ابايدىڭ «تولىق ادام» ىلىمىندەگى «كامىل مۇسىلمان»، «حاكىم» جانە «اۋليەنىڭ» كىم ەكەنىن بۇرىن جازعانبىز. ەندى وسى ساتىنىڭ ەڭ جوعارى دەڭگەيىندە تۇرعان «پايعامبار» تۋرالى ءسوز قوزعاماقپىز. ولاردىڭ ايىرماشىلىقتارىن ءبىلۋدىڭ ءوزى وتە ماڭىزدى ماسەلە. نەگە؟ سەبەبى، ولاردىڭ ادامزات قوعامىنداعى الاتىن ورنى مەن ءرولىن، قادىر-قاسيەتتەرىن ءبىلىپ الماي ابايدىڭ «تولىق ادام» كونتسەپتسياسىن ءتۇسىنىپ، ونى ومىردە قولدانۋ مۇمكىن ەمەس. «تولىق ادام» – اباي ىلىمىندەگى رۋحاني جاڭعىرۋ شىڭى، ونىڭ نىساناسى. ەندەشە بۇل نىسانانىڭ قانداي ەكەنىن انىقتاپ ءبىلىپ الۋىمىز كەرەك. 

يسلام قاعيداسى بويىنشا، پايعامبار – اللا تاعالانىڭ ەلشىسى. پايعامبارلار – جاراتۋشى مەن ادامزاتتىڭ اراسىن بايلانىستىراتىن حابارشىلار. پايعامباردىڭ ادامزاتقا كەلۋ سەبەبi مەن ماقساتىن اباي بىلاي دەپ تۇسiندiرەدi: 

زامانا، شارۋا، مiنەز كۇندە وزگەردi,
ولارعا كەز-كەزiمەن ءنابي كەلدi. 

(«اللانىڭ ءوزى دە راس، ءسوزى دە راس») 

اباي وتىز سەگiزiنشi قارا سوزiندە اللا تاعالانىڭ جاراتقان بولمىسى ەشبىر كەمشىلىگى جوق ۇيلەسىمدى، بۇل الەمدە اركىمنىڭ باقىتتى ءومىر سۇرۋىنە بارلىق جاعدايدىڭ بارىن تۇسىندىرەدى. بiراق ۋاقىت وتكەن سايىن زامانا (ۋاقىت), ادامداردىڭ iس-ارەكەتتەرi (شارۋا) جانە ولاردىڭ بولمىسى (مiنەز) وزگەرiسكە ءتۇسiپ، قوعام ءومىرى بۇل ۇيلەسىمدىلىكتەن اۋىتقىيدى. سەبەبى – ادامزات ءناپسىنىڭ ىقپالىمەن اۋەلگi بەرiلگەن رۋحاني بiلiمدi ۇمىتىپ، يماندىلىق جولىن بۇرمالاي باستايدى. قوعامدا ناداندىق بويلاپ، رۋحاني جۇتاۋدىڭ اسەرىنەن ادامدار ازىپ-توزۋ جولىنا تۇسەدى.  ادامزات قۇلدىراۋى ءتىپتى بۇكىل الەم ومىرىنە قاۋىپ ءتوندىرۋى مۇمكىن. سونداي جاعدايدا مەيiرiمدi جاراتۋشى ادامزاتتى تۋرا جولعا ءتۇسىرۋ ءۇشىن ءوزىنىڭ ەلشىلەرىن جىبەرەدى، اباي سوزiمەن ايتقاندا، «ولارعا كەز-كەزiمەن ءنابي كەلدi». نابيلەردىڭ (پايعامبارلاردىڭ) اكەلگەن بiلiمi – اقيقات، مiندەتi – ادامدى يماندىلىق جولىنا ءتۇسىرۋ. وسىلاي جەر بەتىندەگى ءومىر قايتا ۇيلەسىمدى قالىپقا تۇسەدى.  

