جەيمس جويستىڭ «ۋليسس» رومانى 1922 جىلدىڭ 2 اقپانى كۇنى پاريجدە جارىق كوردى. بۇل كۇن - ج.جويستىڭ قىرىققا تولعان تۋعان كۇنى بولاتىن. روماننىڭ تاريحىنداعى كەزدەيسوقتىق (ەگەر تاعدىردىڭ جازۋىن دا كەزدەيسوقتىق دەسەك) مۇنىمەن شەكتەلمەيدى. گومەردىڭ «وديسسەياسىن» مەڭزەپ جازىلعان جاڭا زاماننىڭ تۋىندىسى ءوز كەيىپكەرلەرىنىڭ 1904 جىلدىڭ 16 ماۋسىمى كۇنگى - وسى ءبىر كۇن ىشىندەگى ون سەگىز ساعاتقا سوزىلعان تىرلىگىن اينا قاتەسىز قاعازعا تۇسىرگەن. ال بۇل كۇن ج.جويستىڭ ومىرىندە ورىنىن باسقا ەشكىمدە باسا المايتىن جان - كەيىندەپ نەكەگە تۇرسا دا، ونىمەن ءومىردىڭ اششى-تۇششىسىن بىرگە تارتقان جارى نورا بارناكلمەن العاش كەزدەسكەن كۇنىنە تۋرا كەلەدى. ج.جويس «مەن سەنى الەمدەگى ەڭ سۇلۋ ءارى جانى پاك رۋحتىڭ قاتارىنا قويامىن» دەگەن وسى ايەل تۋراسىندا امەريكالىق چەستەر اندەرسەن (ج.جويس تۋرالى تاماشا ومىربايااندىق-سۋرەتتى كىتاپتىڭ اۆتورى): «نورا بارناكلدىڭ ءبىر باسىنان ج.جويستىڭ ايەل زاتىنان قالاعان قاسيەتتەرى: ادالدىقتى، شەكسىز سەنىم ارتۋعا بولاتىن ءارى نازىك، ونىمەن قويماي رۋحىندا ورلىك بار اقىلدى دا العىرلىقتى تابۋمىزعا بولاتىن ەدى» دەپ جازعان.  بەلگىلى ماعىنادان العاندا، بۇل جولدار نورا بارناكلگا بەرىلگەن مىنەزدەمە عانا ەمەس، ج.جويستىڭ ومىرلىك ۇستانىمىنا اينالعان - العان بەتىنەن قايتپايتىن بىربەتكەي باعىتىنا دا وزىندىك سىلتەمە دەۋگە تۇرادى. جيىپ ايتقاندا، مۇنى مىنەز دەپ اتاۋعا بولادى.

جەيمس جويستىڭ «ۋليسس» رومانى 1922 جىلدىڭ 2 اقپانى كۇنى پاريجدە جارىق كوردى. بۇل كۇن - ج.جويستىڭ قىرىققا تولعان تۋعان كۇنى بولاتىن. روماننىڭ تاريحىنداعى كەزدەيسوقتىق (ەگەر تاعدىردىڭ جازۋىن دا كەزدەيسوقتىق دەسەك) مۇنىمەن شەكتەلمەيدى. گومەردىڭ «وديسسەياسىن» مەڭزەپ جازىلعان جاڭا زاماننىڭ تۋىندىسى ءوز كەيىپكەرلەرىنىڭ 1904 جىلدىڭ 16 ماۋسىمى كۇنگى - وسى ءبىر كۇن ىشىندەگى ون سەگىز ساعاتقا سوزىلعان تىرلىگىن اينا قاتەسىز قاعازعا تۇسىرگەن. ال بۇل كۇن ج.جويستىڭ ومىرىندە ورىنىن باسقا ەشكىمدە باسا المايتىن جان - كەيىندەپ نەكەگە تۇرسا دا، ونىمەن ءومىردىڭ اششى-تۇششىسىن بىرگە تارتقان جارى نورا بارناكلمەن العاش كەزدەسكەن كۇنىنە تۋرا كەلەدى. ج.جويس «مەن سەنى الەمدەگى ەڭ سۇلۋ ءارى جانى پاك رۋحتىڭ قاتارىنا قويامىن» دەگەن وسى ايەل تۋراسىندا امەريكالىق چەستەر اندەرسەن (ج.جويس تۋرالى تاماشا ومىربايااندىق-سۋرەتتى كىتاپتىڭ اۆتورى): «نورا بارناكلدىڭ ءبىر باسىنان ج.جويستىڭ ايەل زاتىنان قالاعان قاسيەتتەرى: ادالدىقتى، شەكسىز سەنىم ارتۋعا بولاتىن ءارى نازىك، ونىمەن قويماي رۋحىندا ورلىك بار اقىلدى دا العىرلىقتى تابۋمىزعا بولاتىن ەدى» دەپ جازعان.  بەلگىلى ماعىنادان العاندا، بۇل جولدار نورا بارناكلگا بەرىلگەن مىنەزدەمە عانا ەمەس، ج.جويستىڭ ومىرلىك ۇستانىمىنا اينالعان - العان بەتىنەن قايتپايتىن بىربەتكەي باعىتىنا دا وزىندىك سىلتەمە دەۋگە تۇرادى. جيىپ ايتقاندا، مۇنى مىنەز دەپ اتاۋعا بولادى. ج.جويستىڭ بۇل مىنەزى - جارىمەن العاش تانىسقان كۇنىن ماڭگىلىككە قالدىرعىسى كەلگەن; ۇلىبريتانيانىڭ سەگىز عاسىرلىق وتارلىق ۇستەمدىگى استىندا جاتقان وتانى يرلانديانى «ءوز تورايىن ءوزى جەگەن شوشقا» دەگەن; سويتە تۇرىپ يرلانديانىڭ ۇلتتىق مادەنيەتىن تۇلەتۋدى ماقسات تۇتقان ۆ.ب.