالامنىڭ تىلدىك رەپرەزەنتاتسياسى»، بىردە «عالامنىڭ تىلدىك مودەلى»، بىردە «عالامنىڭ تىلدىك بەينەسى»، بىردە «تىلارالىق عالام»

دەپ كورسەتىپ ءجۇر. عالامنىڭ تىلدىك بەينەسى، ۇلتتىق بولمىسى əر ەتنوستا əر ءتۇرلى بولۋى داۋ تۋعىزبايتىن قۇبىلىس بولسا،  ول اۋەلى ەتنوستىڭ  تəجىريبەسىمەن، بىلىمىمەن بايلانىستى. ويتكەنى تىلدىك تاڭبانىڭ تاڭبالاۋشى قىزمەتى سىرتقى دۇنيەمەن بايلانىسىندا عانا ەمەس، ادامنىڭ

ومىردەن كورگەن-بىلگەنى، كوڭىلگە تۇيگەنى ءبىلىمنىڭ نەگىزى بولىپ تابىلادى. قارعالى، بۇلانتال،  ءبورىلى (2), بورسىقاعاش ، جىلاندى

قاسقىرلى (3), تۇلكىشىقپاس، تۇزاققۇرعان،  تۇيعىنتۇسكەن،  شاعالالى، شوشقالى  (5), ۇكىلى،

قازاق حالقىنىڭ كورۋ، ەستە ۇستاۋ، ۇلتتىق دۇنيە بەينەسىن قابىلداۋ قابىلەتى ەرەكشە دامىعان.

كوگنيتيۆتى سەمانتيكا تەورياسى تۇرعىسىندا قاراساق، «ارال» - تۇسىنىگى سۋ ايدىنى ورتاسىنداعى قۇرعاق جەر; سۋمەن قورشالعان شەكتەلگەن كەڭىستىك دەگەندى بىلدىرەدى. ال، قازاق تىلىندە «ارال» دەپ كەڭ جازىقتىقتاعى  اعاش شوعىرىن، كەڭىستىكتە بوي كوتەرگەن شوقىنى /شوقىلاردى/ ءۇيىلىپ جاتقان تاستاردى، ءتىپتى  كوپتەگەن ەلدى مەكەندەردىڭ ورتاسىندا ورنالاسقان، ەرەكشە ەتنومادەني بەلگىسى بار جەكە ەلدى مەكەندى /مەكەندەردى/  دە ايتا بەرەدى. سولتۇستىك قازاقستاندا، مىسالى وسىنداي «ارال اعاشتار» بىرنەشەۋ. دەمەك، ءبىز بايقاعان «ارال» نىساندار ءوزىن قورشاعان كەڭىستىكپەن، نەمەسە باسقا ءىرى كولەمدى نىساندارمەن وزدەرىنىڭ شەگارالارى ارقىلى بولىنەدى. بۇل شەگارالار، تيىسىنشە سول «ارال» نىسانداردىڭ دا شەگاراسى بولىپ تابىلادى دا وزدەرى دە كەڭىستىك بەلگىسىمەن تانىلادى. دەمەك، «ارال» اتاۋىنا ءتان سيپاتتى تابۋ ءۇشىن سول ارالدى قورشاپ تۇرعان سىرتقى كەڭىستىكتىڭ ايىرىقشا بەلگىسىن تانىپ الۋىمىز كەرەك.