ءاربiر پايعامباردىڭ اكەلگەن ءبiلiمى حالىقتىڭ تۇرمىس جاعدايى، سالت-ءداستۇرى، ساناسى، تىرشىلىك جاعدايلارى، تiل وزگەشەلiگi, تاعى باسقا زامان مەن ۋاقىتتىڭ ەرەكشەلiكتەرiنە بايلانىستى ءارتۇرلi تiلدە، نەمەسە ءتۇرلi قۇلشىلىق جولىمەن بەرiلۋى مۇمكىن. بىراق ولاردىڭ بارلىعىنىڭ مىندەتى ۇقساس – ادامدى يماندىلىق جولىنا سالۋ ارقىلى كوكiرەك كوزiن اشىپ، بiر قۇدايعا باعىتتاۋ. بۇل – اللانى تانۋدىڭ ءمانىسى، سىرتقى كورىنىسى. بiراق تاعريف اللا (اللانى ءتۇسiنۋ) ماقساتى وزگەرمەي، سول قالپىندا قالادى. ونىڭ سەبەبi – كۇللi ماقۇلىق وزگەرسە دە، اللا ماڭگiلiك، ول ەشۋاقىتتا وزگەرمەيدi. اللانى ءتۇسىنۋدىڭ ماقساتى، ياعني وعان دەگەن سەنىم (يمان) – اللانى تانۋدىڭ، ياعني ءدىننىڭ ىشكى ءمانى. سەبەبى، ماڭگىلىكتى اللاعا سەنىم، ونى تانۋ – ءاربىر جاننىڭ نەگىزگى نيەتى مەن ماقساتى بولىپ تابىلادى. اللانى تانۋ – جان قاسيەتى. سوندىقتان، بارلىق جان يەلەرى جاراتۋشىنى ىزدەپ تابۋعا ۇمتىلادى. بىراق وزدەرىنىڭ ءبىر ءماندى ىزدەپ جۇرگەندەرىن اركىم ءتۇسىنىپ-سەزىنە بەرمەيدى. 

پايعامبارلاردىڭ اكەلگەن  ءبىلىمى اقيقات، جالپىعا ورتاق، ابسوليۋتتi تانۋعا باعىتتالعان. وسىلاي ءدىننىڭ جاڭا ءتۇرى پايدا بولادى. بiراق ۋاقىت ىقپالى بۇل ورتاق بiلiمدi ءبولiپ، نە بولماسا جiكتەپ ءدىننىڭ ءتۇرلi اعىمدارىن تۋدىرادى. سوندىقتان بۇگiنگi كۇندەردە دiن ۇعىمى بۇكىل بولمىستى قامتيتىن ابسوليۋتتiڭ بەلگiلi بiر كورiنiسiن عانا كورسەتەتiن بiرجاقتى تۇسiنiك بولىپ قالدى.  

پايعامبار اۋەلدە بىردەن بىلىنبەي، ومىردە قاراپايىم ادام ءرولىن اتقارۋى مۇمكىن. مىسالى، پايعامبارىمىز مۇحاممەد (س.ع.س.) قىرىق جاسقا دەيiن ەرەكشە كوزگە تۇسپەي، كوپەس رەتiندە عانا ءومىر سۇرسە، ال يسا پايعامبار جاس كەزiندە بالتاشى بولعان. بۋددا مەن زاراتۋشترا پاتشانىڭ وتباسىندا دۇنيەگە كەلiپ، حانزادانىڭ ءرولiن اتقارعان. وسىلاي پايعامبارلار العاشقى بەتتە جەتiلۋدiڭ ءارتۇرلi دەڭگەيiندە ءومىر سۇرۋلەرى مۇمكiن. جاراتۋشى ۋاقىت كەلگەندە ولاردى پايعامبار دارەجەسiنە ءوزى كوتەرەدi. ولاردىڭ العاشقى رۋحاني دەڭگەيلەرى حالىقتىڭ سول كەزدەگi رۋحاني دەڭگەيiنە سايكەس بولۋى مۇمكiن. بولاشاق پايعامبارلار سول حالىقتىڭ iشiندەگi ەڭ جەتiلگەن بولiگiنiڭ اراسىندا بولادى. 