يەتستىڭ «كەسەلين گراف حانىم» پەساسىنا قارسى وتارلىق تاربيە العان، شالا يرلانديالىق ستۋدەنتتەردىڭ  جاساعان اتىشۋلى مالىمدەمەسىنە قول قويۋدان ءۇزىلدى-كەسىلدى باستارتقان; «ۋليسستە» «ەكى حالىقتىڭ» (وتانسىز يرلانديالىقتار مەن ەۆرەيلەردىڭ) تاريحىن جازدىم... سىنشىلار بىرنەشە عاسىر بويىندا باس قاتىراتىن بولادى» دەگەن وسى مىنەز «XX عاسىردىڭ  جۇمباق كىتابى» اتالعان «ۋليسسكە» مايداي سىڭگەن. كوپ قاتپارلى، قاراڭعى قالتارىستى ادام جانىنىڭ تەرەڭىنە سۇڭگىپ، تۇبىنە بويلاي الۋ جاعىندا «سانا اعىمىمەن» جازىلعان «ۋليسسكە» تەڭەسەر وزگە شىعارما نەكەن-ساياق. اسىلىندە «سانا اعىمى» - پسيحولوگيا عىلىمىنا ءتان اتاۋ. ونى عىلىمعا العاش كىرگىزگەن ادام - اقش پسيحولوگى ۆيليام جەيمس. ۆ.جەيمس 1890 جىلى جارىق كورگەن «پسيحولوگيا تەورياسى» اتتى ەڭبەگىندە، «سانا اعىمى» دەگەن اتاۋدى قولدانعان. ونىڭ كوزقاراسىنشا، «سانا دەگەن ادام ميىنىڭ سىرتقى ورتانىڭ اسەرىنە قاراتا قايتارعان تۇيسىك، ويلاۋدان تۇراتىن تۇرلىشە پسيحيكالىق بارىستىڭ جيىنتىعى». ۆ.جەيمستىڭ بۇل پايىمداۋى سول تۇستا بىرقاتار فيلوسوفتاردىڭ ەڭبەكتەرىنەن قولداۋ تاپقان. نەمىس فيلوسوفى ا.شوپەنگاۋەر «سانا» دەگەن سىرلى دۇنيە. اقىلدىق تانىم ونىڭ تەك بەت-پەردەسى عانا.» دەسە، ەندى ءبىر نەمىس فيلوسوفى ا.نيتسشە «وبەكتيۆ دۇنيە دەگەن ادامنىڭ ميىندا تۋىنداعان ەلەس، ادامنىڭ «مەنى» عانا ادام مەن تابيعاتتى بويسىندىراتىن بىردەن ءبىر كۇش» دەگەن. فرانتسيا پسيحولوگى انري بەرگسون بۇل ويدى ودان ارى دامىتىپ «سىرىتقى دۇنيە دەگەن تەك بەينەلەنۋ، ادامنىڭ سۋبەكتيۆ جان دۇنيەسى عانا ناقتىلىق پەن تۇرمىستىڭ شىنايى ءمانىن ايگىلەي الادى»، «ءبىزدىڭ كوپ بىلۋگە ءتيىستى ءارى كوپ بىلەتىنىمىز دە ءوز بولمىسىمىز، ويتكەنى، ءبىزدىڭ باسقا زاتتار تۋرالى تۇسىنىگىمىز سىرتقى ورتا جونىندەگى تۇيسىگىمىزدەن تۇرادى، ءبىزدىڭ ءوزىمىز تۋراسىنداعى تۇسىنىگىمىز ىشكى جان دۇنيەمىزگە ۇڭىلۋدەن كەلەدى. ول وتە تەرەڭگە بويلايدى» دەيدى. «سەزىمدەر، تۇرلىشە كوڭىل-كۇي، سانا مەن وي - ءبىزدىڭ بولمىسىمىز، مىنە، وسىلار. ءبىز وسىلاردان تۇرامىز. وسى سەزىمدەر ءوزىنىڭ سان قۇبىلعان بولمىسىمەن ءبىزدىڭ بولمىسىمىزدى جاسايدى. سودان دا ءبىزدىڭ جان دۇنيەمىز ءسات سايىنعى وزگەرىستى باستان كەشىرىپ وتىرادى... مەنىڭ رۋحاني دۇنيەم ۋاقىت اعىسىمەن العا جىلجيدى. وسى جىلجۋ بارىسىندا وزىنە ارنا سالۋمەن قاتار وركەش اتىپ، بەينە دومالاعان قار كوشكىنى سياقتى ۇزدىكسىز زورايىپ وتىرادى». وسىنداي ويدى ايتا كەلىپ ا.بەرگسون ءوزىنىڭ ۋاقىت جونىندەگى جاڭا كوزقاراسىن - پسيحيكالىق ۋاقىت كوزقاراسىن ورتاعا قويعان. ونىڭ پىكىرىنشە، ءبىزدىڭ كۇندەلىكتى ومىردە سەزىنەتىن وتكەن شاق - بۇگىنگى شاق - كەلەر شاق سىندى، ۋاقىت ايىرماسىنان تۇراتىن ۋاقىت كوزقاراسىمىز - مەحانيكالى، قولدان جاسالعان قاتىپ-سەمگەن كوزقاراس. شىنتۋايتىنا كەلگەندە پسيحيكالىق ۋاقىت قانا ادام بولمىسىنا ءتان ۋاقىت. ا.بەرگسون وسى كوزقاراسىن وبرازدى تىلمەن بىلاي تۇسىندىرگەن «ەگەر ءبىز ءوز ارناسى بار رۋحاني دۇنيەمىزدى بەينە ءبىر ساباق جىپكە تىزىلگەن قيىندىلاردان تۋراتىن شەتسىز-شەكسىز قوزعالىس نۇكتەلەرى دەسەك، ونىڭ كەز كەلگەن ساتتەگى قيىندىسىنىڭ ءوزى قانشالىق قىسقا بولعانىنا قاراماستان  شەكسىز ۋاقىت بولمىسىن جاراتادى». ا.بەرگسوننىڭ وسىندا اۋىزعا العان رۋحاني دۇنيەنىڭ ۋاقىت بولمىسىنا يە «كەز كەلگەن ساتتەگى قيىندىسى» تۋراسىنداعى ويى سول تۇستا باتىستىڭ «سانا اعىمىمەن» جازاتىن جازۋشىلارىنىڭ جاسامپازدىق امالياتىمەن ءبىر جەردەن شىققان. ج.جويس ادام جانىنىڭ كوركەمونەرلىك ءتۇس الاتىن مۇنداي سانا قوزعالىسىن «رۋحتىڭ قىلاڭ بەرۋى» (epiphanies) دەپ اتاعان. ول 1902 جىلى جاريالاعان «جاس كوركەمونەرشىنىڭ كارتيناسى» ماقالاسىندا وسى ويىن العا تارتقان. ادام رۋحىنىڭ كوركەمورەرلىك ءتۇس الۋى سىندى بۇل قۇبىلىستى سول تۇستا اۆستريالىق پسيحولوگ ز.فرەيد تە تەرەڭ زەرتتەگەن.