مىس. پروفەسسور ز.تايشىباي سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىنا ءتان ەتنومادەني ەرەكشەلىك رەتىندە: «مۇندا قازاقتىڭ ۇلتتىق سالت-داستۇرلەرىن، ءتىلىن، قىسقاشا ايتقاندا «قازاقتىعىن» ساقتاپ قالعان، وسى ۋاقىتقاپ دەيىن ۇلتتىق بولمىسىن ساقتاپ، ەجەلگى ەتنوگرافيالىق بەلگىلەرىن جوعالتپاعان «ارال اۋىلدار» بار ەكەندىگىن ايتىپ وتىرادى. وسىلايشا، ەۋروپا سيپاتتى قالىڭ ەلدى مەكەندەردىڭ ورتاسىندا وزىنە عانا ءتان، ايرىقشا سىرتقى بەلگىلەرى مەن ىشكى مازمۇنى بار قازاق اۋىلدارىنىڭ، ء(تىپتى ەتنواۋىل دەسە دە بولادى) سوڭعى  60-50 جىلعا دەيىن ساقتالىپ كەلگەنىن دالەلدەيدى.

ەكىنشى ءبىر بايقالعانى، كەيدە سۋسىز كەڭىستىكتەگى «ارال» ۇعىمىنا «شوق،شوعىر» سوزدەرىن سينونيم ەتىپ الۋعا بولاتىنداي. مىسالى، «شوق اعاش»، «شوق قاراعاي»، «شوق تەرەك»، «شوق توبە،»، «توعايلار شوعىرى»، «وبالار شوعىرى» ت.ب.

جاسالۋ ماقساتى، پايدالانۋ، كادەگە جاراتىلۋى باسقا سيپاتتاعى ۇيلەردى، قالانى، بولمەلەردى، اۋلالاردى، باسقا دا كەيبىر عيماراتتاردى «ارال» نەمەسە «شوق، شوعىر» دەپ اتاي قويۋ قيىن. ويتكەنى ولار قۇلاققا ەستىلگەننەن كەيىن نازار سالا قاراعاندا، جوعارىدا ايتىلعان «ارال» سياقتى اسەر قالدىرمايدى.

«ارال» نىسانىن سىرتقى كەڭىستىك كورىنىسىمەن سالىستىرىپ، جەكە قاراستىرعاندا، ارينە، ونىڭ «ارالدىق» بەلگىسى ءار ۋاقىتتا، اركىمگە ايقىن تانىلا بەرمەۋى دە مۇمكىن. ارال+كەپە، ارال+كول، ارال+قىزىل، ارال+دى+قىزىل، ارال+تەرەك، ارال+اعاش، كەڭ+ارال اتاۋلارى قۇلاعىڭىزعا مايداي جاعىپ، تۋعان جەردىڭ باعا جەتپەس بايلىعىنىڭ تاعى ءبىر بايعازىسىنداي سىڭعىرلاپ تۇرعان جوق پا؟

وسىدان ءبىر عاسىر بۇرىن ءبىزدىڭ وبلىسىمىزدا ەكى قىستاۋدىڭ اتاۋ «كەندىرقوپا» بولسا، تاعى ءبىر «كەندىرلى»  دەگەن مەكەن بولىپتى. كەندىردىڭ ورىسشاسى «كونوپليا» دەگەن ءشوپ تەكتەس قۋرايشا ەكەنى ءمالىم.قازىر ولار قاتاردان شىعىپ قالعان، بۇگىنگى توپوپنيمدەر قاتارىندا جوق. ونىڭ ەسەسىنە «كونوپليانوە»، «كونوپليانيك»دەگەن بەس كول جانە «كونوپلەۆو» دەگەن باتپاق بار. عىلىمي ادەبيەتتە كەندىرگە تالشىقتارىنان ماتا، ارقان، ءجىپ وندىرەتىن كوپجىلدىق جابايى شوپتەسىن وسىمدىك دەگەن انىقتاما بەرىلگەن. ورتالىق ازياعا ءتان كەندىر وسىمدىگى  قازاقستاندا ىلە، بالقاش، شۋ، سىرداريا وڭىرلەرىندە كوپتەپ كەزدەسەدى. قازاقتى ءداستۇرلى شارۋاشىلىعىندا كەندىردىڭ ساباعىن قارا كۇزدە، ابدەن كەۋىپ قۇرعاعاندا، كەيبىر جاعدايدا، كەيدە قىستىگۇنى قاردىڭ استىنان جيناپ الادى. كوپ قىلىپ جينالعان كەندىردى باستىرىپ، ساباقتارىن بوساتىپ العاننان سوڭ، سۋ سەۋىپ ىلعالدايدى، سەبەبى ىلعال كۇيىندە تالشىقتار قابىعىنان وڭاي جانە قالدىقسىز اجىرايدى. وسىلاي دايىندالعان كەندىر ساباعىن كادىمگى سىڭىردەن تارامىس العانداي، جاقسىلاپ ءتۇيىپ، ۋقالاپ، تالشىقتاردى قابىعىنان اجىراتىپ الىپ، ساپاسىنا قاراي ءبولىپ شۇيكەلەيدى. جوعارى ساپالى تالشىقتاردان ماتا توقيتىن جىڭىشكە جىپتەر يىرىلەدى. قىسقالاۋ، بۋىنتىقتى تالشىقتاردى سىلەمەيلەپ ۇزىندىعى 30-40 سم ارقان يىرەتىن شۇيكە جىپتەر دايىندالادى دا، ءداستۇرلى تاسىلمەن ارقان ەسىپ، ءجىپ يىرەدى. سولاي دەسەك تە، كەندىر سولتۇستىكتىڭ قازاقتارى ءۇشىن اسا سۇيكىمدى داقىول بولماعان.

