قازاق رەسپۋبليكاسىن قۇرۋ جونىندەگى دەكرەتكە – 100 جىل

ءبىزدىڭ ەل كەڭەستەر بيلىگى استىندا 71  جىل ءومىر ءسۇردى. وسى جىلداردا شىڭعا دا شىقتىق، قۇزعا دا قۇلدىرادىق، اقىرى، سونشا ۋاقىت ىشىندە باستان كەشكەن بارشا جەڭىستەرىمىز بەن جەڭىلىستەرىمىزدىڭ، اسىرەسە الاپات اشارشىلىققا ۇشىراپ، شىبىنشا قىرىلۋىمىزدىڭ وتەۋىنە، تاۋەلسىزدىك تۋىن كوتەرۋگە مۇمكىندىك الدىق. حالقىمىزدى وسىناۋ دەربەس، تاۋەلسىز ەل بولۋ سىندى عاجايىپ مۇمكىندىكتىڭ قيىن-قىستاۋى دا، قايعى-قاسىرەتى دە، باقىت-شاتتىعى دا مول بولعان ۇزاق  جولىنا بۇدان ءجۇز جىل بۇرىن تۇسىرگەن – سوۆەت وكىمەتىنىڭ باستى باسشى ورگاندارى ۆتسيك – بۇكىلرەسەيلىك ورتالىق اتقارۋ كوميتەتى مەن سنك – حالىق كوميسسارلارى كەڭەسىنىڭ 1920 جىلعى 26 تامىزدا شىعارعان قۇجاتى ەدى. كەڭەستىك قازاق مەملەكەتتىگىنىڭ تۋعان كۇنىن شەگەلەپ كورسەتكەن تاريحي قاۋلى – اۆتونوميالى كيرگيز (ياعني قازاق) سوتسياليستىك سوۆەتتىك رەسپۋبليكاسىن قۇرۋ تۋرالى دەكرەت بولاتىن.

قازاق رەسپۋبليكاسىنىڭ تۋىن تىگۋگە مۇرسات ارنايى دەكرەتپەن بولشەۆيزم بيىگىنەن بەرىلگەن. تيىسىنشە بۇل مەملەكەتتىك بىرلىك جوعارىدان كوزدەلگەندەي، تاپتىق نەگىزدە قۇرىلدى. كۇشتىنىڭ قۇقىمەن ءومىر ءسۇرۋىن توقتاتۋعا ءماجبۇر بولعان الاش اۆتونومياسىنىڭ قايراتكەرلەرى وسى تاپتىق مەملەكەتتىك بىرلىككە قىزمەت ەتتى. نەويمپەريا بيلىگىنىڭ رۇقساتىمەن قۇرىلىپ جاتقان رەسپۋبليكا اۋقىمىندا اڭساعان ەلدىك مۇددەلەرىنە قول جەتكىزۋگە كۇش-جىگەرلەرىن جۇمسادى. ءسويتىپ، قۇرىلىسىنا سولار دا بەلسەنە اتسالىسقان قازاق رەسپۋبليكاسى تاپ تۋىمەن سوۆەت وكىمەتىنىڭ قولاستىندا دامۋ باعىتىمەن ءجۇردى. تەرىستىك-باتىس وڭىرلەردە رەسەي فەدەراتسياسىنداعى اۆتونوميا رەتىندە باستاعان ەلدىك تىرشىلىگىن جەر-سۋى مەن حالقىن 1925 جىلى ءبىر شاڭىراق استىنا جيناپ، بايىرعى «قازاق» اتىن وزىنە رەسمي تۇردە قايتارا وتىرىپ جالعاستىردى.

بىراق ىرگەسىن كەڭەيتسە دە، قازرەسپۋبليكا سول قالىپتا بەيبىت وركەندەۋ جولىنا تۇسە المادى. ماسكەۋ بەرگەن باسشىنىڭ جەتەگىمەن اۋىلداردا «شاعىن رەۆوليۋتسيا» ءورتى تۇتاتىلىپ، تاپتىق سىنا قاعىلدى. ءسويتىپ ىشكى الەۋمەتتىك ارازدىقتار قولداپ ءورشىتىلدى. كوپ ۇزاماي، 30-شى جىلدارى، ورتالىق وڭىرلەردەگى رەۆوليۋتسيالىق وزگەرىستەردەن قالماۋعا تىرىسىپ، قۋىرشاق رەسپۋبليكاعا ءتان قۇلدىق سانامەن سولاقاي رەفورمالار جۇرگىزىلدى. قۋىرشاق  رەسپۋبليكاداعى اسكەري كۇشتەر كەلەڭسىز تاركىلەۋ مەن جۇيەسىز سالىقتارعا قارسىلىق بىلدىرگەن كوتەرىلىسشىلەردى جۋاسىتىپ، باعىندىردى. قۋىرشاق  رەسپۋبليكا قايراتكەرلەرى ورتالىققا كوزسىز ەمىنۋى سالدارىنان ەل ىشىندە ءىس جۇزىندە جاساندى اشارشىلىق ساياساتى ورىستەدى. رەسپۋبليكا باسشىلىعى جەر-جەردەن تۇسكەن اشتىقتىڭ العاشقى دابىلدارىنا كوز جۇما قارادى. سودان حالقىنىڭ جارتىسىنا جۋىعى قىرىلعان ۇلتتىق اپاتتى باستان كەشتى. ەل اۋماعىندا  كونتسەنتراتسيالىق لاگەرلەر اشىلۋىن، ولاردا جان-جاقتان توعىتىلعان تۇتقىنداردىڭ كۇشىمەن كازارمالىق سوتسياليزم تاجىريبەلەرى جاسالۋىن مۇمكىن ەتتى.

اقىرى قاسىرەتتى كەزەڭ دە ارتتا قالىپ، قازاق رەسپۋبليكاسىنىڭ جاڭا باسشىلىعى ولكەدەگى حالىقتىڭ اشارشىلىقتان امان قالعان بولىگىن مادەنيەت رەۆوليۋتسياسىن جاساۋمەن سەرپىلتتى. كەڭەستىك قۇرىلىس اياسىندا مەكتەپتەر كوبەيدى، جوعارى وقۋ ورىندارى اشىلدى، ونەرپازدارعا كوڭىل ءبولىندى، بايقاۋلار وتكىزىلدى. ۇلتتىق ونەر قۇدىرەتىنىڭ 1936 جىلى ارنايى وتكىزىلگەن دەكادا بارىسىندا ماسكەۋدى ءدۇر سىلكىندىرۋى رەسپۋبليكامىزدىڭ اۆتونوميالىق مارتەبەدەن جوعارىلاپ، وداققۇرۋشى «تاۋەلسىز مەملەكەتتەر» قاتارىنا كىرۋىن مۇمكىن ەتتى.  وسى ۇلى وقيعانىڭ ارتىنشا ۇلكەن تەررور باستالدى. جۇرت جاپپاي ساياسي قۋعىن-سۇرگىنگە ءتۇسىرىلدى. ودان حالقىمىز ورتاق وتان بولىپ تۇرعان سوۆەتتىك يمپەريانىڭ ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستا شەككەن قاسىرەتىن بىرگە باستان كەشىپ، قاھارماندىقتىڭ ۇزدىك ۇلگىلەرىن كورسەتتى. رەسپۋبليكا مال-جانىن «قوڭىر ىندەتكە»  قارسى مايدانعا جۇمىلدىرىپ، سوعىسقا جۇرتىنىڭ ءبىر شيرەگىنە جۋىق ازاماتىن اتتاندىردى. ونىڭ تورتتەن ءۇش بولىگى ەۋروپانى  ازات ەتۋ جانە باسقىنشىلار ورداسىن الۋ جولىندا قۇربان بولدى. جەڭىسكە تاۋبە ەتىپ، سوعىس اۋىرتپالىقتارىنان حالىق ەندى ەڭسە كوتەرە بەرگەندە، 50-ءشى جىلدارى، قازاق جەرىنە «تىڭ كوتەرەمىز» دەگەن ءتاتتى ۇرانمەن يمپەريانىڭ ەۋروپالىق بولىگىنەن باق ىزدەۋشىلەر ءنوپىرى توگىلدى. سونىڭ سالدارىنان ۇلى دالا جاڭاشا وتارلاندى. قازاق ءوز رەسپۋبليكاسىندا ەلىن مەكەن ەتۋگە كەلگەندەر ەسەبىنەن جاڭاشا قۇرالعان  حالىقتىڭ ۇشتەن بىرىنە دە جەتپەيتىن، بار بولعانى 29 پايىزىن قۇراعان ۇلتتىق ازشىلىققا اينالدى. الايدا ۇلتتىق رۋح قۋاتى جۇرتىمىزدى العا جەتەلەي بەردى. 60-شى، 70-ءشى جىلدارعى بەيبىت ومىردە دەموگرافيالىق ءدۇمپۋ ۇدەرىسى ورىن الدى. سان جاعىنان دا، ساپا جاعىنان دا ءوستى.  وقىدى، جەتىلدى. بىراق ۇلتتىق مۇددەلەرى تولىق قاناعاتتاندىرىلماي، شەكتەۋ كورىپ تۇردى. مۇنى الدىمەن جاستار وتكىر سەزىنىپ، نارازىلىق تانىتتى. ورتالىقتىڭ وكتەم وزبىرلىعى مۇلدەم شەكتەن شىققاندا، بەيبىت ەرەۋىلدى ساياسي كوتەرىلىسكە ۇلاستىردى. قاتاڭ توتاليتارلىق قۇرساۋ وسىلاي شىتىناپ، كەڭەستىك يمپەريانىڭ وزگە وڭىرلەرىندە دە تۋعان بۇلقىنىستار ناتيجەسىندە مۇلدەم قاۋسادى. ءسويتىپ حالقىمىزدىڭ التى مۇشەلگە جۋىق بۇرالاڭدى جولى، اقىرى، اڭساۋلى ەگەمەن ەلدىككە الىپ كەلدى...