دەگەنمەن فيلوسوفتار مەن پسيحولوتاردىڭ ەڭبەكتەرى «ۋليسسكە» الىپ باراتىن بىردەن-ءبىر جول دەپ قاراساق وڭباي قاتەلەسەمىز. ج.جويس زامانى دا، جاساعان ورتاسى دا جاقىن كەلگەنىنە قاراماستان، تاعى ءبىر «سانا اعىمىمەن» جازاتىن ۇلىبريتانيا جازۋشىسى ۋ.ۋولفقا ستيل جاعىنان مۇلدە ۇقسامايدى. جوعارىداعى مىرزالاردىڭ ەڭبەكتەرى ۋ.ۋولفتىڭ «قابىرعاداعى نوقات» (1917ج) اڭگىمەسىنىڭ سىرىن تۇسىنۋىمىزگە مۇمكىندىك بەرەر، الايدا «ءۋليسستى» تۇسىندىرە الۋى نەعايبىل. مۇنداعى تۇپكى سەبەپ ج.جويستىڭ يرلانديا جازۋشىسى بولعاندىعىندا.  «ءۋليسستىڭ» ءبىر باسىنا سەگىز عاسىر اعىلشىن وتارى بولعان يرلانديانىڭ بۇكىل رۋحاني تاريحىنىڭ سىيىپ تۋرعاندىعىندا. شۆەتساريانىڭ ءتىل مامانى سوسسيۋر «تاڭبا ۇعىم مەن دىبىس سىندى ەكى سالادان قۇرام تابادى. تىرشىلىكتە ناقتى زاتتار ادام ميىندا بەينەلەنىپ، ساۋلەلەنەدى، سودان بارىپ ءتىل تاڭبالارىمەن كەستەلەنەدى. ءتىل تاڭبالارى مەن ول مەڭزەگەن ناقتى زاتتاردىڭ اراسىندا تابيعي بايلانىس بولماستان، قايتا «ەركىن قاتىناس» ساقتالادى» دەيدى. سوندىقتان دا ءتىل تاڭبالارى ارقىلى بەرىلگەن الگى ماعىنا ناقتى زاتتىڭ بىردەن-ءبىر «يەسى» ەمەس، قايتا سانسىز كوپ مۇمكىندىكتىڭ ءبىرى عانا. تاڭبا مەن ناقتى زاتتىڭ ارا بايلانىسى تۇراقتانعاننىڭ وزىندە (ارىپتەردەن تۇراتىن «اعاش» دەگەن وسى تاڭبا ءبىز اعاش دەپ اتاپ وتىرعان ناقتى زاتتى (وسىمدىكتى) مەڭزەيدى دەپ تۇراقتاندىرىپ العان جاعدايدا) ودان تۋىندايتىن ۇعىم تاڭبانىڭ بويىنداعى دىبىستىڭ بولماشى عانا وزگەرۋىمەن وزگەرىسكە ۇشىراي باستاۋى مۇمكىن (ايتالىق، «اعاش» دەگەن دىبىستان «اعاشاياق»دەگەنگە جالعاسقان دىبىس وزگەرىسى بىردەن تىڭ ماعىنا تۋىنداتادى). ءتىلدىڭ بويىنداعى تۇراقتىلىق پەن وزگەرىستەن تۇراتىن مۇنداي تۇتاستىق قاسيەت تاڭبالانىپ، جازۋعا اينالۋ بارىسىندا رەتتەلىپ، اقىلدىق تانىمنىڭ سۇزگىسىنەن وتكەنىمەن ءبارىبىر ءوز قاسيەتىن جوعالتپايدى. ايتالىق، ءتىل سوزگە اينالىپ تولىق تاڭبالانىپ كەتتى دەگەننىڭ وزىندە ادام جان دۇنيەسىنىڭ شەكتى بولەگىن عانا كەستەلەي الادى. ءتىل مەن تاڭبانىڭ ارا قاتىناسىنداعى مۇنداي سالىستىرمالىقتى بىزدەر كوركەم شىعارمالارداعى ءساتتى جازىلعان مونولوگتاردى -  رۋحاني دۇنيەنى تىكەسىنەن اشىپ كورسەتۋدى وقىعان ساتتەردە انىق اڭعارا قويامىز. ۋ.شەكسپيردىڭ «گاملەت» پەساسىنداعى گاملەتتىڭ اۋزىنان شىققان «بولۋ كەرەك پە، بورداي توزىۋ كەرەك پە؟ بۇل ءوزى ۇلكەن ماسەلە...» دەگەن سوزدەرىن وقىعان ساتتە، بىزدەر گاملەتتىڭ ايتىپ جەتكىزۋگە بولمايتىن داعدارىستى رۋحاني كۇيىن ءوز باسىمىزدان وتكىزگەندەي ەمەس، قايتا سونداي ءبىر اۋىر قاسىرەتتى اقىلدىق تانىممەن جانامالاپ اڭعارعانداي بولامىز. ادام جانىن تاماشا كەستەلەگەن وسى مونولوگتىڭ ءوزى تاڭبالانعان ساتتە كوپتەگەن مازمۇنىنان ايرىلعان. گاملەتتىڭ جان دۇنيەسى دە ءوز بولمىسىمەن تولىق كورىنىس تاپپاي قالعان. جان مەن ءتاننىڭ وڭاي شەشىلمەيتىن بۇل شيەسىن - درامالىق تارتىس، كومپوزيتسيا، سيۋجەت سىندى سىرتقى فاكتورلارعا سۇيەنگەن ءداستۇرلى پروزا شەشە العان ەمەس. ونى وزگەشە جولمەن شەشكەن ج.جويس.  يرلانديا - ىرگەسىندەگى انگليامەن سالىستىرعاندا ورتا عاسىرلىق مادەنيەتى الدە قايدا ەرتە دامىعان ەل. ونىڭ وزىنە ءتان ۇلتتىق سيپاتتاعى ءدىنى بولعان. التىن مەن قولانى نەگىز ەتكەن قولونەر مادەنيەتى بيىك جەتىستىكتەرگە جەتكەن. ورتا عاسىردا سالىنعان شىركەۋ مەن ءتاۋاپ ەتەتىن سارايلاردىڭ قۇرىلىس ۇلگىسى يرلانديانىڭ دارا ۇلتتىق مادەنيەتىن ايشىقتاپ كورسەتەتىن. يرلانديانىڭ كول-كوسىر اۋىز ادەبيەتىنىڭ ءوزى ءبىر توبە ەدى. ونىڭ جاعراپيالىق ورنالاسۋىنىڭ وزىندە ەرەكشەلىك بار - ەۋروپادا ونىڭ «كوگىلدىر تەڭىزدىڭ ورتاسىنداعى جاسىل جاقۇت»، «سوپىلار مەن پاراساتتىلاردىڭ اسىل ارالى» دەگەن اتى بولعان. ءدال وسىنداي ەل XI عاسىردان باستاپ كورشىسى انگليانىڭ وتارشىلدىعىنا ۇشىراي باستاعان. XII عاسىردا ريم پاپاسى  يرلانديانى ءبىرجولا انگليانىڭ باسقارۋىنا بەرسە، 1801 جىلى رەسمي تۇردە انگليا تەرريتورياسىنا قوسقان. سونىمەن يرلانديانىڭ XX عاسىردىڭ باسىنا دەيىنگى سەگىز عاسىرعا سوزىلعان وتارلىق تاريحى باستالعان. ال بۇل تاريح ءار ءبىر يرلانديالىق ءۇشىن ۇزىلمەيتىن سۇركەيلى ءتۇس سياقتى. وسى سەگىز عاسىردا يرلانديالىقتاردىڭ انگليا وتارشىلدىعىنا قارسى - جەر ءۇشىن، سەنىم بوستاندىعى مەن ەل تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن كۇرەسكەن تالاي رەتكى كوتەرىلىسى اياۋسىز جانىشتالىپ وتىرعان. ج.جويس «كورسەم، قۇسقىم كەلەدى!» دەپ وتانىنان سەرگەلدەڭ بولىپ كەتكەن 1904 جىلعا دەيىن يرلانديا سول باياعىسىنداي «ەكى قوجايىننىڭ - انگليا مەن ۆاتيكاننىڭ قۇلى، جيىپ كەلگەندە قۇلداردىڭ قۇلى» ( «ۋليسس» I تاراۋ) بولىپ قالا بەرگەن. ج.جويستىڭ «ۋليسستەگى» باس كەيىپكەردى ەۆرەي ۇلتىنان ەتىپ، وتانسىزدىقتان تارتقان ونداعان عاسىرلىق  قايعى-قاسىرەتكە تولى تاريحى بار ەۆرەي ۇلتى مەن ءوز ۇلتىنىڭ تاريحىن سالىستىرعىسى كەلەتىنى دە، انە، سودان.  «ۋليسس» ۋاقىت پەن كەڭىستىكتىڭ تورىن جىرتا وتىرىپ، اعىلشىن ءتىلىنىڭ قولدانىسىنا تىڭ جاڭالىق اكەلدى. ج.جويس ءۇشىن ايتقاندا اعىلشىن ءتىلىن بۇلاي وزگەرىسكە ۇشىراتۋ ەرىككەننىڭ ەرمەگى ەمەس، قايتا سوعان دەيىن مۇنىڭ ۇلتىنىڭ تاريحى مەن تاعدىرىن وزدەرىنشە جازىپ، وزدەرىنشە باعالاپ، وزدەرىنشە كەسىپ-ءپىشىپ كەلگەن ءتىلدىڭ  تەمىر تورىن تالقانداۋ; ءوزىنىڭ جان دۇنيەسىن - يرلانديالىقتاردىڭ رۋحىن تەرەڭنەن قازبالاۋ. ج.