جاپونيانى ۇلگى قىلىپ كوپ سويلەيمىز دە، قالاي ونىڭ ەۋروپا مەملەكەتتەرىمەن يىق تىرەستىرگەن وركەندەگەن مەملەكەتكە اينالىپ، قالاي وسىنداي دەڭگەيگە جەتكەنىن كوبىمىز بىلە بەرمەيمىز.

جاپوننىڭ مۋتسۋحيتو دەيتىن يمپەراتورى بولعان. كۇنشىعىس ەلىن باسقارعان 122-ءشى يمپەراتور ەكەن ول. وسى مۋتسۋحيتونىڭ كەزىندە «مەيدزي رەفورماسى» دەگەن اتپەن تاريحتا قالعان ۇلكەن رەفورما جاسالدى. جاپونيا ونىڭ الدىندا ءارتۇرلى كلاندارعا بولىنگەن، ۇنەمى ءبىر-بىرىمەن باسەكەلەسىپ، ىردۋ-دىردۋ بولىپ جاتقان بىتىراڭقى ەل بولاتىن. ەشقانداي پەرسپەكتيۆا جوق، مەملەكەتتىڭ بولاشاعى قانداي بولاتىنىن ەشكىم بىلمەيتىن. اركىم ءوزىنىڭ قارا باسىنان اسا الماي جاتقان ءدال وسىنداي ۋاقىتتا، 1868 جىلى جاپونداردىڭ بۋرجۋازياسى («مەيدزي توڭكەرىسى») رەۆوليۋتسيا جاساپ، بيلىككە كەلەدى. وزدەرى كەيىن ونى «بىلىمدىلەر ۇكىمەتى» دەپ اتاپ كەتەدى. بۇلار بيلىك پەن بۇقارانىڭ اراسىنداعى الشاقتىقتى جويىپ، حالىق پەن بيلىكتى جاقىنداستىرادى.

جاپونيا ءوز ىشىندە قىرىقپىشاق بولىپ جاتقاندا، جاڭا ەلدەردى جاۋلاپ الۋدى كوزدەگەن ەۋروپالىق دەرجاۆالار ولارعا كوز تىگىپ جۇرەدى. ءبىر-بىرىمەن جاۋلاسقان ەلدى ءبارى باسىپ الىپ، بودان قىلىپ العىسى كەلەتىن. بۇل كەزدە جاپونيانى توكۋگاۆا اۋلەتىنەن شىققان ەسينوبۋ دەيتىن يمپەراتور باسقارىپ تۇرعان. ەلدىڭ قانداي تىعىرىققا بەتتەپ بارا جاتقانىن كورگەن يمپەراتور وسى كەزدە ءوز ەركىمەن تاقتان باس تارتىپ، ەكى جاق كەلىسكەننەن كەيىن بيلىكتى ول يمپەراتور مۋتسۋحيتونىڭ قولىنا وتكىزىپ بەرە سالادى. جاپونيانىڭ ۇلكەن دەرجاۆا بولۋى – وسى مۋتسۋحيتونىڭ تۇسىنداعى قولعا الىنعان رەفورمالاردان باستالدى. بۇرىن جىك-جىككە ءبولىنىپ، ارقايسىسى ءوز بەتىنشە بيلەپ-توستەپ جۇرگەن جاپوننىڭ ۇلكەن اۋلەتتەرى يمپەراتوردىڭ ەلدى وزگەرتىسى كەلەتىن جالىندى سوزىنەن كەيىن جاڭا قوعامنان ءوز ورنىن تاپقانشا اسىعىپ، ءبارى ونىڭ ءار ىسىنە ەلەڭدەپ وتىراتىن بولدى. وسى ءبىر تاريحي وقيعا جاپون قوعامىنا ۇلكەن وزگەرىس الىپ كەلىپ، يمپەراتور، جاپون حالقى، جاپون ارالى دەيتىن ورتاق ۇعىم قالىپتاستىرىپ، ۇلتتى ۇيىستىرىپ جىبەرەدى. وسىنىڭ ارقاسىندا ۇزاق جىلدار بويى ىشكى قايشىلىقتان كوز اشپاي، وقشاۋلانىپ قالعان جاپون قوعامى از ۋاقىتتا ۇلكەن وزگەرىستى باستان وتكەردى.

