بۇل ماقالانى، جازسام با، جازباسام با؟، دەپ كوپ ويلاندىم. سەبەبى، مەن ايتپاقشى ماسەلە ءوزىمنىڭ ىستەپ وتىرعان كاسىبىمە، جەپ وتىرعان نانىما جانە ارىپتەستەرىمنىڭ مۇددەسىنە تىكەلەي بايلانىستى.

ەگەر، عايىپتان تايىپ، ۇكىمەتتىڭ مەنىڭ جازباما كوزى ءتۇسىپ، كوڭىلى  بولىنىپ، جالعان جارامسىز تاۋارلاردى شەكتەپ، ىشكى وندىرىسكە جول اشىپ جاتسا، «قۇرتتىڭ اتىن جاڭىلتىپ مالتا قويىپ» جۇرگەن ارىپتەستەرىم مەن مەنىڭ ۋاقتىلى قيىندىعىم ونىڭ قاسىندا نەگە تۇرادى؟!.

وسى وي مەنى: «قوي، جازايىن! ءوز كورگەن-بىلگەنىمدى قورىتىپ،  ۇسىنىسىمدى ايتايىن. ءبىر پايداسى ءتيىپ قالار...»، دەگەن بايلامعا كەلتىردى.

مەن قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ اتاقتى ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ءبىرى سانالاتىن نانكايدان ەكونوميكا ماماندىعىن ءتامامدادىم.

شىڭجاڭ سىرتقى ەكونوميكا جانە ساۋدا باسقارماسىنىڭ ۇلتتىق كومپانياسىندا ەكى جىل جۇمىس ىستەدىم. سوسىن، ءوز قالاۋىم بويىنشا «جاڭا اۋەن» دەگەن شوۋ بيزنەس ورتالىعىن قۇرىپ، وننەشە جىل پروديۋسەرلىكپەن اينالىستىم. تالاي تالانتتىڭ كوزىن اشىپ، ءانشى-كۇيشىلەردىڭ تۇساۋىن كەستىم. قازاقستاننىڭ جارق ەتكەن جارىق جۇلدىزىن قىتايعا شاقىرىپ، بۇكىل شىڭجاڭنىڭ قازاق قونىستانعان وڭىرلەرىن ارالاپ ءجۇرىپ كونتسەرت قويدىم. سول كاسىپتەن ءوز ناپاقامدى ايىرىپ وتىردىم، جۇلدىزداردىڭ دا  قالتاسىن قامپايتتىم. ءسويتىپ، جۇمىسىمدى دوڭگەلەتىپ، قازاقستان مەن قىتايدىڭ اراسىنداعى مادەنيەتكە التىن كوپىر بولدىم.

2014 جىلى الاۋلاعان اسقاق سەزىممەن اتاجۇرتقا ءبىرجولا ورالدىم. ەلگە ورالعاننان كەيىن پروديۋسەرلىكتى قويىپ، «جىبەك جولى شوۋ تەحنيكا» كومپانياسىن قۇرىپ، كونتسەرت جانە باسقا ءىس-شارالارعا قىزمەت وتەيتىن (دىبىس اپپاراتتارىن، جارىقتاندىرۋ قۇرىلعىلارىن، LED ەكرانداردى  جالعا بەرۋ) جۇمىسپەن اينالىستىم.

مىنە، تابانى كۇرەكتەي بەس جىل بولدى. بايقاعانىم – بۇل سالانىڭ مايلى جىلىگى مەملەكەتتىك مەكەمەلەردىڭ قولىندا ەكەن.

سوندىقتان، جۇمىس بارىسىندا جەكە تۇلعالاردان گورى، مەملەكەتتىك مەكەمەلەردىڭ جۇمىسىن كوبىرەك جاسادىق.

جاسىراتىنى جوق، سوڭىندا مەملەكەتتىك مەكەمەلەردەگى تانىس-تامىرلىق پەن مونوپوليادان شارشادىق. تابان ەت، ماڭداي تەرىڭمەن تاباتىن پايداڭنىڭ جارتىسىن بولماسا دا، ۇشتەن ءبىرىن بولىسپەسەڭ، ءارى قاراي جۇمىس ىستەۋ مۇمكىن ەمەس ەكەن. تەك، بىرنەشە كومپانيا عانا مادەنيەت تاراۋلارىمەن، «توننىڭ ىشكى باۋىنداي» بولىپ العان، جۇمىس سولاردان اسپايدى. بۇنداي ىنساپسىزدىق پەن مونوپوليا تۇرعاندا، بۇل سالادان ءوسىپ-وركەندەمەيتىنىمە مەنىڭ كوزىم ابدەن جەتتى.