جويس سولاي ىستەگەندە عانا ۇزاققا سوزىلعان سۇركەيلى تۇستەن قۇتىلۋعا، ونىڭ ناعىز بەت بەينەسىن اشۋعا بولاتىنىن تۇسىنگەن. «ءۋليسستىڭ» ءبىرىنشى تاراۋىندا مىناداي كورىنىس بار: شەتەلدە سەرگەلدەڭ بولىپ جۇرگەن ستيۆەن دەدالۋس اكەسىنىڭ «شەشەڭنىڭ جەرلەنۋىنە كەل» دەگەن جەدەلحاتىمەن ەلىنە ورالعان سوڭ، ءبىر مەكتەپتە تاريح ساباعىن بەرەتىن ۇستاز بولىر جۇمىسقا تۇرادى. وقۋشىلارىن الاڭعا دوپ ويناۋعا جىبەرىپ قويىپ، ءوزىن سالاۋاتتى ۇستاعان مەكتەپ ديرەكتورىنىڭ قولىنان (ونىڭ اۋزىنان «ەلدىڭ شۇعىلالى تاريحىن» ەستىپ تۇرىپ) ەڭبەكاقىسىن الىپ تۇرعان تۇستا اۋىر ويدا تۇرعان ستيۆەننىڭ باسىنان «تاريح دەگەن مەن ويانا المايتىن سۇركەيلى ءتۇس» دەگەن وي شارلاپ وتەدى. ءدال وسى ساتتە ونىڭ قۇلاعىنا دالادا دوپ تەۋىپ جاتقان بالالاردىڭ ايعاي-شۋى ەستىلەدى. اعىلشىن تىلىندە  «nightmare» («سۇركەيلى ءتۇس» دەگەن ماعىنادا) ءسوزىنىڭ قۇرامىنداعى «mare» ءسوزى «جىلقى - بيە» دەگەن ماعىنانى دا بەرەدى. ستيۆەن جوعارىداعى ويىنان كەيىن دالاداعى بالالاردىڭ ايعاي-شۋىن ەستيدى، ونىڭ ويىنا «تاريح دەگەن كۇشتىلەردىڭ ايعايى» دەگەن تىركەس كەلەدى. سودان بارىپ «ەگەر ول سۇركەيلى ءتۇس بيە سياقتى موڭكىپ تەۋىپ جاتسا قايتەر ەدىڭ؟» (What if the nightmare gave you a back kick?) دەگەن وي تۋىندايدى. وسى جولداردى وقىعان ادام ءوز تاريحىنىڭ سۇركەيلى ەلەسىنەن قۇتىلا الماي تۇرعان ستيۆەننىڭ سول ساتتەگى ناقتى كوڭىل-كۇيىن بىردەن سەزىنە الادى. وقىرماننىڭ بۇل جولداردان الاتىن اسەرى «گاملەتتەگى» «بولۋ كەرەك پە، بورداي توزۋ كەرەك پە؟...» دەپ كەلەتىن جولداردى وقىعاننان الاتىن اسەرىنەن مۇلدە باسقا. «گاملەتتەگى» سويلەمدەردەن سەن گاملەتتىڭ ويىن اڭعارساڭ، «ءۋليسستىڭ»جوعارىداعى سويلەمدەرىنەن ستيۆەننىڭ داعدارىستى كوڭىل-كۇيى مەن ويىن قاتار سەزىنەسىڭ.   ج.جويستىڭ «ۋليسسكە» دەيىن جازعان شىعارمالارىنىڭ بارىندە دەرلىك جوعارىداعىداي اۋىر ويداعى - رۋحاني داعدارىستى باستان كەشەتىن ادامدار جۇرەدى. انە، سولار جۇرە كەلە «ۋليسستەگى» ستيۆەن دەدالۋستى تۇلعالاپ شىققان. كوپتەگەن زەرتتەۋشىلەر وسى كەيىپكەردەن ج.جويستىڭ ءوز بەينەسىن كورەدى. ونىڭ وزىندىك سەبەبى دە بار. شىعارمالاردا ستيۆەن دەدالۋس دەگەن اتپەن ورتاعا شىعاتىن، رۋحاني جاقتان سەرگەلدەڭ كۇي كەشكەن وسى كەيىپكەردىڭ تاريحقا، ونەرگە، ءوزىنىڭ وتارلانۋ جاعدايىنداعى وتانى يرلاندياعا ۇستاعان كوزقاراسى ج.جويستىڭ كوزقاراسىنا كوپ جاقتان ۇقساپ كەتەدى.