كەزىندە پايعامبارلاردىڭ ەرەكشەلiگiن اللا تاعالانىڭ ءوزi اشادى. بۇل اشىلۋ پايعامبارلارعا ۇلكەن سىناق رەتىندە بەرىلىپ، ءتۇرلi جولدارمەن بولادى. پايعامبارلىعى اشىلعاننان كەيiن ولار جاراتۋشى كومەگiمەن ەرەكشە رۋحاني كۇش-قاسيەتكە  يە بولىپ، باسقالاردى وزiنە سەندiرiپ، ولاردى سوڭىنا ەرتۋگە مۇمكىندىك الادى. ءسويتiپ، جاراتۋشىنىڭ جارلىعىن حالىق اراسىنا تاراتا باستايدى. جاراتۋشىنىڭ ۇلى جوسپارىن جۇزەگە اسىرۋداعى مiنسiز قۇرالىنا اينالادى. ءاربىر ەلشى وزىنە بەرىلگەن حاباردى مۇلتىكسىز جەتكىزەتىنى ءتارىزدى، پايعامبار دا اللا تاعالانىڭ بۇيرىعىن مۇلتىكسىز ورىنداپ، ونىڭ بەرگەنىن ادامدارعا مۇلتىكسىز ءدال جەتكىزەدى. سوندىقتان پايعامبار ءسوزى كۇدىك تۋعىزبايتىن اقيقات، تالقىلاۋعا بولمايتىن تۋرا جول. ونىڭ ءسوزى – قۇداي ءسوزى. سوندىقتان، پايعامبارلاردى قاراپايىم ادامدارمەن سالىستىرۋعا، نە بولماسا، كەرىسىنشە، قاراپايىم ادامداردى ولارمەن تەڭەۋگە بولمايدى. اللانىڭ ەلشىسى رۋحاني دەڭگەيدە، ال ادامدار زاتتىق دەڭگەيدە بولعاندىقتان، ولاردى سالىستىرۋدىڭ ءوزى ۇلكەن كۇنا بولىپ تابىلادى. پايعامباردىڭ وسىنداي جوعارى دارەجەسىن تۇسىنبەگەندىكتەن ومىردە قوعام قايراتكەرلەرىن، كورنەكتى ادامداردى پايعامبار دارەجەسىندە قابىلدايتىن جاعداي كەزدەسىپ قالادى. مىسالى، قازاقتىڭ بەلگىلى بيلەرى ايتەكە بي، قازىبەك بي مەن تولە ءبيدى ءتىپتى قازاقستان حالىق جازۋشىلارىنىڭ ءبىرى ولاردى پايعامبارمەن تەڭەپ، «ءۇش پايعامبار» اتتى كىتاپ جازۋى (1992 ج.) وسىنىڭ ءبىر دالەلى. ارينە، جازۋشىنىڭ ماقساتى قازاقتىڭ كورنەكتى بيلەرىن دارىپتەۋ بولۋى مۇمكىن. قالاي دەسەك تە، بۇل كەلىسۋگە كەلمەيتىن جاعداي.      

حالىقتى وزiنە ەلiكتiرۋ ءۇشiن پايعامبارلار كەيدە ميستيكالىق (تىلسىم-سيقىرلىق) ارەكەتتەر دە كورسەتەدi. مىسالى، يسا پايعامبار سۋ ۇستiمەن ءجۇرۋ، سۋدى شاراپقا اينالدىرىپ جiبەرۋ، ءولiنi تiرiلتۋ، اۋرۋلاردى جازۋ سياقتى نەشە ءتۇرلi عاجايىپ قاسيەتتەرi ارقىلى ادامداردى تاڭ قالدىرىپ، سوڭىنا ەرتكەن. بiراق ماتەريالدىق تىلسىم-سيقىرلىق ارەكەتتەر كورسەتۋ ولاردىڭ نەگiزگi مiندەتi ەمەس. ولاردىڭ مiندەتi – ادامنىڭ نيەتىن قۇدايعا باعىتتاۋ. 