سونىمەن، «قوي، ءبۇيتىپ جۇرە بەرمەيىن! ەلىمە ەسە قوسام دەگەن ارمانمەن بار دۇنيەمدى ارقالاپ كەلدىم. بۇنداي ەزبە تىرلىكتى دوعارايىن دا، باسقا تىرلىككە كوشەيىن!»، دەگەن بەكىمگە كەلدىم.

جۇمىستى باسقا ارناعا بىردەن بۇرۋ دا وڭاي بولعان جوق. ءوزىم بىلگەن جۇمىستىڭ نەگىزىندە، قازاقستاندا اشىلماعان «دىبىس اپپاراتتارىن» (كولونكا جانە ميكروفون) وندىرەتىن تسەح اشۋعا بەكىندىم. سوسىن، زاۋىت قۇراتىن ورىندى تاپتىم، وندىرەتىن ءونىمنىڭ وزىندىك قۇنىن ەسەپتەدىم. بىلاي، جامان ەمەس، قوسالقى بولشەكتەرىن قىتايدان ساتىپ الىپ، ونى قازاقستانعا جەتكىزۋ ءسال ۋاقىت الادى، جول شىعىنىن تالاپ ەتەدى دەمەسەڭىز، ءونىم سونشالىق قىمباتقا ءتۇسىپ تۇرعان جوق. قىتايدىڭ ءوزىنىڭ تۇپنۇسقا ونىمدەرىنەن ارزانىراق بولايىن دەپ تۇر. ارزان بولاتىن سەبەبى، قىتايدا بۇرىنعىداي ەمەس، ءبارى قىمباتتادى. مىسالى، ەڭبەككۇشى بىزدەن 50-100%-عا  قىمبات. جەردىڭ ساتىلۋ باعاسى، زاۋىت قوياتىن ورىننىڭ، قويمانىڭ جالداۋ اقىسى، ۇكىمەتكە تاپسىراتىن سالىق – بارلىعى بىزدەن جوعارى.

ەندىگى ماسەلە – وسى وندىرگەن ءونىمدى قالاي ساتىلىمعا شىعارۋ؟

وسى ماسەلەگە جاۋاپ تابۋ ءۇشىن، ارناۋلى ماركەتينگ زەرتتەۋىمدى باستادىم. الدىمەن، الماتى قالاسىنداعى ياليان بازارىنا بارىپ، ءوزىمنىڭ وندىرمەكشى بولعان ونىمىممەن ۇقساس تاۋاردىڭ باعاسىن، ساپاسىن جانە باسەكەلەستەرىمدى زەرتتەدىم. بۇنداعى سامساپ تۇرعان دىبىس اپپاراتتارىنىڭ بارلىعى كورشى قىتايدان كەلگەن. ولار – ىلەۋدە بىرەۋى عانا قىتايدىڭ تۇپنۇسقا ونىمدەرى بولماسا، نەگىزىنەن تۇگەلى دەرلىك ماركاسى ۇرلانعان جالعان تاۋارلار. امەريكانىڭ، گەرمانيانىڭ، جاپونيانىڭ، انگليانىڭ الەمدىك برەندتەرى. كادىمگى الەمگە تانىس «JBL Dynacord»، «Electrovois»، «Shure»، «Sennheiser» «Yamaha» «Soundcraft»  ماركالى كولونكالار، ميكروفوندار جانە پۋلتتار. بىلاي قاراعاندا، سىرتى جالتىراپ،  تۇپ نۇسقادان تۇك ايىرماسى جوقتاي بولىپ تۇر. باعاسى دا ارزان. مەنىڭ وندىرمەكشى بولعان تاۋارىمنىڭ باعسىنىڭ ارجاق-بەر جاعىندا.

«ەندى بۇلارمەن قايتىپ باسەكەلەسەمىز؟ بۇلار دۋبليكات (جالعان), ساپاسىز بولعانىمەن، ماركاسى الەمگە ايگىلى، اتاعى جەر جارعان برەندتەر. ال، مەن تىڭنان باستاعالى تۇرمىن. جانە تۇتىنۋشىلاردىڭ «وتاندىق ءونىم» دەسە، سەنىمسىزدىكپەن مۇرنىن ءشۇيىرىپ قارايتىن جەرى تاعى بار. باعاسىن بىردەي قويسام، مەنىڭ تاۋارىمدى كىم الا قويادى؟ مۇمكىن، ەڭ ارزان قوسالقى بولشەكتەردى سالىپ، وزىندىك قۇنىن تومەندەتىپ، ولاردان ارزان ساتارمىن. ءسويتىپ، اقىرىنداپ كليەنتتەردى وزىمە قاراتىپ السام، ءبىر ءجونى بولار...»، دەپ، ءبىر ءتۇيدىم.