جەتىسۋ، سىر وڭىرىندە كەندىر تالشىقتارىن قىلمەن ارالاستىرىپ قانار، قاپ توقىپ، ءتۇرلى ارقان، باۋلار ەسسدى.ءبىر ايتا كەتەتىن جايت، كەندىر ارقانمەن مال بايلامايدى، سەبەبى كەندىر ارقان سۋ تيگەندە ءىسىنىپ قاتايىپ، مالدىڭ دەنەسىن قاجايدى. وسىعان بايلانىستى ەل اراسىندا «جىڭعىلمەن مال ايداما، كەندىرمەن مال بايلاما» دەگەن ماقال بار. قازاقتار كوشى-قون كەزىندە كەندىر قالىڭ وسكەن جەرلەردى مۇمكىندىگىنشە اينالىپ وتۋگە تىرىسقان، سەبەبى قۋراعان كەندىر ساباعىن، سوياۋلارىن جەگەن مال ۋلانىپ ءىش، وكپە اۋرۋلارىنا شالدىعادى دەپ ەسەپتەگەن..

تەحنيكالىق داقىل رەتىندە سلاۆيان تەكتەس حالىقتار كەندىردەن ءجىپ ءيىرىپ، ماتا توقيدى دا، وعان قۇرمەتپەن قارايدى.كەڭەس وداعى كەزىندە دە 20-30 جىلدارى شۋ، سىرداريا وڭىرىندە كەندىردى تەحنيكالىق داقىل رەتىندە قولدانىسقا ەنگىزۋ ماقساتىندا اگرونوميالىق-سەلەكتسيالىق تاجىريبەلەر جۇرگىزىلگەن.(قازاقتىڭ ەتنوگرافيالىق كاتەگوريالار، ۇعىمدار مەن اتاۋلارىنىڭ ءداستۇرلى جۇيەسى. ەنتسيكلوپەديا. – الماتى. رپك «سلون»، 2012, 60-61-بەت.)

توپونيميكانىڭ توركىنىندە ۇلتتىق سانا-سەزىم، تالعام مەن قاجەتتىلىك جاتقانىن وسىدان-اق بايقاۋعا بولادى.