<!--pagebreak--><!--pagebreak-->

ج.جويستىڭ جازۋشىلىق تالانتى جاس كەزىندە-اق بەينەلەنىپ شىققان. 1900 جىلدىڭ ساۋىرىندە 19 جاستاعى ج.جويس نورۆەگيانىڭ دراماتۋرگ-جازۋشىسى گەنريح يبسەن تۋراسىندا «يبسەننىڭ جاڭا پەسالارى» دەگەن ماقالا جاريالاپ، ۋنيۆەرسيتەتتەگى ۇستازدارى مەن ساباقتاستارىن تاڭ قالدىرعان. اكەسىنىڭ اسەرىندە ج.جويس كىشكەنتايىنان يرلانديا ۇلتتىق تاۋەلسىزدىك قوزعالىسىنىڭ تاريحىنداعى ماڭىزدى تۇلعا چ.س.پارنەردى وزىنە ۇلگى ەتىپ وسكەن. (ج.جويس توعىز جاسىندا چ.س.پارنەللدىڭ قازاسىنا ارناپ ولەڭ جازعان. ول ولەڭدى ج.جويستىڭ اكەسى كوبەيتىپ، دوستارىنا تاراتقان ەكەن) چ.س.پارنەلدىڭ مەزگىلسىز قازاسىنان كەيىن ج.جويستىڭ وتانى يرلانديا تۋراسىنداعى تۇسىنىگى تۇبىرىنەن وزگەرگەن. وسىدان باستاپ ول "يرلانديانىڭ باسىنداعى قايعى-قاسىرەتتى وتارشىلار عانا جاساپ وتىرعان جوق، وتارشىلدىقتان ابدەن ەزىلگەن، جالپى بەتتىك «وتانىم» دەگەن ۇعىمنان ارىلىپ توعىشارلانعان يرلانديالىقتاردىڭ  شىرىك جان دۇنيەسى كەلتىرىپ شىعارعان. يرلانديالىقتار وزدەرىنىڭ ناس باسىپ، دەرت شالعان جان دۇنيەسىن ارشىپ، ەمدەپ جازباي تۇرىپ رۋحاني تاۋەلسىزدىككە، ءتىپتى ەل تاۋەلسىزدىگىنە دە يە بولا المايدى" -دەگەن ويعا مىقتاپ بەكىگەن. ونىڭ ويىنشا، بۇل تىعىرىقتان شىعۋدىڭ جولى - ونەردىڭ قۇدىرەتىمەن قاراڭعى جان دۇنيەگە جارىق ءتۇسىرۋ. جان دۇنيەنى تەرەڭنەن بورشالاپ، تاس كەرەڭ تاعدىرلارعا جول سىلتەۋ. ول بۇل ماقساتتى ورىنداپ شىعۋ ءۇشىن الدىمەن ونەردىڭ بيىگىن باعىندىرۋىمىز كەرەك دەپ شەشكەن ( ج.جويستىڭ نەگىزگى كەيىپكەرلەرىنىڭ كوبىندە ونەر قۋعان ادام نەمەسە جازۋشى بولىپ كەلەتىنى سودان بولسا كەرەك.) ج.جويس ۋنيۆەرسيتەتتە وقىپ جۇرگەندە جازعان «كوزقاراقسىز توبىر» دەگەن ماقالاسىندا وسى يدەياسىن ايتادى. ونىڭ بۇل ساياسي كوزقاراسى سول تۇستا يرلانديانىڭ تاعى ءبىر ايتۋلى قايراتكەرى ۋ.ب.يەيتستىڭ مادەنيەتكە بولعان كوزقاراسىمەن كەلىسپەي دە قالعان. ج.جويس جەر ورتا جاسقا كەلگەنشە بۇل ويىنان قايتپاعان. ۋ.ب.يەيتسىڭ «يرلانديانى اۋىز ادەبيەتىنەن باستالعان ۇلتتىق مادەنيەتى عانا تۇلعالاپ شىعادى» دەگەن ويىن ول «ءۋليسستى» باستاپ جازعان تۇستا عانا قابىل الا باستاپتى. ول سوعان دەيىنگى العاشقى اڭگىمە جيناعى «دۋبليندىكتەردە» دە يرلانديانى ارتقى كورىنىس ەتە وتىرىپ، قوعامنىڭ ساياسي، رۋحاني، سونداي-اق، مورالدىق جاقتان توقىراۋىن جازعان. وسى كىتاپ تۋراسىندا باسپاگەرگە جازعان حاتىندا ول «مەنىڭ ماقساتىم - ءوز ەلىمنىڭ مورالدىق تاريحىن جازۋ. مەنىڭ ءدۋبليندى تاڭداۋىمنىڭ سەبەبى - وسى قالا بىزدەگى رۋحاني قۇلدىراۋدىڭ شىڭىراۋى سياقتى. بەزبۇيرەكتەنگەن كوپتىڭ جان دۇنيەسىن مەن ءتورت تۇرعىدان - بالالىق، جاستىق، ازاماتتىق، سونداي-اق، ءومىر ءسۇرۋدىڭ ۇلگىسى جاعىنان جازدىم. مۇنداعى اڭگىمەلەر بەلگىلى ءتارتىپ بويىنشا ءتۇزىلدى» دەگەن. جيناققا كىرگەن ون بەس اڭگىمەنىڭ بارىنە ورتاق ءبىر ەرەكشەلىك - كەيىپكەرلەردىڭ قاراپايىم قالا تۇرعىنى نەمەسە كوشە قاڭعىباسى، بولماسا ونەر يەسى جازۋشى، سوپى، ساياساتكەر سياقتى كەز كەلگەن بىرەۋدىڭ بولعانىنا قاراماستان، ولاردىڭ ءبارىنىڭ كۇڭگىرت رۋحاني دۇنيەسىن اشۋ باستى ماقسات ەتىلگەن. «سانا اعىمى» بولماعانىمەن كەيىن مودەرنيست جازۋشىلاردىڭ ءبارى دەرلىك قابىلداعان «رۋحتىڭ قىلاڭ بەرۋى» العاش رەت وسى اڭگىمەلەردە توبە كورسەتەدى. ج.