دەمەك قىزىل يمپەريا ىشىندە جەتپىس ءبىر جىل بويى تۋىن جىقپاعان ءبىزدىڭ كەڭەستىك رەسپۋبليكا شىن ەگەمەندىكتىڭ، مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىكتىڭ ءىزاشارى بولدى. سوندىقتان  دا  ونىڭ تۋعان كۇنىن بيىلعى ءبىر عاسىرلىق دوڭگەلەك داتاسىندا ايرىقشا ەسكە العانىمىز ءجون. وتكەن جولىمىزدى سارالاپ، اعا ۇرپاقتىڭ  ار كەزەڭدەگى دامۋ ساتىلارىندا اتقارعان ىستەرىن تارازىلاۋ، ءادىل باعالاۋ ابزال. ال قىزىل جالاۋلى سوۆەتتىك قازاق رەسپۋبليكاسىن دۇنيەگە اكەلگەن سوناۋ 1920 جىلعى قۇجاتقا بۇكىلرەسەيلىك اقساقال – ۆتسيك توراعاسى ميحايل يۆانوۆيچ كالينين مەن كەڭەستىك ۇكىمەتباسى – سوۆناركوم توراعاسى ۆلاديمير يليچ لەنين قول قويعان ەدى. ءبىزدىڭ قازاقستان رەسپۋبليكاسى اتتى تاۋەلسىز مەملەكەتىمىزدىڭ باستاۋىنا اينالعان وسى دەكرەتتىڭ جارىق كورگەنىنە بيىل 100 جىل تولادى.

از-كەم شەگىنىس جاسايىق. بارلىق تاريحي وزگەرىستەردىڭ كوزى كۇللىرەسەي جەكە-دارا بيلەۋشىسىنىڭ تاقتان ءتۇسۋى بولعانى بارشاعا بەلگىلى. بولاشاق مەملەكەتتىك قۇرىلىم ءتۇرى بۇكىلرەسەيلىك قۇرىلتايشى جينالىستا انىقتالىپ، بەلگىلەنەدى دەگەن ءۇمىت كوزى اشىق قاۋىم الدىندا جارقىراپ جانىپ تۇردى. مەملەكەتتىك دۋمانىڭ كوميتەتى قۇرعان ۋاقىتشا ۇكىمەت رەسەي يمپەرياسىنىڭ ورنىنا رەسەي رەسپۋبليكاسى ورناعانىن جاريالادى. بىراق بيلىكتى بولشەۆيكتەر باسىپ الدى دا، وكىمەتتى تۇگەلدەي سوۆەتتەرگە بەرۋ ۇرانىن كوتەردى. وزدەرى ۇسىنعان مەملەكەتتىڭ قۇرىلىم جايىنداعى جوبانى قابىل الماعاندىقتان، 1918 جىلعى 5 قاڭتاردا اشىلعان قۇرىلتايشى جينالىستى ءبىرىنشى جۇمىس كۇنىنىڭ سوڭىندا-اق تارقاتىپ قۋىپ جىبەردى. ۋاقىت وتكەن سايىن كەڭەستەردىڭ جەر-جەردە كۇشەيىپ بارا جاتقانى انىققا اينالدى. سوندا بۇكىلقازاقتىق «الاشوردا» ۇلت كەڭەسى رەسەي حالىق كوميسسارلارى كەڭەسىمەن تىكەلەي كەلىسسوز جۇرگىزۋدى ماقۇل كوردى.

جاھانشا دوسمۇحامەدوۆ باستاعان الاشوردا دەلەگاتسياسى پرەدسوۆناركوم لەنينگە، ناركومناتس ستالينگە قازاق اۆتونومياسىنىڭ جايىن باياندادى. بولاشاق قىزمەتتەستىك جوباسىنا بايلانىستى جۇرگىزگەن كەلىسسوزدە جاقسى ناتيجەگە قول جەتكىزىلدى. 1918 جىلعى ءساۋىردىڭ باسىندا سوۆەت ۇكىمەتى الاشوردا دەلەگاتسياسىنا قازاق ىستەرىمەن شۇعىلداناتىن ارنايى كوميسساريات اشۋعا جانە تاياۋ مەزگىلدە قازاق اۆتونومياسىن جاريا ەتۋگە ۋادە بەردى. بىراق ارتىنشا-اق الاشوردانى سوۆەت نيەتىنە جات ۇيىم دەپ قورىتتى. ءسويتتى دە، حالكومكەڭەستەگى كەلىسسوزدە دوسمۇحامەدوۆ دەلەگاتسياسىنا – تىكەلەي، سەمەيدەگى ورتالىق الاشوردا باسشىلارىنا – توتە جەلى ارقىلى بەرگەن ۋادەسىن تارك ەتىپ،  قۇرعان جوسپارىن ولارسىز، كەڭەستىك نەگىزدە ورىنداۋعا كىرىستى. 1918 جىلعى ساۋىردە جەر-جەردەگى سوۆەتتەرگە كەڭەس وكىمەتىنىڭ كەزەكتى مىندەتى جونىندە ۇلت ىستەرى جونىندەگى حالكومات اتىنان جاريالاعان ۇندەۋىندە يوسيف ۆيسساريونوۆيچ ستالين «قازاق تەرريتورياسىنىڭ اۆتونومياسىن جاريالاۋ جوبالانۋدا» دەپ اتاپ كورسەتتى.