ادامدار قورشاعان ورتاداعى زاتتار مەن نىسانداردىڭ جەكە العاندا، قالاي تۇرعانىنا عانا ەمەس، قالاي قوزعالاتىنىنا، قالاي كورىنەتىنە دە نازار اۋدارىپ، ات قويعاندا ەسكەرەتىن ماڭىزدى بەلگى ساناۋى دا مۇمكىن.  ءبىزدىڭ جاعدايىمىزدا كەڭىستىكتە قوزعالاتىن نىسان رەتىندە وزەندەر مەن بۇلاقتاردى الۋعا بولادى. ولار بەلگىلى ءبىر باستاۋدان شىعىپ، سوڭىندا توقتايدى، سۋدىڭ اعۋ جىلدامدىعى عانا ەمەس، اعۋ تراەكتورياسى دا وزىنشە ءارتۇرلى بولادى. مىسالى، ەرتىس وزەنىنىڭ اتاۋى «يرتىش»، «ىرتىش»ا جىلدام اعاتان سۋ دەگەننەن شىققان دەگەن بولجام بار. بەلگىلى ءبىر توپونيميكالىق نىساننىڭ ءتۇرىن، ءتۇسىن، ءپىشىنىن، كولەمىن كورۋ، ۇقساتۋ ت.ب. ءۋəجى ارقىلى قابىلداعان. بۇل قابىلداۋدا

ۇلتتىق ەتنوگرافيالىق نىشاندار جاتاتىنىن

كەلتىرەدى [ قاسىم ب. قازىرگى قازاق ءتىلىنىڭ تەوريالىق جəنە

قولدانبالى اسپەكتىلەرى. (عىلىمي ماقالالار). –الماتى:

– 371 ب.). مىسالى ەسىل وزەنىنىڭ اتاۋى قازاقتىڭ «ەسىلىپ، بۇرالىپ اعادى» دەگەن انىقتاماسىنا تولىق ساي كەلەدى. وزگەنى بىلاي قويعاندا ەۋرازيا كەڭىستىگىندەگى ۇلكەن وزەندەردىڭ اراسىندا «ەسىلىپ» اعۋى جاعىنان ءبىزدىڭ ەسىلگە تەڭ ەلەتىن وزەن تابىلا قويماس. ونوماستيكالىق اتاۋلاردا ەتنوس پەن

تابيعات اراسىنداعى اجىراماس بايلانىستىڭ  جارقىن بەينەلەۋدىڭ مىسالى وسىنداي-اق بولار. عاسىرلار بويى كوزى قانىپ، كوڭىل ساناسىنان وتكىزىپ قورىتىلعان قۇيما التىنداي قىمباتتى اتاۋ وسى ەمەس پە؟ وسى ەسىلدى كوز تويدىرىپ، كوڭىل تۇشىتپايتىن، ەشقانداي تۇسىنىكتى  ماعنا بەرمەيتىن «يشيم» اتاۋىمەن الماستىرعانداردىڭ وگەيلىگىنە داۋ ايتاسىز با!

ادام بالاسى تابيعي نىسانداردى كورىپ، سىناپ باعالاعاندا ونىڭ تابيعاي جاراتىلىسىنداعى ەرەكشەلىكتەرىن مەيلىنشە ءدال سيپاتتاۋعا تىرىسادى. بالكىم العاشقى قويىلعان اتاۋ كەلەر ۇرپاقتار تاراپىنىن سىنالىپ-مىنەلىپ، تولىقتىرىلىپ، جان-جاقتى قاراستىرىلۋى، ناقتىلانۋى مۇمكىن. توپونيميكانى «اتا-بابالارىمىزدىڭ بىزگە جازىپ قالدىرعان حاتى» دەيتىنىمىز، باعا جەتپەس ەسكەرتكىش جادىگەر سانايتىنىمىز سوندىقتان. بۇل ارادا ءتۇر (فورما) كاتەگورياسى ىلگەرى تۇرادى دەپ ويلايمىز. نىساننىڭ كوزگە كورىنگەندەگى سيپاتى، اسىرەسە، الدىنان قاراعاندا ايشىقتى تانىلماق. ءيتۇزۋ، قيسىق، تىك، كول     بەۋ، دوڭگەلەك، الاسا، بيىك

سولتۇستىك قازاقستاندا كەزدەسەتىن گەوگرافيالىق اتاۋلاردا ءتۇر كاتەگورياسىنىڭ ساناتىنا جاتاتىن مىنا بەلگىلەر جيىرەك كەزدەسەدى.