جويس وسى اڭگىمەلەردەن كەيىن ءوزىنىڭ ەڭ نەگىزگى كەيىپكەرىن سومداۋعا كوشكەن. 1917 جىلى جارىق كورگەن «جاس كوركەمونەرشىنىڭ كارتيناسى» رومانىندا ول تۇنەك باسقان دۇنيەدە ونەردىڭ قۇدىرەتىمەن جول تاپقىسى كەلگەن، اينالاسىنا جارىق سىيلاعىسى كەلەتىن ستيۆەن دەدالۋستى ومىرگە اكەلەدى. بۇل كىتاپتى وسى زامانعى ونەر يەسىنىڭ بولمىس-ءبىتىمىن جازعان ومىرباياندىق رومان دەپ قاراۋعا دا بولادى. رومان ستيۆەننىڭ ءسابي شاعىنداعى ىستەردى ەسكە الۋىمەن باستالادى. يرلانديانىڭ ەسكى اڭىزدارىندا ايتىلاتىن سيىر تۋراسىنداعى ءميفتى الا وتىرىپ باس كەيىپكەردىڭ الداعى ءومىر جولىنا بولجام ايتقانداي بولاتىن جەرى دە بار. اڭىزداعى سيىر يرلانديانىڭ سيمۆولى، ول قوعامدىق كۇشكە دە ۋاكىلدىك ەتەدى. جول بولسا كەلەشەك پەن بەتالىستى، بولاشاق تاڭداۋدى مەڭزەيدى. بالا مەن سيىردىڭ تار جەردە كەزدەسۋى كەيىپكەردىڭ ءومىر جولىنىڭ تاستاقتى بولاتىنىن اڭعارتقانداي. رومانداعى ساقال-شاشى وسكەن قاتۋلى اكە وبرازى وتباسىعا ۋاكىلدىك ەتەدى. بۇل وتباسى مەن بالانىڭ اراسىنداعى قايشىلىق پەن قاقتىعىستىڭ بەتىن اشاتىنداي. بالانىڭ ءان مەن مۋزىكاعا قۇشتارلىعى كەيىپكەردىڭ بولاشاقتا ونەرگە جاقىن ادام بولاتىنىن اڭعارتادى. ءدۋبليننىڭ سول تۇستاعى قولقاڭدى اتار، ساسىعان تار كوشەلەرى دە وسى كىتاپتا الدىڭنان شىعادى. ونداعى ايقاي-شۋ، بوقتىق، ءيىس-قوڭىس، شىركەۋدەن شىققا قوڭىراۋ ءۇنى  يرلانديانىڭ بولمىس ءبىتىمى سياقتى. ستيۆەن دەدالۋستىڭ تولىققاندى ومىرگە كەلۋى ج.جويستىڭ كوكەيىندەگى اۋەلگى ارماننىڭ ورىندالعانى ەدى. الايدا بۇل ارماننىڭ ورىندالۋى جاڭا ءبىر دۇنيەنىڭ بەتىن اشقان ءتۇرى بار. ول ج.جويس ءوز كەيىپكەرىنە «ستيۆەن دەدالۋس» دەگەن ەسىمدى بەرگەن كۇننەن باستالعان سياقتى.  بايىرعى گرەكيا ميفتەرىندە ەرەن سۇڭعىلالىعىمەن اتى اڭىزعا اينالعان ونەر تاپقىش دەدالۋس ۇشاتىن قانات جاساپ شىعىپ (ونەردىڭ قۇدىرەتىمەن تاس تۇنەك قوعامنان جول اشقىسى كەلگەن ستيۆەن دەدالۋسقا ۇقساپ), ءوزىن قاماعان تىلسىم سارايدان (ستيۆەن دەدالۋستى تۇنشىقتىرعان قوعام سياقتى) قاشىپ شىعادى. ج.جويس جاستىق شاعىندا بۇل اڭىزدىڭ اقىرىنا كوپ ءمان بەرمەگەن ءتۇرى بار. ۋاقىت وتە كەلە، ءومىر تاجىريبەسىنىڭ جيناقتالۋىمەن اسىرەسە يرلانديا قوعامىنىڭ ماسەلەلەرىن تەك ونەردىڭ جولىمەن عانا شەشۋگە بولمايتىنىن سەزىنگەننەن كەيىن عانا اڭىزدىڭ اقىرعى شىندىعىن ەسكەرگەن. اڭىزدا ايتىلۋىنشا سيقىرلى تىلسىم سارايدان بالاۋىزبەن قاتىرىپ جاساعان قاناتى ارقىلى ۇشىپ شىققان دەدالۋس اقىرى ۇشسام دەگەن ارمانىنا جەتىپ شىرقاۋ بيىككە كوتەرىلەدى. سودان كۇننىڭ دۇلەي شۋاعىنا ۇرىلىپ، قاناتتارىنىڭ بالاۋىزى ەرىپ، سوڭىندا تەڭىزگە قۇلاپ مەرت بولادى. دەدالۋس تۋراسىنداعى اڭىزدىڭ اقىرىنىڭ ج.جويسقا قالاي اسەر ەتكەنىن بىزدەر «ۋليسستەن» تابامىز.  ءوزىن ون جىل بويىندا شيرىقتىرعان بۇل كىتاپتى ج.جويس ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس بۇرق ەتكەن 1914 جىلدىڭ جازىندا باستاپ جازعان. كىتاپتىڭ العاشقى ءۇش تاراۋى اقىن ەزرا لوميس پاۋندتىڭ كۇش سالا قولداۋ كورسەتۋىمەن 1918 جىلدىڭ ناۋرىز ايىندا اقش-تا شىعاتىن «شاعىن شولۋلار» اپتالىعىندا جارىق كورىپ، كەيىن وسى باسىلىمدا جالعاستى جاريالانعان. گومەردىڭ داستانى «وديسسەيانى» جاڭعىرتقان رومان ەسكى جىرعا اتى عانا ۇقساپ قالماستان، زاتى دا ۇقسايتىن ەدى. ون سەگىز تاراۋدان تۇراتىن