پايعامبارلاردىڭ ادامزات قوعامىنداعى ءرولi, يماندىلىقتىڭ ماڭىزى تۋرالى قاسيەتتi قۇراننىڭ (2.36-37, 4.135, 4.149-151, 4.162, 40.78, 10.48, 14.4) سۇرەلەرiندە انىق ايتىلادى. قاسيەتتi قۇراندا دiندەردi, ولاردىڭ قاعيدالارىن بiر-بiرiنە قارسى ماقساتتا پايدالانۋعا تيىم سالىنادى. 

سوڭعى ەكi جارىم مىڭ جىلدىڭ iشiندە مۇسا پايعامبارمەن «تاۋرات»، ءداۋiت ارقىلى «زابۋر»، يسا ارقىلى «Iنجiل»، مۇحاممەد (س.ع.س.) ارقىلى «قۇران» كiتاپتارى ءتۇسiرiلدi. تازا نيەتپەن وقىپ، تانىعان ادامدارعا بۇل قاسيەتتi كiتاپتاردىڭ اراسىندا ايتارلىقتاي وزگەشەلiكتەر جوق. تورتەۋi دە ادامنىڭ يماندىلىعىن تولىقتىرادى. ابايدىڭ ءوزى بۇل تۋرالى «اللانىڭ ءوزى دە راس، ءسوزى دە راس» ولەڭىندە «كوپ كىتاپ كەلدى اللادان، ونىڭ ءتورتى، اللانى تانىتۋعا ءسوز ايىرماس» دەيدى.

پايعامبارلار تۋرالى اباي وتىز سەگiزiنشi قارا سوزiندە بىلاي دەپ جازادى: 

بۇل ءۇش ءتۇرلi فيعىل قۇدانىڭ سوڭىندا بولماق، ءوزiن قۇل بiلiپ، بۇل فيعىلدارعا عاشىق بولىپ، تۇتپاقتى پايعامبارلار ۇيرەتتi. 

وتىز سەگىزىنشى قارا سوزىندە اباي ءۇش ءتۇرلi فيعىلعا ادامنىڭ بiلiمiن، راقىمدىلىعىن، ادiلەتتiلiگiن ارتتىرۋدى جاتقىزادى. ءبىلىم، راقىمدىلىق، ادىلەت زاڭىن ۇستانۋ – بۇلار الەمنىڭ ۇيلەسىمدى ءومىرىنىڭ كەپىلدەرى. ابايشا رۋحاني جاڭعىرۋ دەگەنiمiز – قۇدايدا بار وسى ءۇش قاسيەتتi ادامنىڭ ءوز بويىندا كەرەگىنشە جەتىلدىرۋى. بۇلار جان قاسيەتi بولعاندىقتان، رۋحاني جولدا عانا جەتiلەدi. قۇلشىلىقتى تۇتپاقتى، ياعني قالاي iستەۋدi پايعامبارلار ۇيرەتتi. بۇل ءۇش فيعىلدى دامىتقاندا ادامنىڭ جانىنىڭ تازارۋىنا مۇمكiندiك تۋادى، ياعني قۇدايعا قايتۋعا جول اشىلادى دەگەن ءسوز. دانىشپاننىڭ ويى بويىنشا، پايعامبارلار ادام ءومىرىنىڭ نەگiزگi ماقساتى بولىپ تابىلاتىن وسى جولدى ۇيرەتەدi. 