رەۆوليۋتسياشىل قازاقتاردىڭ كورنەكتى وكىلى ءالىبي جانگەلدين بولعانى بارشاعا ءمالىم. ول 1917 جىلعى كوكتەمدە پەتروگرادتاعى جاڭا وكىمەت مىنبەرىنەن قىرداعى قىلمىس جايىندا  دابىل قاقتى. پاتشا وكىمەتىنىڭ كەلمەسكە كەتكەنىنە قاراماستان، قازاق دالاسىندا ەسكى بيلىكتىڭ جازالاۋشى جاساقتارى قاندى ويناق سالىپ جۇرگەنىن،  الى كۇنگى حالىقتى جۋاسىتۋ شارالارىن توقتاتپاعانىن اشكەرەلەدى. سول جىلدىڭ جازىندا جانگەلدين پەتروسوۆەتتىڭ وكىلى رەتىندە تورعاي دالاسىندا ۇگىت-ناسيحاتپەن اينالىسقان. سونىسى ءۇشىن ۋاقىتشا ۇكىمەتتىڭ تورعاي وبلىسىنداعى كوميسسارى ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ امىرىمەن تۇرمەگە ءتۇسىپ،  پەتروسوۆەت ارالاسقان سوڭ عانا بوساتىلعان. قازان توڭكەرىسىنەن كەيىن تورعاي وبلىسىنىڭ كوميسسارى رەتىندە ورىنبوردى اقتاردان ازات ەتۋگە قاتىسقان. 1918 جىلعى ناۋرىزدا ورىنبوردا تورعاي وبلىسى كەڭەستەرىنىڭ سەزىن وتكىزگەن دە،  سەزدىڭ سوۆەت وكىمەتى يدەيالارىن تولىعىمەن قولداپ، باسشىلىققا العانى جايىندا حالكومكەڭەسكە بايانحات جونەلتكەن. كوپ كەشىكپەي ماسكەۋگە ءوزى بارىپ، ۇكىمەت باسشىلارىمەن كەزدەستى، ولار تورعاي كەڭەستەرى سەزىنىڭ قاۋلىلارىن تۇگەلدەي ماقۇلدادى. اقىلداسا كەلە، جانشا دوسمۇحامەدوۆ باسقارعان الاشورداشىلار دەلەگاتسياسىنا ۋاعدا ەتىلگەن قازاق كوميسسارياتىنا جاڭاشا ءتۇر بەرىپ، ۇلت ىستەرى جونىندەگى حالىق كوميسسارياتىنىڭ جانىنان قازاق ءبولىمىن اشۋعا كەلىسىستى. 1918 جىلعى 11 مامىردا ءتيىستى قاۋلى شىقتى. جانگەلديننىڭ ۇسىنىسى بويىنشا ءبولىم باستىعى بولىپ، سوۆەت يدەيالارىن بىردەن قابىل العان، جانگەلديننىڭ سەنىمدى كومەكشىسىنە اينالعان، تورعاي سەزىندە وبلاتكومنىڭ جاۋاپتى لاۋازىمىنا سايلانعان ەسكى رەجيم ينتەلليگەنتتەرىنىڭ ءبىرى مۇحامەديار تۇنعاشين تاعايىندالدى.

كوميسسارياتتىڭ تۇنعاشين باسقارعان قازاق بولىمىنە كۇردەلى دە جاۋاپتى مىندەتتەر جۇكتەلدى. اقتاردان ازات ەتىلگەن باتىس اۋدانداردا جەرگىلىكتى كەڭەستەردى ۇيىمداستىرۋ، سوۆەت وكىمەتى الاۋلاتقان قازان رەۆوليۋتسياسىنىڭ يدەيالارىن ۇگىتشىلەر مەن ءباسپاسوز ارقىلى مايدانعا شەكتەس جانە اقتار بيلەپ تۇرعان جايىق سىرتى دالاسىنداعى اۋدانداردا ناسيحاتتاۋ، شارۋاشىلىق ماسەلەلەرىمەن قاتار ۇلتتىق اسكەري بولىمدەر قۇرۋمەن شۇعىلدانۋ ماسەلەلەرى ۇدايى كۇن تارتىبىندە بولدى. كەزدەسىپ تۇرعان ءتۇرلى قيىندىقتارعا قاراماستان، قازاق ءبولىمى وسى مىندەتتەردىڭ ورىندالۋىنا  ءاردايىم قول جەتكىزىپ تۇردى.  ءبولىمنىڭ نەگىزگى جۇمىسى بوكەي ورداسىندا جۇرگىزىلدى. پەتروگرادتان ساتىپ الىنعان باسپاحانا 1918 جىلدىڭ سوڭىنا قاراي ورداعا ورنالاستىرىلدى. باسپاحانادا 10–15 مىڭ دانامەن قازاق تىلىندە تارايتىن  «دۇرىستىق جولى» گازەتى، كىتاپشالار، ءتۇرلى ساياسي ادەبيەت، ۇگىت-ناسيحات ماتەريالدارى شىعارىلىپ تۇردى. 1919 جىلدىڭ باسىنان ناركومناتستىڭ  وسى قازاق ءبولىمى بۇكىلقازاق سەزىن شاقىرۋ جانە قازاق دالاسىنىڭ سوۆەتتىك اۆتونومياسىن جاريالاۋ ىسىنە دايىندىق جاساۋعا كىرىستى.

1919 جىلعى 4 ساۋىردە ۆتسيك: «قازاق ىستەرى بويىنشا كوميسسار ج. تۇنعاشيننىڭ سۇراۋحاتىنا جاۋاپ رەتىندە بۇكىلقازاق سەزىن ورىنبور قالاسىنا شاقىرۋعا رۇقسات ەتىلسىن»، – دەپ قاۋلى الدى. سوعان سايكەس 5 ساۋىردە ناركومناتس باستاماشى توپ قۇرامىن بەكىتتى. باستاماشى توپتىڭ 1919 جىلعى 25 ساۋىردە وردادا وتكىزگەن العاشقى ءماجىلىسىنىڭ قاۋلىسىندا: «سەزدىڭ باعدارلاماسىن جانە حالىققا ۇندەۋ جازۋدى جج. لۋكاشەۆ، قاراتاەۆ، سچەتچيكوۆ، شومبالوۆقا تاپسىرىلسىن»، – دەپ كورسەتىلدى. 26 ساۋىردە وتكەن ەكىنشى ماجىلىستە بولاشاق اۆتونوميالىق رەسپۋبليكانىڭ اۋماعى مەن شەكاراسى، سايلاۋ وتكىزۋدى ۇيىمداستىرۋ، مەملەكەتتىك گەرب پەن كونستيتۋتسيا جوباسىن جاساۋعا كونكۋرس جاريالاۋ ماسەلەلەرى قارالدى. 28 ساۋىردە وتكەن ءۇشىنشى ماجىلىستە بولاشاق بۇكىلقازاق سەزىنىڭ كۇن ءتارتىبى قارالىپ، بەكىتىلدى. سونداي-اق وسى وتىرىستا «جج. قاراتاەۆ پەن سچەتچيكوۆ جازعان ۇندەۋ تولىعىمەن قابىل الىنسىن» دەپ شەشىلدى. باستاماشى توپتىڭ ءتورتىنشى، قورىتىندى ماجىلىسىندە سەزگە دەلەگاتتار سايلاۋ پرينتسيپتەرى مەن ءتارتىبى تالقىلاندى. بۇكىلقازاق سەزى «1919 ج. جاڭا ستيل بويىنشا ماۋسىمنىڭ باستاپقى كۇندەرىندە ورىنبور قالاسىندا، ەگەر ورىنبوردا وتكىزۋگە مۇمكىندىك بولماسا، وندا ورال، حان ورداسى نەمەسە اقتوبەدە شاقىرىلادى» دەپ ۇيعارىلدى. قازاق حالقىنا تاراتىلعان ۇندەۋدە: «ساعان قازىر بۇرىن ورىندالمايتىنداي كورىنگەن اڭساۋلى ارمانىڭدى جۇزەگە اسىرۋ مۇمكىندىگى بەرىلدى، ساعان قازىر ءوزىڭنىڭ قۇقىقتىق دەربەستىگىڭدى الۋ مۇمكىندىگى بەرىلدى!» – دەپ جوعارى لەپپەن حابارلاندى دا، ولكە جۇرتشىلىعىن: «قازاق باۋىرلار! سەزگە جىگەرلەنە دايىندالىڭدار! وزدەرىڭنىڭ تولىق سەنىمدەرىڭە كىرگەن وكىلدەردى دەلەگاتتىققا سايلاڭدار...» – دەپ شاقىردى.