كىتاپتىڭ ءار ءبىر تاراۋىنا «وديسسەيادا» ايتىلاتىن جەكەلەگەن وقيعالاردىڭ اتى بەرىلگەن. گومەردىڭ «وديسسەياسىندا» گرەك باتىرى وديسسەيدىڭ (لاتىن تىلىندە «ۋليسس») ترويا سوعىسىنان كەيىن ون جىل ۋاقىت جۇمساپ ەلىنە، وتباسىنا ورالاتىن ماشاقاتتى ساپارى باياندالسا، «ۋليسستە» دە سونداي ماشاقاتتى ساپار باياندالادى. دەگەنمەن مۇنداعى ساپار ون جىل ەمەس، ون سەگىز ساعاتقا سوزىلادى. سوعان قاراماستان رومانداعى لەوپولد بلۋم، ستيۆەن دەدالۋس جانە بلۋم موللي وبرازى وسى زامانعى ادامنىڭ بەت-بەينەسىن اسىرەسە رۋحاني جان دۇنيەسىن تەرەڭ اشقان. روماننىڭ ءون بويىنان مەنمۇندالاپ تۇراتىن مىسقىل وسى كەيىپكەرلەردى تۇتاستىرىپ تۇراتىن ءبىر ساباق ۇزىلمەيتىن جىپكە ۇقسايدى. كوزگە كورىنبەيتىن وسى ءجىپ گومەردىڭ «وديسسەياسى» مەن ج.جويستىڭ «ءۋليسسىنىڭ» اراسىن دا ءبولىپ تۇرعانداي. بۇل جولى روماننىڭ باس كەيىپكەرى اقىن جاندى ستيۆەن دەدالۋس ەمەس، قاراپايىم عانا جارناما جاسايتىن ساۋداسى بار دۋبليندىك ل.بلۋم. رومان ستيۆەننىڭ تاڭەرتەڭگى تىرلىگىمەن باستالعانىمەن، ءتورتىنشى تاراۋدا ل.بلۋمنىڭ مىسىعىنا قارايلاي ءجۇرىپ، تاڭعى اسىن ازىرلەگەن ساتتەگى قيال دۇنيەسىن تاڭبالاۋمەن ارى جالعاسادى. ل.بلۋمنىڭ استان سوڭ ۇيدەن شىعىپ، ون سەگىز ساعاتتان كەيىن ءوزىنىڭ جىلۋى وشسە دە، وزگەلەردىڭ جىلۋى ءالى وشە قويماعان جارىنىڭ توسەگىنە قايتىپ ورالاتىن ساپارى - بۇكىل كىتاپتىڭ ارقاۋى. وسى ساپاردا ءبىز زامانىمىزدىڭ ءۋليسسىن تانيمىز. ارعى زاماننىڭ ءۋليسسى ارىستانداي ايباتى، جولبارىستاي قايراتى بار، اقىلدى دا ايلاكەر جان. ول دوسىنا ادال، دەگەنمەن جاۋىنا مەيىرىمسىز، جۇرەگى قاتتى، قالاسا ون جىل بويىندا كۇيەۋىن توسقان ايەلدى ايتتىرعىسى كەلەتىندەردى (108 ادام بولعانىنا قاراماستان) ءبىر جەردە جامساتىپ سالۋعا بار. ونىڭ ادىلەتتى تۋ ەتە وتىرىپ قان توگەتىن وسى قاسيەتى باتىستىق گۋمانيزمنىڭ رۋحاني تىرەۋى ەسەپتى. گامەلەتتىڭ ءوزى «بولۋ كەرەك پە، بورداي توزۋ كەرەك پە...» دەپ از ويلانعان سوڭ، سەگىز بىردەي جاندى وكىنبەي-اق ولىمگە بايلاي سالادى (ونىڭ ىشىندە ءوزى دە بار). باتىستىڭ گۋمانيزم تاريحىنداعى مۇنداي تاماشا الدامشىلىقتىڭ تاقسىرەتىن قولىنا «ادىلەتتىڭ» تۋىن ۇستاپ، وزگەلەردى باسىپ-جانشيتىن كۇشتىلەردىڭ تەپەرشىگىن كوپ كورگەندەر عانا سەزىنە الادى. زەرەكتىگى ۋليسس پەن گاملەتتەن ءبىر مىسقال دا كەم ەمەس ل.بلۋمنىڭ «قۇداي مەن ادىلەتتىڭ تونىن جامىلىپ العاندار جازعان تاريح پەن دىنگە سەنبەيمىن» دەيتىنى دە انە سودان. ەسەسىنە ول ء(وزى ەۆرەي بولعانىنا قاراماستان) يرلانديانىڭ  وتارلىقتان قۇتىلىپ تاۋەلسىزدىك الاتىنىنا ابدەن سەنەدى («تاۋەلسىزدىكتىڭ تاڭى يرلانديا بانكىنىڭ ارتىنداعى ايلاقتان اسقاقتاي كوتەرىلەدى» «ۋليسس» IV تاراۋ). سودان دا ول كەشىرىمشىل، قامقور، ءوز ەلىنىڭ رۋحاني تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن قايعى-قاسىرەت شەگىپ سەرگەلدەڭ بولعان ستيۆەن دەدالۋسقا اكەدەي مەيىرىمدى.  كىتاپتىڭ سوڭىنداعى ءۇتىر-نۇكتەسىز قىرىق بەتتەن تۇراتىن سەگىز سويلەمدى - بلۋم مولليدىڭ مونولوگىن - كەزىندە ايگىلى پسيحولوگ ك.گ.يۋنگ وقىپ شىعىپ «مۇندايدى تەك سايتاننىڭ قايناپاسى عانا جازا الادى» دەگەن ەكەن. الايدا بۇل «ۋليسستەي» تاماشا شىعارمانى وقۋعا استە كەدەرگى بولماۋعا ءتيىس. ويتكەنى، «ۋليسس» جاندى جالداپ وقۋعا تۇرارلىق كىتاپ.
«اباي-اقپارات»