پايعامبارلار ادامدى اۋليە دارەجەسiنە كوتەرە الادى. سەبەبi ولار وزدەرiنiڭ رۋحاني كۇشiمەن ادامنىڭ قاسيەتىن مۇلدە وزگەرتiپ، تازارتادى دا وعان اۋليەلiكتى بەرەدى. سوندىقتان پايعامبارلاردىڭ نەگiزگi كومەكشiلەرiنiڭ بارلىعى اۋليەلەر بولعان. مىسال رەتiندە پايعامبارىمىز مۇحاممەد ساللاللاhۋ عالايhي ءۋاساللامنىڭ ساحابالارىن، يسا پايعامباردىڭ اپوستولدارىن، بۋددانىڭ ارحاتتارىن كەلتiرۋگە بولادى. ولاردىڭ كوپشىلىگى قۇدايعا تازا بەرiلگەن، يماندىلىق جولىندا ءومىرiن پيدا ەتكەندەر. پايعامبارلاردىڭ اكەلگەن بiلiمi ادامزاتقا وسىنداي رۋحاني ۇستازدار ارقىلى تارايدى. 

پايعامبارلار مەن اۋليەلەردiڭ ايىرماشىلىقتارى بار. 

بiرiنشiدەن، پايعامبار بولۋ – تەك قانا قۇداي تاعالانىڭ بەرگەن امiرiنەن، ال اۋليە دەڭگەيىنە جەتۋ – رۋحاني جولمەن قۇلشىلىق ارقىلى. ءبىرىنشىسى – قۇداي تاعالانىڭ ءامىرى بولسا، ال ەكىنشىسى – ادامنىڭ ارەكەتى. 

ەكiنشiسi, پايعامبار ءوز دارەجەسىنە قۇداي تاعالانىڭ بۇيرىعىمەن جەتiلۋدiڭ قاي دەڭگەيiنەن بولسا دا بiردەن كوتەرiلە الادى، ال اۋليەگە كوتەرiلۋ ءۇشiن ادامنىڭ بىرتىندەپ ەۆوليۋتسيالىق رۋحاني جەتiلۋi جانە قۇداي تاعالانىڭ شاپاعاتى، سونىمەن بىرگە، اركiمنiڭ ءوزىنىڭ ۇلكەن ىنتا-جiگەرi دە كەرەك. 

ءۇشiنشiسi, پايعامبارلار قۇداي تاعالانىڭ ەلشiسi بولسا، ال اۋليەلەر – سول ەلشiلەردiڭ تۇسiرگەن حابارىن باسقالارعا جەتكiزۋشiلەر. 

ءتورتiنشiسi, پايعامبارلار ادامزات قوعامىندا بەلگiلi بiر دiني اعىمنىڭ نەگiزiن قالاۋشى، ال اۋليەلەر بولسا – سول دiني اعىمدى نىعايتىپ، وركەندەتۋشiلەر. 

بەسiنشiسi, پايعامبارلار حاباردى قۇداي تاعالانىڭ وزiنەن الادى، ال اۋليەلەردىڭ ءبىلىم الاتىن نەگىزگى كوزى – قاسيەتتi كiتاپتار جانە رۋحاني ۇستازدار، سونىمەن بىرگە، ولارعا ءبىلىم جۇرەك ارقىلى دا بەرىلەدى. 

مىنە، اباي ىلىمىنەن ادامنىڭ رۋحاني جاڭعىرۋىنىڭ وسىنداي بيىگىن كورە الامىز.