ركفسر ۇلت ىستەرى جونىندەگى حالكوماتىنىڭ قازاق ءبولىمى قازاقتىڭ سوۆەتتىك اۆتونومياسىن جاريالاۋعا دايىندىق جۇمىستارىن ازامات سوعىسى ۋاقىتىنداعى كۇردەلى جاعدايدا، ەرەكشە تياناقتىلىقپەن جۇرگىزدى. دەگەنمەن مايدانداردا تۋعان جاڭا قيىندىقتارعا بايلانىستى، كوزدەلگەن سەزد جوبالانعان ۋاقىتقا شاقىرىلمادى. قالىپتاسقان احۋال قيلى شيەلەنىسكە تولى الىپ ولكەنى ۇيىستىرۋدىڭ وتپەلى تۇرلەرىن ويلاستىرۋدى، جالپى، بارىنشا بايىپپەن، وتە ەلەۋلى دايىندىق جۇمىستارىن جۇرگىزۋدى تالاپ ەتتى. 1919 جىلعى مامىردا دالا ولكەسىنىڭ توتەنشە كوميسسارى ءالىبي جانگەلدين قازاق سوۆەت اۆتونومياسىن قۇرۋ ماسەلەسى بويىنشا اۋەلى ي.ۆ. ءستاليننىڭ، ودان ۆ.ي. لەنيننىڭ، سوسىن تاعى دا  ستاليننىڭ قابىلداۋىندا بولىپ، اعىمداعى جاعدايدان تۋىنداعان ماسەلەلەر مەن ولاردى شەشۋ جولدارى جونىندە اقىلداستى. ەرتەڭىنە ءستاليننىڭ باسشىلىعىمەن ۇلت ىستەرى حالكوماتىنىڭ وتىرىسى ءوتتى. سول ماجىلىستە ولكەنى باسقاراتىن اسكەري-رەۆوليۋتسيالىق كوميتەت قۇرۋ جانە ونىڭ ەرەجەسىن جاساۋ جايىندا ماڭىزدى شەشىم قابىلداندى. مامىر – ماۋسىم ايلارىندا قازاق رەۆوليۋتسيالىق كوميتەتىن قۇرۋدىڭ ءارتۇرلى قىرلارىن پىسىقتاۋدى كوزدەگەن بىرقاتار كوميسسيا جۇمىس ىستەدى. قۇرىلماق قازرەۆكومنىڭ ەرەجەسىن جاساۋعا ناركومناتستىڭ قازاق ءبولىمى تىكەلەي قاتىستى. ۇلت ىستەرى جونىندەگى حالكومات كوميسسياسى جاساعان جوبا 1919 ج. 25 ماۋسىمدا ۇلت ىستەرى، ىشكى ىستەر، جەر-سۋ، سىرتقى ىستەر حالكوماتتارىنىڭ، بۇكىلرەسەي باس شتابى مەن تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنىڭ وكىلدەرىنەن  قۇرالعان ۆەدومستۆوارالىق كوميسسيادا قازاق دەلەگاتسياسىنىڭ ء(الىبي جانگەلدين، مۇحامەديار تۇنعاشين، قۇسايىن بەكەنتاەۆ، بايقادام قارالدين) قاتىسۋىمەن قارالدى. قازاق ولكەسىن باسقاراتىن رەۆوليۋتسيالىق كوميتەت تۋرالى ۋاقىتشا ەرەجە 1919 جىلعى 10 شىلدەدە پرەدسوۆناركوم ۆ.ي. لەنيننىڭ توراعالىعىمەن وتكەن ركفسر حالكومكەڭەسىنىڭ  قاۋلىسىمەن بەكىتىلدى دە، سول كۇنى لەنين قازرەۆكومدى قۇرۋ تۋرالى دەكرەتكە قول قويدى.  بۇل وقيعانى ولكەدەگى جەرگىلىكتى باسقارۋ ورگاندارى مەن بۇقارا سوۆەتتىك اۆتونوميانىڭ باسى رەتىندە قابىلدادى. شىنىندا دا بۇل قۇجات  قازاق رەسپۋبليكاسىن ۇيىمداستىرۋداعى العاشقى قادام ەدى.

قازرەۆكوم جايىنداعى وسى ەرەجە بويىنشا بارشاعا ورتاق قازاق سەزى مۇمكىندىگىنشە كوپكە سوزباي شاقىرىلعانعا دەيىن، ءسويتىپ سوندا قازاق ولكەسىنىڭ اۆتونومياسى جاريالانعانعا دەيىن ولكەنى باسقاراتىن رەۆوليۋتسيالىق كوميتەت تاعايىندالدى. ولكەنى باسقارۋداعى جوعارعى اسكەري-ازاماتتىق بيلىك وسى كوميتەتتىڭ قولىنا شوعىرلاندىرىلدى. رەسەي رەسپۋبليكاسىنىڭ ورتالىق وكىمەتى رەۆكومنىڭ العاشقى  قۇرامىنا  جەتى ادامدى  بەكىتتى. قازرەۆكوم توراعاسى – ستانيسلاۆ پەستكوۆسكي، مۇشەلەرى – ءالىبي جانگەلدين، باقىتجان قاراتاەۆ، سەيىتقالي مەڭدەشەۆ، احمەت بايتۇرسىنوۆ، ءابدىراحمان ايتيەۆ بولدى. ء(ادىلىن ايتۋ كەرەك، توراعالىققا كەڭەستىك بيلىك وكىلى، ۇلت كوميسسارى ستالين كوميتەتتەگى قازاق مۇشەلەردىڭ ءبىرىن، اتاپ ايتقاندا جانگەلديندى ۇسىنعان، الايدا قازاقتار ۇلتتىق مۇددەنى ىشكى الاۋىزدىققا جىعىپ بەرىپ، قازاق ءىسىن باسقاراتىن ادامدى ۇكىمەتتىڭ ءوز ىشىنەن ۇسىنۋىن تاباندىلىقپەن قالاپ وتىرىپ العان). بۇل قۇرامعا ەل ىشىندەگى بەلسەندى قىزمەتكەرلەردى رەۆكوم مۇشەسى قۇقتارىمەن قوسۋعا (كووپتاتسيا جاساۋعا) قازرەۆكوم قاقىلى بولدى. ەرەجەدە قازاق ولكەسىنىڭ تەرريتورياسى تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنىڭ، قازاق سەزىنىڭ جانە ورتالىق سوۆەت وكىمەتىنىڭ كەلىسىمىمەن انىقتالادى دەلىنىپ، وعان دەيىن رەۆكومنىڭ قاراۋىنا استراحان گۋبەرنياسىنداعى قازاق   تەرريتورياسى، ورال، تورعاي، اقمولا جانە سەمەي وبلىستارى كىرەتىنى اتاپ كورسەتىلدى.  رەۆوليۋتسيالىق كوميتەتتىڭ ۇيىمداستىرىلۋىنا بايلانىستى ناركومناتستىڭ قازاق ءبولىمى تاراتىلاتىن جانە ونىڭ ورنىنا ۆتسيك جانىنان قازاق ولكەسىنىڭ ءۇش ادامنان تۇراتىن وكىلدىگى  اشىلادى دەلىندى. قازاق ولكەسىنىڭ جالپى سەزىن شاقىرۋ ءۇشىن قازاق ءبولىمى قۇرعان بوكەي ورداسىنداعى كوميسسيانىڭ ورنىنا قازرەۆكومنىڭ جانىنان سول مىندەتتەردى اتقاراتىن ءبولىم اشىلاتىن بولدى. ەرەجەدە بارلىق اتقارىلۋعا ءتيىس ماسەلە 19 تارماققا ءبولىنىپ، ناقتىلانا تۇجىرىمدالدى.