جاڭا قونىستارعا اتاۋ بەرۋگە نەگىز بولعان حريستيان ءدىني مەيرامدارى

وبلىس اۋماعىنىڭ توپونيميكاسى تۋرالى ءسوز بولعاندا، ءبىز تاريحي جاعدايلارعا بايلانىستى ىشكى رەسەيدىڭ كوپتەگەن جەرىنەن كەلىپ قونىستانعاندار ارسىندا ءارتۇرلى ءدىني سەنىم يەلەرىنىڭ بولعانىن دا ەسەرۋگە مىندەتتىمىز. سولاردىڭ ىشىنەن، اسىرەسە سلاۆيان تەكتى حالىحتاردان كاتوليكتەر مەن پراۆوسلاۆيەلىك حريستيانداردىڭ سانى كوپ بولعانىن بىلەمىز. تاعدىر ايداپ، تۋعان-وسكەن جەرىنەن جىراققا ءدام تارتىپ كەلىپ قالعان جاياۋلى-جالپىلى كەلىمسەكتەر جاڭا قونىستا كەزدەسكەن قيىنشىلىقتاردى جەڭۋ ءۇشىن ءوزى سەنەتىن اۋليە-پىرلەرىنە جالبارىناتىنى ءمالىم. مىنە، وسى جاعدايلار سولتۇستىك ايماقتىڭ جەر-سۋ اتاۋلارىندا، ەلدى مەكەن-قونىستاردىڭ اتتارىندا جازىلىپ قالعان.

ءحۇىىى عاسىردىڭ اياعىنان حح عاسىردىڭ باسىنا دەيىن تيىلماعان كەلىمسەكتەر تاسقىنىن بەينەلەيتىن حريستيان ءدىنىن ۇستانۋشىلار قويعان اتاۋلارعا توقتالايىق. سان جاعىنان بۇلار وتە كوپ بولماعانىمەن، قازاقتىڭ جەر ببەدەرىنە ەلەۋلى ءىز قالدىرعان. مىسالى، وسى كۇنگە دەيىن ساقتالىپ كەلە جاتقان اتاۋلاردىڭ بىرەۋى جامبىل اۋدانىنداعى بلاگوۆەششەنسكايا وزەگى مەن سول اتتاس بلاگوۆەششەنكا دەگەن ءىرى ەلدى مەكەن، ءتىپتى ءبىر كەزدە اۋدان ورتالىعى دا بولعان. جاس ۇرپاققا تۇسىنىكتى بولۋى ءۇشىن وسى اتاۋعا بايلانىستى مىناداي اڭىز بار ەكەنىن ايتا كەتەيىك:

حريستيان ءدىنى بويىنشا جەبرەيىل پەرىشتە ماريا قىزعا ناۋرىزدىڭ 25 جۇلدىزى (ەسكىشە) نەمەسە 7 ساۋىردە (جاڭاشا) ايان بەرەدى «سەن ءپىر سيپاتتى عاجاپ ۇل تاباسىڭ، وعان بۇكىل الەم تابىناتىن بولادى»، دەپ ايان بەرگەن وقيعانى ورىسشا بلاگوۆەششەنيە پرەسۆياتوي بوگوروديتسى (قۇدايدىڭ اناسىنا جەتكەن «يگى حابار» دەگەنىمىز وسى) دەپ اۋەزە قىلادى. وسىجدان بارىپ، بلاگوۆەششەنسك، بلاگوۆەششەنكا، وسىعان ۇقساس قونىستاردىڭ اتاۋى تۋعان.