وسى قىسقاشا شولۋدان «تولىق ادام» ساتىسى بۇكىل كوپشىلىك كوتەرىلەتىن دارەجە ەمەس، رۋحاني جاڭعىرۋدىڭ نىساناسى عانا ەكەنىن كورەمىز. بۇگىنگى ءبىزدىڭ قوعامنىڭ رۋحاني دەڭگەيىندە «تولىق ادام» يدەياسىن وقۋ جۇيەسىنە ەنگىزۋدە وسىنى ەسكەرۋ كەرەك. ايپەسە، رۋحاني جاڭعىرۋىمىز رۋحاني قاڭعىرۋعا اينالىپ كەتۋى ابدەن مۇمكىن. بۇل جاعدايدى مويىنداۋىمىز كەرەك. بۇگىنگى اتەيستىك داۋىردەن قالىپتاسقان رۋحان مەشەۋلىك زامانىندا حالىقتى «تولىق ادام» ساتىسى تۇگىلى، يماندىلىق دەڭگەيگە كوتەرۋدىڭ ءوزى ۇلكەن جەتىستىك بولىپ وتىر. يماندىلىققا كوتەرىلۋ دەگەنىمىز – ءومىردى ءبىر ۇيلەسىمگە كەلتىرىپ، قوعامدى وركەنيەتتىڭ سارا جولىنا سالۋ دەگەن ءسوز. يماندىلىق «جارىم ادامدى» كوتەرىپ، «ادام» ساتىسىنا جەتكىزۋگە ارنالعان. سونان كەيىن عانا «كامىل مۇسىلمان»، ياعني كامىل يمانعا جەتىپ، «تولىق ادام» ساتىسىنا كوتەرىلۋگە بولادى. «تولىق ادامنىڭ» دەڭگەيىن ناقتى بىلمەيتىن بولساق، ەرتەڭ جاقسى قوعام قايراتكەرىن «تولىق ادام» دەپ اتايتىن بولامىز. «تولىق ادام» مەن جاقسى ادام بىردەي ەمەس، ولاردىڭ ايىرماشىلىعى ۇلكەن. «تولىق ادام» ساتىسىنا جەكە ادامدار بولماسا، بۇكىل قوعامنىڭ كوتەرىلۋى مۇمكىن ەمەس. بۇكىل قوعام ءۇشىن وسى ۇلى يدەيانى قابىلداپ، جەكە ادامدارعا وعان كوتەرىلۋگە جاعداي جاساۋعا، ەڭ بولماسا بوگەت بولماۋدىڭ ءوزى ۇلكەن جەتىستىك بولىپ تابىلادى. 

ءسوز سوڭىندا پايعامبارلار – جوعارى الەمنەن ارنايى ماقساتپەن جiبەرiلگەن جاندار ەكەنىن ەسكەرتە كەتۋىمىز كەرەك. ولاردى قاراپايىم ادام دەپ ويلاۋدىڭ ءوزi ۇلكەن كۇنا. ولار جەر بەتiندە قاراپايىم ادام رەتiندە ومىرگە كەلiپ، ءوسiپ-جەتiلۋi مۇمكiن. بiراق ولاردىڭ نەگiزگi ماقساتى باسقا، ول كەيiننەن بiلiنەدi. بۇل دەڭگەيگە رۋحاني جاڭعىرۋ ارقىلى كوتەرىلۋ مۇمكىن ەمەس. پايعامبارلىق تەك قانا اللا تاعالانىڭ قۇزىرىندا. ول – اللا تاعالانىڭ جىبەرگەن ەلشىسى.

وسىلاي دانىشپان اباي بابامىزدىڭ ادامنىڭ جەتىلۋ جولىن تولىق بەرگەنىن كورەمىز. بۇل مول مۇرانى دۇرىس ءتۇسىنىپ، قولدانا ءبىلۋ – قاي زاماندا بولسا دا ءبىزدىڭ ماقساتىمىز، ءارى ارداقتى مىندەتىمىز بولىپ تابىلادى.

پايعامباردىڭ ادامزات قوعامىنداعى ورنى، «تولىق ادام» ساتىسىنداعى «كامىل مۇسىلمان»، «حاكىم» جانە «اۋليە» تۋرالى، ولاردىڭ ءبىر-بىرىنەن ايىرماشىلىعى مەن رۋحاني قاسيەتتەرىن جۋىردا جارىق كورگەن «اباي مۇراسىن قولدانۋ جولدارى» اتتى كىتاپتا تولىعىراق بەرگەنبىز.   

دوسىم وماروۆ,

ابايتانۋشى، تەولوگ.

Abai.kz