قازرەۆكومنىڭ تۇراقتى جۇمىس ورنى ورىنبوردا بولادى دەپ بەلگىلەندى. 1919 جىلعى 7 تامىزدا رەۆكوم توراعاسى پەستكوۆسكي پارتيانىڭ ورتالىق كوميتەتىنە، حالكومكەڭەسكە، ناركومناتسعا،  ناركومناتستىڭ قازاق بولىمىنە جەدەلحات سالىپ، قازرەۆكومنىڭ ورىنبورعا كەلىپ جەتكەنىن حابارلادى. رك(ب)پ ورىنبور گۋبەرنيالىق كوميتەتى قالاداعى جاقسى عيماراتتاردىڭ ءبىرىن (سوۆەت كوشەسى، 10) قازرەۆكومعا ارناپ بوساتىپ، رەۆكومنىڭ ۇيىمدىق تۇرعىدا قىسقا مەرزىم ىشىندە قالىپتاسۋىنا كومەك كورسەتتى. العاشقى كەزدە قازرەۆكومنىڭ اپپاراتىندا تەك مۇشەلەرى مەن ءبىرلى-جارىم جەرگىلىكتى ينتەلليگەنتتەردەن تارتىلعان قىزمەتكەرلەر ىستەدى دە، كۇش-جىگەر نەگىزىنەن جەرگىلىكتى رەۆكومدارمەن، ورال، ورىنبور باسشى ورگاندارىمەن بايلانىس ورناتۋعا جانە ەرەجەگە ساي قىزمەت جۇرگىزۋگە قابىلەتى جەتەتىن اپپارات جاساقتاۋعا جۇمسالدى. 1919 جىلعى قىركۇيەكتىڭ باسىندا بولىمدەر ۇيىمداستىرىلدى. قازرەۆكومنىڭ 12 قىركۇيەكتەگى وتىرىسىندا العاشقى سايلاۋلار وتكىزىلىپ، اشىق داۋىسپەن رەۆكوم توراعاسىنىڭ ورىنباسارى، اسكەري كوميسسار، ىشكى ىستەر، قارجى-شارۋاشىلىق، حالىق اعارتۋ، ازىق-تۇلىك جانە الەۋمەتتىك قامسىزداندىرۋ بولىمدەرىنىڭ مەڭگەرۋشىلەرى سايلاندى. كەيىنىرەك زاڭ، جەر وڭدەۋ، دەنساۋلىق ساقتاۋ، ەڭبەك، سوۆنارحوز (كەڭەستىك حالىق شارۋاشىلىعى), اقپارات، پوليگرافيا بولىمدەرى، جالپى كەڭسە، تەرگەۋ كوميسسياسى، ولكەلىك اسكەري تريبۋنال، جۇمىسشى-شارۋا ينسپەكتسياسىنىڭ ولكەلىك كوميسسارياتى قۇرىلدى. قازرەۆكومنىڭ اپپاراتىن قۇرايتىن وسى مەكەمەلەردىڭ بارلىعىندا 1919 جىلدىڭ سوڭىنا قاراي 138 قىزمەتكەر ىستەدى.

رەۆوليۋتسيالىق كوميتەتكە،  ونىڭ باسشىلىعى مەن مۇشەلەرىنە وزدەرىنە جۇكتەلگەن مىندەتتەردى ورىنداۋ ءۇشىن كەڭ كولەمدەگى وكىلەتتىلىك بەرىلدى. بۇعان مىسال رەتىندە قازرەۆكوم جايىن (عالىمدار س. داۋلەتوۆا، م. يسماعۇلوۆپەن بىرگە) تەرەڭ زەرتتەگەن اكادەميك سالىق زيمانوۆ «كازاحسكي رەۆوليۋتسيوننىي كوميتەت» («قازاق رەۆوليۋتسيالىق كوميتەتى») اتتى مونوگرافياسىندا 1919 جىلعى 23 قاراشادا س. مەڭدەشەۆكە بەرىلگەن مانداتتىڭ مازمۇنىن كەلتىرەدى. وندا  رەۆكوم توراعاسىنىڭ ورىنباسارى سەيىتقالي مەڭدەشەۆتىڭ وكىلەتتىكتەرى: «قازاق ولكەسىندەگى اسكەريرەۆكوم بولىمدەرى مەن بارلىق سوۆەتتىك مەكەمەلەردىڭ قانداي دا بولماسىن شەشىمدەرىن بۇزۋعا جانە راستاۋعا، ...لاۋازىمدى تۇلعالاردىڭ قاي-قايسىسىن دا قىزمەتتەن الۋعا»، سونداي-اق اسكەريرەۆكومنىڭ كرەديتتەرى مەن قارجى-قاراجاتىنا قوجايىندىق جاساۋعا، اسكەري جەدەلحاتتار جولداپ، توتە جەلىنى پايدالانۋعا قاقىلى ەكەنى ايتىلعان. جالپى، ازامات سوعىسى كەزىندەگى بارلىق رەۆوليۋتسيالىق كوميتەتتەر ءتارىزدى، قاجەت بولعان جاعدايدا جانە، ارينە، قاۋلىلارى مەن بۇيرىقتارى ورىندالماعان شاقتاردا، قازرەۆكوم دا اسكەري-اكىمشىلىك تاسىلدەرمەن ارەكەت ەتتى. ءسويتىپ وبلىستارداعى حالىق شارۋاشىلىعىن، مادەني-الەۋمەتتىك جانە ساياسي-اكىمشىلىك تىنىس-تىرشىلىكتى تىكەلەي دە، وبلرەۆكومدار، وبلاتكومدار ارقىلى دا باسقارۋدى جۇزەگە اسىردى. جەرگىلىكتى سوۆەتتەردى نىعايتۋ، ولاردى سايلاۋ جانە قايتا سايلاۋ شارالارىن ۇيىمداستىردى. كەڭەس بيلىگىنىڭ ىرگەسىن كەڭەيتە ءتۇسۋدى قامتاماسىز ەتتى. رەسەيدىڭ كورشى وبلىستارىنىڭ قاراۋىنداعى قازاق جەرلەرىن بىرىكتىرۋ جونىندە ەلەۋلى جۇمىستار اتقاردى (ماسەلەن، ءسىبىر رەۆكومى قاراماعىنداعى چەليابينسك اۋداندىق باسقارماسىنىڭ قۇزىرىنا بەرىلگەن قوستاناي ۇيەزىن قازاق ولكەسى رەۆكومىنىڭ قاراماعىنا قايتارۋ جايىندا احمەت بايتۇرسىنوۆ ەگجەي-تەگجەيلى بايانداما جاسادى، 1919 جىلعى 13 قىركۇيەكتە ءۇش ادرەسكە – ۆتسيك-كە، لەنينگە جانە قازاق وكىلدىگىنىڭ باسشىسى قۇسايىن بەكەنتاەۆقا قازرەۆكوم اتىنان جەدەلحات جولداندى، ال 16 قىركۇيەكتە باياندامانىڭ ءوزى تابىس ەتىلدى). الاشوردانىڭ وداقتاستارى قىزىلداردان جەڭىلىپ بارا جاتقانىنا قاراماستان، بەرىسپەي، تاراماي تۇرعان دەربەس قۇرىلىم باتىس الاشوردامەن كەلىسسوزدەر جۇرگىزدى. بولىمشەنىڭ كۇللى  اسكەرىمەن، قارۋ-جاراعىمەن، مۇلكىمەن كەڭەس وكىمەتى جاعىنا شىعۋىنا قول جەتكىزىپ، 1920 جىلعى 5 ناۋرىزداعى قاۋلىسىمەن الاشوردانى مەملەكەتتىك ورگان رەتىندە مۇلدەم جويدى.