ارى قاراي، كليەنتتىڭ جاعدايىن باعامداۋعا كوشتىم. ونى دا ءبىراز ۋاقىت زەرتتەگەننەن كەيىن، قورىتىندى شىقتى. بۇل  دۋبليكات (جالعان) تاۋارلاردىڭ تۇتىنۋشىلارى (كليەنتتەرى) نەگىزىنەن مىنالار ەكەن:

ءبىرىنشى، «دىبىس اپپاراتتارىنان» مۇلدەم بەيحابار، تويحانا، كافەلەردىڭ يەلەرى. ولار، ساتۋشىنىڭ ايتقانى بويىنشا، تاۋار بەلگىسىنىڭ اتىنا جىعىلىپ، ساتىپ الادى.

ەكىنشى، كاسىپتىك ادامدار. بۇلار، تۇپنۇسقا تاۋار الۋعا شاماسى جەتپەيتىن، «كورپەسىنە قاراي كوسىلەتىندەر». ولار دۋبليكات (جالعان) ەكەنىن بىلە تۇرا، تەك برەندتىك ەفەكتىسىنە قىزىعىپ، ماقتانىش ءۇشىن بولا ساتىپ الادى.

ءۇشىنشى، مەملەكەتتىك مەكەمەلەر. بۇندا ەكى ءتۇرلى كليەنت بار. ءبىرى – تەك، تاۋاردىڭ مىنەزدەمەسى قاعاز جۇزىندە دۇرىس بولسا بولدى. باستىسى – باعاسى ارزان بولسا، ساتىپ الا بەرەتىن كليەنت; ەندى ءبىرى – تاپسىرىس بەرۋشى ورىننىڭ باسشىسى تاپسىرىس الۋشىمەن «بالىق ۇندەس، باقا تىلدەس بولىپ»، الدىن الا كەلىسىپ، تۇپنۇسقا تاۋاردىڭ باعاسىن بەرىپ، ورنىنا 10 ەسە ارزان دۋبليكات تاۋاردى ساتىپ الىپ، كاسىپكەرمەن اقشانى ءبولىسىپ الاتىن كليەنتتەر.

ءسويتىپ، كليەنتتەردىڭ دە جاعدايىن بىلدىك.

ماركەتينگ زەرتتەۋىمنىڭ ناتيجەسى بويىنشا، «برەندتىك ەفەكتىسىنە» بايلانىستى، مەنىڭ ءونىمىمنىڭ باسەكەلىك قۋاتى بازاردا تۇرعان «تاۋارلاردان» ءسوزسىز تومەن بولاتىنى بەلگىلى بولدى. بىراق، سوندا دا ءۇمىتىمدى ۇزبەي، مەنەن تالاي شاپان بۇرىن توزدىرعان، دىبىس اپاراتتارى سالاسىنىڭ جىلىگىن شاعىپ، مايىن ىشكەن، قىتاي تانىسىم بار ەدى. ول  قىتايداعى دىبىس اپپاراتتارىن شىعاراتىن زاۋىتتىڭ قوجايىنى بولاتىن. سودان ءبىر اقىل سۇراپ كورەيىن، دەپ شەشتىم. وسىلايشا، ءوزىمنىڭ ويىمدى ايتتىم.

ونىڭ اقىلى بىلاي بولدى:

«الەمدىك برەندتتەردى ۇرلاپ، جالعان تاۋارلار وندىرۋگە، ونى اشىق اشكەرە ساتۋعا شەكتەۋ قويمايتىن مەملەكەتتەردە برەند جاساۋ مۇمكىن ەمەس! بۇل «ونىمدەر» بازاردا تۇرعاندا، «برەند ەفەكتىسى» جوق ۇقساس تاۋارلار ساتىلمايدى. سەن ءونىمىڭدى تانىمالى برەند جاساۋ ءۇشىن، الدىمەن مەملەكەتىڭ قولداۋى كەرەك. جالعان برەندتەرگە ەڭ ارزان قوسالقى بولشەكتەر پايدالانىلادى. برەند  ەلدىكى بولعاننان كەيىن، ساتۋشى ونىڭ اتاق-داڭقىن قورعامايدى. تاۋار وتپەي قالعان كۇنى باسقا جۇمىسقا اۋىسادى. كوپتەگەن مەملەكەتتەر بۇعان جول قويمايدى. «جالعان برەندتەر» تەك ءسىزدىڭ مەملەكەت سەكىلدى ساتۋعا شەكتەۋ قويمايتىن مەملەكەتتەردە عانا ساتىلادى!», دەدى.