ۆۆەدەنيە ۆو حرام پرەسۆياتوي بوگوروديتسى ء—ۇش جاسار  ماريا بيكەشتى (بولاشاق عايسا پايعامباردىڭ اناسى)  اتا-اناسى يەرۋساليم عيباداتحاناسىنا تاربيەگە تاپسىرعان كۇنى 21 قاراشا (4 جەلتوقسان) جىل سايىن مەيرام رەتىندە اتاپ وتىلەدى. وسى كۇندى جاقسى ىرىمعا بالاعان ۇممەتتەرى ەلدى مەكەنگە ات قويىپ، تاڭبالايدى.

ۆوزنەسەنيە مەرەكەسى پاسحا وتكەننەن  40 كۇن كەيىن عايسا پايعامبار كوك جۇزىنە ۇشىپ شىعىپ، قونىس تاپتى دەگەن اڭىز بويىنشا اتاپ وتىلەدى.وسىنى ىرىم ەتىپ  ۆوزنەسەنيە، ۆوزنەسەنسك، ۆوزنەسەنسكي دەگەن اتاۋ بەرىلگەن. مىسالى، پەتروپاۆلدا وسى اتتاس كوشە جانە قىزىلجار اۋدانىندا ۆوزنەسەنكا دەگەن سەلو بولعان. پاسحا مەرەكەسىنىڭ الدىنداعى جەكسەنبى «ۆەربنوە» دەپ اتالىپ، عايسا پايعامباردىڭ يەرۋساليمگە كەلگەن قاسيەتتى كۇن رەتىندە تويلانادى. وسى كۇنى ىرگەسى قالانعان ەلدى مەكەنگە ۆەربنوە، ۆەربنايا دەگەن اتاۋ بەرگەن.

كرەستوۆوزدۆيجەنيە — ءىۇ عاسىردا ەلەنا اۋليە جەرىسالەمدە عايسا پايعامباردىڭ ايقىشىن تاۋىپ العان كۇن 14(27) قىركۇيەككە سايكەس كەلەدى. ۆوزدۆيجەنكا، ۆوزدۆيجەنسك دەگەن سەلو اتى وسىعان بايلانىستى قويىلعان. ەسىل اۋدانىنداعى الۋا كولىنەن وڭتۇستىك-شىعىسقا قاراي كرەستى دەگەن كول، وسى اتتاس وزەك بار.

كرەششەنيە گوسپودنە (بوگوياۆلەنيە) شوقىندىرۋشى يوانن پايعامباردىڭ عايسا پايعامباردى يوردان وزەنىنە شومىلدىرعان كۇنى 6(19) قاڭتار. سونىڭ قۇرمەتىنە بوگوياۆلەنيە، ياۆلەننوە، ياۆلەنكا دەگەن اتاۋلار تاڭدالعان.

1(14) قاڭتار -عايسا پايعامباردىڭ سۇندەتكە وتىرعىزىلعان كۇنى، جىل باسى.

پاسحا – عايسا پايعامباردىڭ ايقىشقا كەرىلىپ، جازا تارتقان كۇنى. كوكتەمگى كۇن مەن ءتۇن تەڭەلگەننەن  كەيىن جاڭا اي تۋعان جەكسەنبى، حريستيانداردىڭ ءتول مەرەكەسى. پراۆوسلاۆ شىركەۋى بويىنشا يۋلي كۇنتىزبەسىنە ساي 22 ناۋرىز بەن 23 ءساۋىر اراسىنا ءدال كەلەدى.