رەۆكومنىڭ بىردەن قولعا العان شارۋاسى – بۇكىلقازاق سەزىن شاقىرۋ ماسەلەسىن تياناقتاۋ بولاتىن. بۇل رەتتە ول ناركومناتستىڭ قازاق ءبولىمى جۇرگىزگەن جۇمىستاردى  جالعاستىردى. 1919 جىلعى 15 قىركۇيەكتە ەرەكشە كوميسسيا قۇرىپ، وعان سەزدى شاقىرۋ جونىندە نۇسقاۋلىق ازىرلەۋدى تاپسىردى. كوميسسيا ءبىرىنشى كەزەكتە كەڭەستەردىڭ بۇكىلقازاقتىق سەزىنە دەلەگاتتار سايلاۋ ءتارتىبىن جاساۋمەن شۇعىلداندى. ۇيەزدەردە سوۆەت وكىمەتىن قۇراتىن ۋاقىتشا رەۆكومدار تاعايىنداۋعا وكىلەتتىلىك بەرىپ، وكىلدەرىن جەر-جەرگە ىسساپارعا اتتاندىردى. 1919 جىلعى 17 جەلتوقساننان «ۇشقىن» (بۇگىنگى «ەگەمەن قازاقستان») گازەتىن شىعارا باستادى. قازرەۆكومنىڭ حابارشىسىن («يزۆەستيا كيرگيزسكوگو ۆوەنرەۆكوما»), قازاق تىلىندە ءتۇرلى ساياسي-كوپشىلىك ادەبيەتتى، وقۋ قۇرالدارىن، پاراقشالار مەن ۇندەۋلەر شىعارۋدى جولعا قويدى. 1919 جىلعى جەلتوقساندا ۆتسيك باشقۇرتستان، تاتارستان، قازاقستان ىستەرى بويىنشا ءماجىلىس وتكىزدى. باسقا ماسەلەلەر قاتارىندا قازاق ولكەسىنىڭ شەكاراسى تۋرالى ماسەلە قاراپ، تۇبەگەيلى شەشىمىن تابۋدى ۆتسيك-ءتىڭ اكىمشىلىك كوميسسياسىنا تاپسىردى. اكىمشىلىك كوميسسياداعى داۋلى تالقىلاۋلارعا قاتىسا كەلە، قازرەۆكوم 1920 جىلعى 16 مامىردا «قازاق رەسپۋبليكاسىنىڭ شەكاراسىن ايقىنداۋ جونىندەگى كوميسسيا تۋرالى» ارنايى ماسەلە قارادى. كوميسسيانىڭ قازرەۆكومنىڭ ءۇش مۇشەسىنەن تۇراتىن قۇرامىن، شەشۋگە ءتيىس مىندەتتەرىن بەلگىلەدى. كوميسسياعا «قازاق رەسپۋبليكاسى اۋماعىنا ...كىرگىزىلۋى ءتيىس اۋماقتاردى ايقىنداۋ; بولاشاق رەسپۋبليكانىڭ شەكارالارىن ءدال بەلگىلەۋ جانە ركسفر حالكومكەڭەسىنە ۇسىنىس، كەڭەستەردىڭ بۇكىلقازاقتىق سەزىنە بايانداما بەرۋ ءۇشىن جوبا ازىرلەۋ; قازاق ولكەسىنىڭ شەكارالارىنا بايلانىستى تۋىندايتىن بارلىق داۋلى سۇراقتار بويىنشا قورىتىندىلار ازىرلەۋ جانە تاپسىرۋ; رەسپۋبليكانىڭ  ىشكى اكىمشىلىك ءبولىنىسىنىڭ جوباسىن جاساۋ» تاپسىرىلدى. 20 مامىردا «جالپىقازاق سەزى تۋرالى» ماسەلەنى تالقىلاي كەلە، «الاشوردانىڭ بۇرىنعى قىزمەتكەرلەرىن پايدالانۋ جونىندە» ۇسىنىس ازىرلەۋدى، «ولكە شەكاراسىن بەلگىلەۋ جايىنداعى كوميسسيانىڭ»  جۇمىسىن ۇيىمداستىرۋدى ناقتى ادامدارعا تاپسىردى. ورال گۋبەرنياسىنىڭ قازاق ولكەسى قۇرامىنان ءبولىنۋى تۋرالى تۋىنداعان ماسەلە بويىنشا قازرەۆكوم تاباندى تۇردە ورال گۋبرەۆكومىمەن ماقساتكەرلىك بايلانىسىن جانداندىردى. اقمولا، سەمەي وبلىستارىن دا قازاق ولكەسىنە قوسۋ ماسەلەسىندە 1920 جىلعى شىلدەدە قيىنشىلىقتار ۇشىراستى. قازرەۆكومنىڭ ساياسي كوميسسياسى ومبى، سەمەي، اقمولادا جۇرگىزگەن جۇمىستار، ءسىبىر رەۆكومىمەن كەلىسسوزدەر  وڭ ناتيجە بەرمەدى. وسى شامادا سىبرەۆكومنىڭ اكىمشىلىك باعىنىسىنداعى پەتروپاۆل، كوكشەتاۋ، ومبى ۇيەزدەرى قايدا قارايتىنىن شەشۋ ءۇشىن قازرەۆكوم ۆتسيك-ءتىڭ اكىمشىلىك كوميسسياسىنا ءوتىنىش ءتۇسىردى.  سونداي-اق قازرەۆكوم  سولتۇستىكتەگى ۇيەزدەر مەن وبلىستاردى قازاق ولكەسىنە قوسۋ شارۋاسىمەن تۇبەگەيلى شۇعىلدانۋ ءۇشىن ءوز تاراپىنان «سولتۇستىك كوميسسياسىن» قۇرىپ، وسى كوميسسيا 1920 جىلعى ماۋسىمدا ىسساپارمەن تەرىستىكتەگى اۋداندارعا شىقتى. ال قازاق ولكەسىنە سىرداريا مەن جەتىسۋ وبلىستارىن قوسۋ شارۋاسى وزىنشە جەكە قارالۋى ءتيىس ماسەلە ەدى. وسى ماسەلە جانە اتالعان وبلىستارمەن قوسا ماڭعىستاۋ، كراسنوۆودسك ۇيەزدەرىن دە قازاق ولكەسى قۇرامىنا بەرۋ حاقىندا كەلىسسوز جۇرگىزۋى ءۇشىن قازرەۆكوم 1919 جىلعى 11 قاراشادا ءوز وكىلىن تاعايىنداپ، تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنا جىبەرگەن. 1920 جىلى قازرەۆكوم بۇل ماسەلەنى ۆتسيك-ءتىڭ قاراۋىنا شىعاردى. ال 27 ناۋرىزدا تۇركاتكومنان ورال وبلىسىنا ەكونوميكالىق  جانە ساياسي تۇرعىدان  اسا جاقىن ادايلىقتاردىڭ  قازولكەنىڭ اكىمشىلىك باعىنىسىندا بولۋى دۇرىستىعىن مويىنداۋدى رەسمي سۇراپ، اداي مەن وزگە دە كوشپەندىلەر ىستەرى بويىنشا ەرەكشە كوميسسيا قۇردى. بۇكىلادايلىق كەڭەستەر سەزى وتكىزىلىپ،  اداي ۇيەزدىك رەۆكومى سايلاندى، قازاق رەۆوليۋتسيالىق كوميتەتى قۇزىرىنا كوشۋگە قاۋلى الىندى. سونى ارقا تۇتقان قازرەۆكوم تۇركاتكومعا، كاسپي سىرتى (زاكاسپي) وبلرەۆكومىنا  تيىستى ءوتىنىش جولداپ، «ماڭعىستاۋ ۇيەزىنىڭ قازولكەگە قوسىلۋىنا قارسى ەمەستىگىن» تۇجىرىمداعان كەلىسىمىن الدى. ماسەلە بولاشاق رەسپۋبليكانىڭ اۋماقتىق شەكتەرىن تالقىلاعان ماسكەۋدەگى تامىز ماجىلىستەرىندە  ءبىرجولا شەشىمىن تاپتى.