سونىمەن، «ءوز ءونىمىن ءوزى قورعامايتىن ەلدە ءوندىرىس اشقانىڭمەن، ءورىسىڭ كەڭەيمەيدى», دەگەن قورتىندى شىعاردىم.

ەندى ەل قالاي كوشسە، سولاي كوشىپ، ەپتەپ-سەپتەپ ەل قاتارىندا جان باعا بەرەيىن دەپ شەشتىم. باسقا امال جوق ەكەن!

قۇداي بىلەدى، بۇنداي جاعداي مەن سياقتى «وتاندىق ءونىم وندىرسەم بە؟»، دەپ ويلانعان تالاي كاسىپكەردىڭ باسىنان وتكەنى داۋسىز. جالعان تاۋار، تەك ەلەكتروندى ونىمدەردە عانا ەمەس، كيىم-كەشەك، ىدىس-اياق، قوسالقى بولشەك، سپورتتىق تاۋارلار ت.ب سالالاردىڭ بارىندە تولىپ تۇر. مەنىڭ نەگە ءوندىرىس اشپاعان سەبەبىمدى ەندى تۇسىنگەن بولارسىزدار!

مەنىڭ ۇسىنىسىم:

قازاقستاننىڭ ءوندىرىسى، بۇكىل الەمدىك وندىرىسپەن سالىستىرعاندا، ءالى باليعاتقا تولماعان بالانىڭ كۇيىندە تۇر. ونىڭ ءالى باسەكەلىك قابلەتى جوق. ات جالىن تارتىپ مىنۋگە جاسى جەتپەگەن بالانىڭ اتا-انا قامقورلىعىنا مۇقتاج بولاتىنى سەكىلدى، قازاقستاندىق ءوندىرىس تە مەملەكەتتىڭ قورعاۋىنا ءزارۋ.

سوندىقتان، مەملەكەت، ءبىرىنشى، ءوز وندىرۋشىلەرىن قولداپ، كورشىنىڭ كولەڭكەسىن تۇسىرمەي، ءوز وتاۋىنىڭ وردا بولۋىنا شارت ازىرلەۋ كەرەك.

ءوز ءوندىرىسىن قورعاۋ مەن قولداۋدىڭ «ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك» ەكەنىن وسى جولى پاندەميا بارىسىندا سەزدىك دەپ ويلايمىن.

فرانتسيادا ءبىر بالاۋىز شام وندىرەتىن زاۋىت: «ءبىزدىڭ كاسىپورىنىمىز «كۇن» دەگەن تەڭدەسسىز سىرتقى كۇشتىڭ كەدەرگىسىنە  جولىقتى. سول ءۇشىن، نە كۇننىڭ كوزىن توسىپ بەر. نە بولماسا، تۇرعىنداردىڭ ءۇيىنىڭ ىشىنە كۇن ساۋلەسى تۇسپەيتىن ەتىپ، ەسىك-تەرەزەسىن تۇمشالاپ تاستاۋعا قۇقىق بەرەتىن زاڭ قابىلداڭدار! ايتنەسە، بالاۋىز شامدارىمىز ساتىلماي، كاسىپورنىمىز «بانكروت» بولاتىن بولدى!»، دەپ، پارلامەنتكە حات جازىپتى دەيدى-مىس.

سول ايتپاقشى، ءبىزدىڭ وندىرۋشىلەر ۇكىمەتتەن كۇننىڭ كوزىن توسىپ بەرسىن دەمەيدى. ەڭ ءبىرىنشى، شەتەلدەن كەلەتىن جالعان تاۋاردىڭ جولىن كەسسە دەپ ارماندايدى. بازاردا تۇرعانىن بازاردا كوزىن قۇرتىپ، كورشىنىڭ كولەڭكەسىنەن قۇتقارار ما ەكەن دەپ ۇمىتتەنەدى...

ەگەر، وسى ءوتىنىش پەن تىلەك ورىندالىپ جاتسا،  وتاندىق ءوندىرىس جاۋىننان كەيىنگى جاۋقازىن قۇساپ ءدۇر ەتە تۇسكەلى تۇر!

«جاقسىعا باسىن ايتسا، اياعىن ءوزى بىلەدى!» دەۋشى ەدى عوي ءبىزدىڭ دانا قازاق. مۇمكىن، ۇكىمەت ءوزى دە وتاندىق ءونىم وندىرۋشىلەر مەن ونىمدەردى  قولداۋ مەن قورعاۋدىڭ كەشەندى شارالارىن دايىنداپ جاتقان شىعار؟!

ەربوسىن نۇرمۇحانۇلى،

ەكونوميست، كاسىپكەر.

Abai.kz