«يمپەراتور مۋتسۋحيوتونىڭ ۋادەلى ءسوزى» دەيتىن قارار قابىلدانادى ءدال وسى كەزدە. بۇل دا جاپونيانىڭ وركەنيەتتى ەلدەردەگى تەحنيكالىق پروگرەسكە ىلەسىپ، تەز ارادا ءوندىرىستى دامىتۋىنا جول اشتى. وسى قۇجاتتا جاپونداردىڭ ادامزاتتىڭ جەتىستىگى مەن ءىلىم-ءبىلىمدى ءتيىمدى پايدالانۋ جاعى قاتتى ەسكەرىلىپتى. جاپوندار سودان ءبىلىم دەڭگەيى جاعىنان 1870 جىلدارى الەمدەگى وزىق مەملەكەتتەردىڭ ءبىرتالايىن ارتتا قالدىرادى. جاپوندار ءبىلىم بەرۋ ماسەلەسىندە ادامدى پاتريوت قىلىپ شىعارۋ جاعىنا اسا ءمان بەرگەن. تاعى ءبىر جەتىستىگى – ولار سول كەزدەگى عىلىم جەتىستىگىن، عىلىم سالالارىن ءوز تىلىندە وقىتتى. كەيبىر پاندەردى شەت تىلىندە وقىتقىسى كەپ جانتالاسقان بىزدەگى ولاق شەندىلەردىڭ ارەكەتىمەن سالىستىرىپ كورىڭىز.

بىزدەگى ءبىلىم – ۇلتتىق تاربيەدەن جۇرداي بولعان ءبىلىم سياقتى. «تاربيەسىز (ۇلتتىق) بەرىلگەن ءبىلىم – ادامزاتتىڭ قاس جاۋى» دەپ بەكەر ايتپاعان عوي.

مەيدزي رەفورماسىنداعى ءۇشىنشى بولىمدە كاسىپكەرلىكتى جان-جاقتى (بىزدەگى رەيدەرلىكپەن سالىستىرىڭىز) دامىتۋعا ۇلكەن كوڭىل ءبولدى. كاسىپپەن اينالىسقىسى كەلگەن ادامنىڭ ءوز بەتىنشە تاۋار ءوندىرىپ، بيزنەسىن دامىتۋىنا بار جاعدايدى جاسايدى. ءدال وسى پۋنكتتىڭ ارقاسىندا جاپونيا يندۋسترياليزاتسياعا جول اشىپ، بىرەر جىلدا ەۆروپا مەملەكەتتەرىن قۋىپ جەتتى. «ەسكىلىكتەن قالعان جامان ادەتتەردى» (بىزدەگى كوممۋنيستەرگە قاراڭىز) جويىپ، زاڭ بويىنشا ءادىل باسقارۋعا كوشۋدى ۇسىنادى ءتورتىنشى بولىمدە.

جاپونيانىڭ بارىنشا اشىق ەل بولىپ، بىلىمگە كوپ كوڭىل بولەتىندىگىن وسىدان كەيىنگى بەسىنشى بولىمدە ەرەكشە اتاپ وتكەن. وسىنداي رەفورمانىڭ ارقاسىندا جاپونيا قازىرگىدەي دامىعان ەلگە اينالىپ، ارتتا قالعان اگرارلىق مەملەكەت از ۋاقىتتا ءوندىرىسى دامىعان ەلدەردى قۋىپ جەتەدى. مەيدزي رەفورماسى سامۋراي، كنازداردىڭ اتاعىن الىپ تاستاپ، ءبارىن زاڭ الدىندا تەڭەستىردى. جاپونيانى الەمدەگى ەڭ وزىق مەملەكەتكە اينالدىرعان بۇل رەفورما تۋرالى ايتا بەرسەڭ اڭگىمە بىتپەيدى. ءبىر كەزدەرى فەودالدىق مەملەكەت بولىپ، اينالدىرعان 20-30 جىلدا ەۋروپا ەلدەرىمەن باسەكەلەسەتىن ءوندىرىسى دامىعان، تانك، كەمە، كولىك، مىلتىق شىعاراتىن قۋاتتى مەملەكەت قۇرعان يمپەراتوردىڭ بۇل رەفورماسى شىنىمەن دە كەرەمەت بولدى!

جولىمبەت ماكىشتىڭ جازباسى

Abai.kz