وسى قىسقا شولۋدان بايقالاتىنداي، قازاق جەرلەرىن ءبىرتۇتاس رەسپۋبليكا شاڭىراعى استىنا جيناۋدا قازاق رەۆوليۋتسيالىق كوميتەتى ەلەۋلى ءرول اتقاردى. قازرەۆكوم 1920 جىلعى ماۋسىمدا ۇلت ىستەرى جونىندەگى حالكوماتقا «قازاق ولكەسىنىڭ اۋماعى مەن شەكارالارى تۋرالى» دەگەن اتپەن قازاق سوۆەت اۆتونومياسىن قۇرۋ تۋرالى جوبانى ازىرلەۋ الدىنداعى قۇجاتىن ۇسىندى. وندا ەڭ الدىمەن: «قازاق رەسپۋبليكاسى ركسفر-ءدىڭ قۇرامداس بولىگى رەتىندە تەك قازاقتىڭ ۇلتتىق ماسەلەسىن شەشۋ ءۇشىن عانا قۇرىلمايدى، ...تەرريتوريالىق-شارۋاشىلىق ماسەلەلەردى شەشۋگە ءبىز ەكونوميكالىق ماقساتقا ساي بولۋ پرينتسيپىنەن جانە رەسپۋبليكا مەن پرولەتاريات مۇددەسىنىڭ ءوزارا ۇيلەسۋىنەن كەلۋگە ءتيىسپىز»، – دەپ كورسەتىلدى. ودان ءارى «قازاق رەسپۋبليكاسىنىڭ شەكارالارىن انىقتاعاندا ەڭ الدىمەن ەسكەرىلۋگە ءتيىس جاعدايلار» رەتىندە، «ولكەدە كوپشىلىك بولىپ تابىلاتىن قازاقتاردان باسقا، ورىس شارۋالارى مەن جۇمىسشىلارىنىڭ كوپتەگەن وكىلدەرى» تۇراتىنىن، «ولكەنىڭ ءوز ەكونوميكالىق، ونەركاسىپتىك جانە مادەني ورتالىقتارى مۇلدەم جوق» ەكەنىن، «ولارسىز قالىپتى ءومىر ءسۇرۋ مەن دامۋدىڭ مۇمكىن بولمايتىنىن» ايتتى. قۇجاتتىڭ ءۇشىنشى بابىندا «قازاق ولكەسىنىڭ ساياسي جانە ونەركاسىپ ورتالىقتارى (استراحان، ورال، ورىنبور، قوستاناي، ومبى، سەمەي، تاشكەنت) شەت ايماقتاردا جاتقاندىقتان» تۋاتىن قيىندىقتاردى تىزبەلەدى. ءتورتىنشى بابتا «شەكارالاردى بەلگىلەپ، داۋلى ۇيەزدەر تۋرالى ماسەلەنى شەشۋ كەزىندە» ايماقتاردا قالىپتاسقان بايلانىستاردى ۇزبەۋ كەرەكتىگىن، سونداي-اق كەزەكتە «قازاقستانداعى كۇردەلى جەر ماسەلەسىن شەشۋ» توسىپ تۇرعانىن ناقتى باعىتتارىمەن اتاپ كورسەتتى. بەسىنشى بابتا شەت ايماقتارداعى ورتالىقتاردىڭ بىرقاتارىن (ورال، ورىنبور، قوستاناي، سەمەي جانە ت.ب.) ولكە اۋماعىنا قوسىپ، شەكتەرىن جوعارىدا ايتىلعان پرينتسيپپەن بەلگىلەۋ كەرەك دەدى. وسى قۇجاتپەن قوسا قازرەۆكوم بىرەر مۇشەسى وزىنشە وي قورىتىپ جاساعان «قازولكە شەكارالارى» دەپ اتالاتىن انىقتامانى ناركومناتسقا قوسا جىبەردى. وندا رەۆكوم بەكىتكەن قۇجاتتا كورسەتىلگەن اۋماقتى ءبىر جاعىنان، «بۋرجۋازيالىق ۇلتشىلدار ءوز ىقپالىن ارتتىرۋ ءۇشىن پايدالانىپ كەتەدى»، ەكىنشى جاعىنان،  «ورىستار يگەرگەن تەرىستىك جانە شىعىس جولاقتاردى قازولكەگە بەرۋ ...وسى اۋماقتارداعى ورىستاردىڭ تولقۋىن تۋعىزادى» دەگەن قاۋىپ ايتىلدى. سوندىقتان دا انىقتاما اۆتورلارى «قازولكەنى بايىرعى، تاريحقا دەيىنگى دەۋگە بولاتىن شەكتەرىندە ۇيىمداستىرۋ جوباسىن» ەشقانداي دا قولداۋعا بولمايدى دەپ قورىتتى.

ۆتسيك تورالقاسى  ماسەلەنى ءوز قولىنا الدى. «قازاق ولكەسىن باسقارۋعا بايلانىستى ماسەلەلەردى  تالقىلاۋ ءۇشىن» ماسكەۋگە 1920 جىلعى 1 تامىزدا ءماجىلىس وتكىزۋگە ۇيعاردى. كۇن تارتىبىندە «1) قازرەسپۋبليكانى باسقارۋ، 2) قازرەسپۋبليكانىڭ شەكارالارى، 3) قازرەسپۋبليكانىڭ ركسفر-گە قاتىسى» جايىنداعى ماسەلەلەردى تالقىلاۋ تۇرعانىن  حابارلاپ، ومبى، چەليابينسك، ورىنبور، ورال، تاشكەنت، حان ورداسىنان وكىلدەر شاقىردى. وسى تامىز ماجىلىسىنە ستاليننەن شاقىرۋ العان بويدا قازرەۆكوم بىرقاتار دايىندىق جيىنىن وتكىزدى. ايرىقشا كوميسسيا قۇرىپ، وعان ورتالىقتا تالقىلانباق ماسەلەلەرگە بايلانىستى قاجەت ماتەريالدار  جيناقتاۋ مىندەتىن جۇكتەدى. سونىمەن بىرگە ۆتسيك-ءتىڭ جانىنداعى قازرەۆكوم وكىلدىگى 22 ادامنان تۇراتىن «ماماندار كوميسسياسىن» قۇردى. كوميسسياعا شۇعىل تۇردە «ولكەنىڭ تاريحي، ەتنوگرافيالىق، تابيعي جانە ەكونوميكالىق جاعدايى تۋرالى دەرەكتەرگە» سۇيەنە وتىرىپ، قازاق رەسپۋبليكاسى شەكاراسىنىڭ جوباسىن جانە ىقتيمال شەكتەرىنىڭ كارتاسىن جاساۋ مىندەتىن ارتتى. قازرەۆكوم ولكەلىك دەلەگاتسيانىڭ قۇرامىن 1920 جىلعى 8 جانە 20 شىلدەدەگى شەشىمدەرىمەن بەلگىلەدى.

ءماجىلىس ماسكەۋدە 9 جانە 10 تامىزدا بولىپ، ەكى كۇن بويى بولاشاق قازاق اۆتونومياسى اۋماعىن ايقىنداۋعا بايلانىستى ماسەلەلەر مۇقيات تالقىلاندى. ءماجىلىستىڭ قورىتىندىسى جانە تالقىلاۋ كەزىندە  بوي كورسەتكەن كەلىسپەۋشىلىكتەر 12 تامىزدا لەنين توراعالىق ەتكەن ءۇشىنشى ماجىلىستە قارالدى. لەنين ماسەلەگە ماڭىزدى ساياسي ءمان بەردى، الاۋىزدىق تۋعىزعان كۇردەلى ماسەلەلەردىڭ بىرقاتارىنا ءوز پىكىرىن ءبىلدىرىپ، دۇرىس شەشىپ بەردى. 14 تامىزدا ناركومناتس القاسى كازاقتىڭ سوۆەتتىك رەسپۋبليكاسىن قۇرۋ تۋرالى دەكرەتتىڭ جوباسىن بەكىتۋ تۋرالى شەشىم قابىلدادى. قازاق ولكەسىنىڭ شەكتەرىن رەسمي راسىمدەۋ ماسەلەسى  وسىلاي جۇمىسشى جانە ۆەدومستۆوارالىق كوميسسيالاردا  كەلىسىلگەننان سوڭ، ونى 17 تامىزدا ۆتسيك تورالقاسى جانىنداعى اكىمشىلىك كوميسسيا قارادى. ناركومناتستىڭ ۇسىنعان  جوباسى ءبىرلى-جارىم ەلەۋسىزدەۋ وزگەرىستەر جاسالىپ بەكىتىلدى. اكىمشىلىك كوميسسيا بەكىتكەن وسى جوبا العاش رەت سول كۇنى، 17 تامىزدا، ەكىنشى مارتە 24 تامىزدا حالكومكەڭەستىڭ لەنين توراعالىق ەتكەن وتىرىستارىندا  تالقىلاندى. قۇجات جوباسى ماقۇلدانىپ، ۆتسيك-ءتىڭ قاراۋىنا جىبەرىلدى.

حالكومكەڭەستىڭ قازاق ولكەسىن باسقاراتىن رەۆوليۋتسيالىق كوميتەت قۇرۋ تۋرالى 1919 جىلعى 10 شىلدەدە شىعارعان دەكرەتىن ودان بەرگى وقيعالارمەن استاستىرا قاراي وتىرىپ، رەۆكوم ۇيىسقالى بەرى جۇرگىزىلگەن جۇمىستاردىڭ ناتيجەسىندە كوزدەلگەن ماقساتقا جەتكەندىكتىڭ كورىنىسى رەتىندە، 1920 جىلعى 26 تامىزدا ۆتسيك پەن سوۆناركوم قازاق رەسپۋبليكاسى قۇرىلسىن دەپ شەشتى. قازاق حالقىنىڭ مەملەكەتتىلىگىن جاساۋدى ازىرلەۋ جولىنداعى ءبىر جىل جانە 1,5 ايعا سوزىلعان ىزدەنىسكە تولى ۇدەرىس كۇتۋلى ناتيجەگە قول جەتكىزدى: تاريحي دەكرەت دۇنيەگە كەلدى. اۆتونوميالى قازاق رەسپۋبليكاسى رەسەي سوتسياليستىك فەدەراتيۆتىك سوۆەتتىك رەسپۋبليكاسىنىڭ بولىگى رەتىندە قۇرىلدى.