پوكروۆى، قازاقشا بوقىراۋ، ح عاسىردا كونستانتينوپولدەگى ۆلاحەرن حرامىنا عازيز انا كەلىپ، عيباداتشى حريستيانداردىڭ توبەسىنە جامىلعىسىن (پوكروۆ) جاۋىپ، ارابتارعا قارسى سوعىستا جەڭىسكە جەتۋگە باتاسىن بەرگەن كۇن رەتىندە 1 (14) قازان كۇنى اتاپ وتىلەدى. وسى كۇندى ەستە قالدىرۋ ءۇشىن پوكروۆكا، پوكروۆسك، پوكروۆسكي  دەگەن اتاۋلار الىنعان. ەسىل اۋدانى مەن مامليۋت اۋدانىندى ءبىر-بىردەن پوكروۆكا جانە كەلتەسور كولىنىڭ وڭتۇستىك-شىعىسى مەن الۋا كولىنەن باتىسقا قاراي پوكروۆسكوە دەگەن باتپاق بار.

شاراپاتتى قۇداي-انا مەيرامى. 8 (21) قىركۇيەك عايسا پايعامباردىڭ اناسى ءماريانىڭ دۇنيەگە كەلگەن كۇنى قۇمەتىنە مارينوۆكا، مارەۆكا، بوگوروديتسا دەگەن اتاۋلار بەرىلەتىن ءداستۇر قالىپتاسقان.

وبلىستا ماريا انانىڭ قۇرمەتىنە قويىلعان مارەۆكا دەگەن اۋدان ورتالىعى بولعان ەدى، ول سەرگەەۆ سۋ قويماسىنىڭ استىندا قالعان.

عايسا پايعامباردىڭ ەسىمىنە بايلانىستى سپاس، سپاسسكوە، سپاسوۆكا دەگەن اتاۋلار دا كوپكە ءمالام. ادەتتە، شىركەۋلەرگە قويىلاتىن اتاۋ، عايسا پايعامبار ءتىرىلىپ كەلىپ، جارلى-جاقىبايلاردى قۇتقارىپ، باقىتقا بولەيدى دەگەن سەنىمگە ساي، جاقسى ىرىم رەتىندە ەسىل اۋدانىنداعى ءبىر سەلوعا سپاسوۆكا تۇرىندە قويىلىپ، مەڭكەسەردىڭ وڭتۇستىك-باتىسىنداعى ءبىر كول سپاسسكوە اتالادى ەكەن.

ترويتسا مەن ۋسپەنيە دە جاقسى ىرىمعا جورالعى بولسىن دەپ تاڭدالعان جەر اتاۋلارى ەكەنىن ءبىلۋىمىز كەرەك. جامبىل اۋدانىنداعى ترويتسكوە، ماعجان جۇماباەۆ اۋدانىنداعى ۋسپەنكا، بۋلاەۆ-مولودوگۆاردەيسك تەمىرجول تارماعىنداعى ۋسپەنكا ستانساسى حريستيان مەرەكەلەرىنە ساي اتالعان.

تاريحي وتانىنان الىستاپ، بارار جەرى، باسار تاۋى قالماي، جوقشىلىقپەن كۇيزەلگەن پەندە  ەرتەڭگە دەگەن سەنىمىنە قول سوزىپ، تۋعان جەرىن ساعىنعاندا ەسە الىپ جۇرمەككە قازاق دالاسىنان تاپقان قونىستارىن اۋليە-انبيەلەردىڭ، وزدەرى سەنىپ، تابىناتىن پايعامبارلار مەن ساحابالاردىڭ اتىمەن اتاعانىنىڭ مىسالدارى كوپ. شىركەۋلەر مەن باسقا دا عيباداتحانالارعا اندرەي، ارحانگەل، بوگوروديتسا، ۆوسكرەسەنە، يليا، ميحايل، نيكولاي،  پەتر سياقتى ەسىمدەردى بەرىپ، جۇباناتىن.