قازاق ولكەسىن باسقاراتىن رەۆكوم تۋرالى ەرەجەدە قازاق رەۆوليۋتسيالىق كوميتەتىنىڭ قۇزىرىنا ءتورت وبلىس (ورال، تورعاي، اقمولا، سەمەي) جانە  استراحان گۋبەرنياسىنداعى قازاق   اۋماعى جاتاتىنى اتاپ كورسەتىلگەن ەدى. قازرەۆكوم وسى كەڭىستىكتە ناركومناتستىڭ  قازاق ءبولىمى باستاعان بولاشاق رەسپۋبليكا شەكتەرىن پىسىقتاۋدى ماقساتكەرلىكپەن جالعاستىرعان. ماسەلەنىڭ تۋىنداعان داۋلى تۇستارىن شەشۋدە، دەگەنمەن،  1920 جىلعى تامىزدا ءتۇرلى دەڭگەيدە وتكەن ماجىلىستەردەگى تالقىلاۋلار جاقسى ناتيجە بەردى. اسىرەسە جاريالانباق قازاق  رەسپۋبليكاسىنا كىرەتىن ولكە ايماقتارى پرەدسوۆناركوم لەنين باسقارعان حالكومكەڭەس وتىرىستارىندا مەيلىنشە ناقتىلانا ءتۇستى دە، قابىلدانعان دەكرەتتە ايقىن تۇجىرىمدالدى.   سويتىپ اۆتونوميالى قازاق مەملەكەتتىگىنىڭ قۇرامىنا سەمەي وبلىسى پاۆلودار، سەمەي، وسكەمەن، زايسان، قارقارالى ۇيەزدەرىمەن، اقمولا وبلىسى اتباسار، اقمولا، كوكشەتاۋ، پەتروپاۆل ۇيەزدەرىمەن جانە ومبى ۇيەزىنىڭ قازاقتار تۇراتىن ءبىر بولىگى بەرىلدى. قازرەۆكوم مەن سىبرەۆكومعا ءوزارا كەلىسىپ، ومبى ۇيەزىنىڭ قازاق جانە ءسىبىر بولىكتەرىن ءدال مەجەلەۋ مىندەتتەلدى.   قوستاناي، اقتوبە، ىرعىز، تورعاي ۇيەزدەرى كىرەتىن تورعاي،    ورال، ءىلبىشىن، تەمىر، گۋرەۆ ۇيەزدەرى بار ورال وبلىستارى، زاكاسپي وبلىسىنىڭ ماڭعىستاۋ ۇيەزى، وسى وبلىستاعى كراسنوۆودسك ۇيەزىنىڭ 4-ءشى جانە 5-ءشى اداي بولىستارى، استراحان گۋبەرنياسىنىڭ سينەمور بولىسى، بوكەي ورداسى، 1-ءشى جانە 2-ءشى تەڭىز جاعالاۋى وكرۋگتەرىنە جاپسارلاس بۇرىنعى قازىنالىق وبروك جەرلەرىنىڭ اۋماعى رەسپۋبليكا قۇرامىنا قوسىلدى. قازرەۆكومعا تەڭىز جاعالاۋى جولاعى جانە سافرونوۆ، گانيۋشكين، نيكولاەۆ بولىستارى قاراتىلدى. استراحان اتقارۋ كوميتەتى جانىنان  قازرەۆكوم مەن استراحان اتكومىنىڭ وكىلدەرى كىرەتىن كوميسسيا قۇرىپ، حالقى ارالاس وبلىستارداعى ءوزارا قارىم-قاتىناستاردى مۇقيات رەتكە كەلتىرۋ كوزدەلدى. ال تۇركرەسپۋبليكا قۇرامىنداعى قازاق تەرريتوريالارىن قازرەسپۋبليكا قۇرامىنا قوسۋ سوندا تۇراتىن جۇرتتىڭ ەرىك-جىگەرىنە بايلانىستى شەشىلەدى دەپ كورسەتىلدى.

26 تامىز دەكرەتى بويىنشا «جەرگىلىكتى سوۆدەپتەر، قازاق سوتسياليستىك سوۆەتتىك رەسپۋبليكاسىنىڭ ورتالىق اتقارۋ كوميتەتى جانە سوۆناركومى» قازاق رەسپۋبليكاسىنىڭ باسقارۋ ورگاندارى بولىپ تابىلاتىن. وسىنداي قۇرىلىمدى تولىق زاڭداستىرۋ ماقساتىمەن قازرەۆكوم 1920 جىلعى 4–12 قازاندا قازاقستان سوۆەتتەرىنىڭ قۇرىلتايشى سەزىن وتكىزدى دە، اۆتونوميالى قازاق رەسپۋبليكاسى جاريالانعان سوڭ، وكىلەتتىگىن توقتاتتى. سەزد قازاق رەسپۋبليكاسى ەڭبەكشىلەرى قۇقتارىنىڭ دەكلاراتسياسىن قابىلدادى. دەكلاراتسيادا قازاق اۆتونوميالىق رەسپۋبليكاسى رەسەي فەدەراتيۆتىك رەسپۋبليكاسىنىڭ قۇرامىندا قۇرىلعانى كونستيتۋتسيالىق تۇرعىدا جاريا ەتىلدى. رەسپۋبليكا ازاماتتارىنىڭ نەگىزگى قۇقتارى مەن مىندەتتەرى، مەملەكەتتىك بيلىك ورگاندارى، سايلاۋ جۇيەسى مەن ونىڭ پرينتسيپتەرى،  جەر ساياساتى، سوتتىڭ ۇيىمداستىرىلۋى مەن قىزمەتىنىڭ جۇيەسى بەلگىلەندى. رەسپۋبليكانىڭ جوعارعى بيلىك ورگاندارى – ورتالىق اتقارۋ كوميتەتى (قازاتكوم) مەن حالىق كوميسسارلارى كەڭەسى (حالكومكەڭەس) سايلاندى. مۇنىڭ ءبارى جۇرتشىلىق تاراپىنان جاقسى قابىلداندى، قازاقتىڭ سوۆەتتىك ۇلتتىق مەملەكەتتىلىگىنىڭ جاريا بولۋى وتارلىق قاپاستان شىققان حالىقتىڭ ۇلتتىق جاڭعىرۋ جولىنداعى العاشقى قادامى رەتىندە باعالاندى.

سودان بەرى ءبىر عاسىر ءوتتى. كەڭەستىك قازاق رەسپۋبليكاسى تۋ تىككەلى – ءجۇز جىل! ءسوز جوق، ءتورت عاسىر دەربەس ءومىر سۇرگەننەن كەيىن وتار قامىتىن كيۋگە ءماجبۇر بولعان، تيىسىنشە ءحىح عاسىردا ۇمىتتىرىلعان قازاق مەملەكەتتىگىن حح عاسىردا تۇڭعىش رەت الاش (قازاق) ورداسى جاڭعىرتۋعا تىرىستى. بىراق ونىڭ ارەكەتى باياندى بولمادى دا، كەۋدەسىندە ءبىرتۇتاس الاشتىڭ ۇلتتىق يدەياسى جالىنداعان ازاماتتار كەڭەستىك پلاتفورمادا سوتسياليستىك رەسپۋبليكا تۇعىرىن سومداۋعا اتسالىستى. سول تاپتىق نەگىزدە جاسالعان سوۆەت وكىمەتىنىڭ 1920 جىلعى 26 تامىز دەكرەتى دۇنيەگە سوتسياليستىك كەڭەستىك قازاق رەسپۋبليكاسىن اكەلدى دە، ونىڭ  جالعاسى بۇگىنگى تاۋەلسىز قازاقستان بولىپ وتىر. تاۋەلسىز قازاقستان ءوزىنىڭ باستاۋىن ۇمىتپايدى. ال تاريحي جادتىڭ مىقتى بولۋى – ەلدىڭ ەرتەڭىنە وتە قاجەت وتانشىل ازاماتتاردى تاربيەلەۋدىڭ بەكەم كەپىلى.

بەيبىت قويشىباەۆ،                                                                                        جازۋشى، تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى.

Abai.kz