مىسالى، ايىرتاۋ، ماعجان جۇماباەۆ، مامليۋت اۋداندارىنىڭ ارقايسىندا بىردەن ۆوسكرەسەنكا، جاپمبىل جانە قىزىلجار اۋداندارىندا ارحانگەلكالار، ايىرتاۋ جانە ەسىل اۋداندارىندا نيكولسكىلەر، ەسىل جانە قىزىلجار اۋداندارىندا ءبىر-ءبىر نيكولاەۆكا وسىنداي ءداستۇردىڭ ايعاعى. كەزىندە، ەلدى مەكەن اتاۋلارىنا يدەوگلوگيالىق تالاپپەن قاراعانىمىز سياقتى، كونە حريستيان تۇسىنىكتەرىن ەسكە ساقتاۋ ماقساتىندا، مىسالى اۋدان سايىن مىندەتتى تۇردە ءبىر پەتروۆكادان، ءبىر اندرەەۆكادان، ۆوسكرەسەنكادان ت.س. بولۋعا ءتيىس دەگەن ىشتەي ۇستانىم بولعان سياقتى اسەر بەرەدى.

وبلىس ورتالىعى اۋەلدە، 1752 جىلى اۋليە پەتر اتىمەن اتالىپ اشىلعان ۋاقىتشا بەكىنىس، كەيىن نىعايا، كۇش الا كەلىپ، سوعىس قيمىلدارىنىڭ پىرلەرى پەتر مەن پاۋلدىڭ قۇرمەتىنە، جازدىڭ باسى اتالعان پەتروۆ دەن (19 ماۋسىم) 12 شىلدە  پەترمەن پاۋل مەرەكەسىنە بايلانىستى اتالعان ەكەن. سوڭعى جىلدارى قالامىزدا وسى حريستيان مەيرامى «قالا كۇنى» دەگەن دارەجەگە كوتەرىلىپ، رەسمي تۇردە اتاپ وتىلەتىن بولدى.

پرەوبراجەنيە گوسپودنيا – عايسا پايعامبار ادام كەيپىنە كىرىپ، شاكىرتتەرىنە كورىنۋگە كەلگەن كۇنى 6 (19) تامىز. پرەوبراجەنكا، پرەوبراجەنسك، پرەوبراجەنيە، پرەوبراجەنسكي قاتارلى سەلولارعا اتاۋ بولعان.

25 جەلتوقسان عايسا پايعامباردىڭ تۋعان كۇنى، حريستيان الەمىنىڭ نەگىزگى مەيرامدارىنىڭ ءبىرى. پراۆوسلاۆيە شىركەۋىنىڭ  سالتىمەن گريگوري كۇنتىزبەسى  بويىنشا 1 قاڭتار. وسى كۇندى ىرىم ەتىپ، قويىلعان روجدەستۆەنسكي دەگەن اتاۋلار ءجيى كەزدەسەدى. قازاقستان پرەزيدەنتىنىڭ جارلىعىمەن روجدەستۆو كۇنى مەملەكەتتىك مەيرامدار قاتارىنا قوسىلدى.

2 (15) اقپان اتا-اناسى عايسا ءسابيدى العاش رەت عيباداتحاناعا اكەلىپ سيمەون-مەسسيا قاريانىڭ باتاسىن العان كۇن سرەتەنيە دەپ اتالادى. وسىعان بايلانىستى سرەتەنيە، سرەتەنسك دەگەن اتاۋلار تاڭدالعان.

ترويتسك دەگەن قالا، اۋىل اتىنىڭ نەگىزىندە عايسا پايعامباردىڭ مۇريدتەرىنە رۋح قونعان كۇن، ياعني پاسحا وتكەننەن كەيىنگى ەلۋىنشى كۇنى اتالاتىن قاسيەتتى كۇن جاتىر.

ۋسپەنسك، ۋسپەنيە، وسپەن دەگەن ەلدى مەكەن اتاۋلار ءماريا-انانىڭ قايتىس بولعان كۇنى 15(28) تامىزدا قولعا العان ءىستىڭ، مىسالى ىرگە كوتەرۋ، قازىق قاعۋ، كوشتىڭ جۇگىن ءتۇسىرۋ ساتىنە ارنالعان اتاۋ.

زارقىن تايشىباي، ساۋلە مالىكوۆا

Abai.kz