تۇرسىن جۇرتباي الاشتانۋشى، عالىم: رۋحاني تاۋەلسىزدىك رۋحاني يماندا
قازاق ەلىنىڭ 20 جىلدىق تاۋەلسىز تاريحى قازاق ءۇشىن بابالار ارمانى بولعان قاسيەتتى دە قاستەرلى ۇعىم. ۇلتىمىزدىڭ اڭسارلى ۇلى ارمانى ازاتتىق تاڭى اتقاندا بوركىن اسپانعا اتىپ، قۋانباعان قازاق جوق. اتاجۇرت، اتامەكەندەگى قازاقپەن قاتار تورتكۇل دۇنيەنىڭ تۇكپىرىنە تارىداي شاشىلعان بار قازاقتىڭ جۇرەگى «اق تۇيەنىڭ قارنى جارىلدى» دەپ، الىپ ۇشقانى انىق. وسى شەتتەگى قازاق مادەنيەتى، ادەبيەتى، جالپى رۋحانياتى ءبىرتۇتاس قازاق ەلىنىڭ ەنشىلەس، بولىنبەس ءبىر بولشەگى. «مادەنيەت ءسوز بولعان ۋاقىتتا ءبىز ەشۋاقىتتا بۇگىنگى اۋماقتىق، ياعني، تەرريتوريالىق شەڭبەرىمىزبەن شەكتەلىپ قالماۋىمىز كەرەك» دەپتى كەزىندە اقسەلەۋ سەيدىمبەك. ءبىز وسى ورايدا ءبىرتۇتاس قازاق جۇرتىنىڭ كەشەگىسى مەن بۇگىنگىسى، ەرتەڭگى ەڭسەلى ەلدىڭ ماقسات-مۇراتتارى توڭىرەگىندە الاشتانۋشى، عالىم تۇرسىن جۇرتبايمەن سۇقباتتاسىپ قايتقان ەدىك.
قازاق ەلىنىڭ 20 جىلدىق تاۋەلسىز تاريحى قازاق ءۇشىن بابالار ارمانى بولعان قاسيەتتى دە قاستەرلى ۇعىم. ۇلتىمىزدىڭ اڭسارلى ۇلى ارمانى ازاتتىق تاڭى اتقاندا بوركىن اسپانعا اتىپ، قۋانباعان قازاق جوق. اتاجۇرت، اتامەكەندەگى قازاقپەن قاتار تورتكۇل دۇنيەنىڭ تۇكپىرىنە تارىداي شاشىلعان بار قازاقتىڭ جۇرەگى «اق تۇيەنىڭ قارنى جارىلدى» دەپ، الىپ ۇشقانى انىق. وسى شەتتەگى قازاق مادەنيەتى، ادەبيەتى، جالپى رۋحانياتى ءبىرتۇتاس قازاق ەلىنىڭ ەنشىلەس، بولىنبەس ءبىر بولشەگى. «مادەنيەت ءسوز بولعان ۋاقىتتا ءبىز ەشۋاقىتتا بۇگىنگى اۋماقتىق، ياعني، تەرريتوريالىق شەڭبەرىمىزبەن شەكتەلىپ قالماۋىمىز كەرەك» دەپتى كەزىندە اقسەلەۋ سەيدىمبەك. ءبىز وسى ورايدا ءبىرتۇتاس قازاق جۇرتىنىڭ كەشەگىسى مەن بۇگىنگىسى، ەرتەڭگى ەڭسەلى ەلدىڭ ماقسات-مۇراتتارى توڭىرەگىندە الاشتانۋشى، عالىم تۇرسىن جۇرتبايمەن سۇقباتتاسىپ قايتقان ەدىك.
- تۇرسىن اعا، تامىرى تەرەڭ تاريحىمىزدى كەيىنگى كەزدە شولتيتىپ، تىم قىسقا، تىم بە-رىدەن باستاعىمىز كەلەتىن پيعىلدىڭ بارى سەزىلىپ قالىپ ءجۇر. نەلىكتەن دەپ ويلايسىز؟
- وتاننىڭ جانە مەملەكەتتىڭ ەڭ قاسيەتتى ۇلى بەلگىسى، ول - شەكارا. اقسەلەۋ «قازاق دەگەن حالىقتى قۇرساعىندا تەربەتكەن ۇلى دالانىڭ اۋماعى قازىرگى شەكارادان الدەقايدا كەڭ بولاتىن. ءبىز وتارشىلدىقتىڭ قاقپانىنا تۇسكەن كەزدەگى جەرىمىزدىڭ ۇشتەن ءبىر بولىگىنەن ايى-رىلىپ، تاۋەلسىزدىك الدىق» دەپ دۇرىس ايتقان. ءبىز تەك قانا بوداندىقتىڭ تۇسىندا قازاق جەرىنىڭ ۇشتەن بىرىنەن ەمەس، تەڭ جارتىسىنان ايىرىلدىق. ال 1920 جىلعى 24 تامىز كۇنى لەنين قول قويىپ، قازاق اۆتونومياسىنىڭ بەكىتىپ بەرگەن تەرريتوريالىق شەكاراسىنىڭ جالپى كولەمىنىڭ 25-30 پايىزىنان كەڭەس وداعىنىڭ جانە تاۋەلسىزدىك تۇسىنداعى شەكارانى انىقتاپ، بەلگىلەپ بەكىتۋ تۇسىندا ايىرىلىپ قالدىق. سونىڭ ىشىندە اسا قاجەتتى رۋحاني تامىرىمىزدىڭ نەگىزگى وسكىنى بولىپ تابىلاتىن قاسيەتتى جەرلەر دە بار. سونىڭ ءبىرى ءيسى تۇركىنىڭ بەسىگى قازاق حالقىنىڭ قاسيەتتى ءتورى التاي، التايدىڭ كۇنشىعىس تەرىسكەيى، سونىڭ ىشىندە مۇزتاۋ، جازاتىر، قاتىنسۋ سياقتى جەرلەر. قازىر التايدىڭ ەڭ شوقتىقتى بيىگى مۇزتاۋدىڭ ءوز باسى عانا قازاقستانعا قارايدى. ال وعان باراتىن جولدىڭ بارلىعى رەسەيدىكى. ءبىز ءوزىمىزدىڭ تىكەلەي تاعدىرىمىزعا قاتىستى ستراتەگيالىق جەرىمىزدەن ايىرىلىپ قالدىق. مونگوليا شەكاراسىنان 40 شاقىرىم وتكەننەن كەيىن تاعى دا رەسەيدىڭ شەكاراسى باستالادى. ەكى ورتادا قازاقستان مەن رەسەي شەكاراسى بار. ءبىز سونىڭ ناتيجەسىندە بايان-ولگەيمەن تىكەلەي قارىم-قاتىناس جاسايتىن كوش جولىنان ايىرىلىپ قالدىق. ال بۇل دەگەن ءبىزدىڭ شەت ەلگە شىعاتىن سان عاسىرلىق رۋحاني تامىرلى ۇلى كوش جولى ەدى. سونىمەن قاتار بوستاندىق، استراحان ءوڭىرى، مىنا ەرتىستىڭ ارعى بەتىندەگى قۇلىندى دالاسى كوزدەن بۇلبۇل ۇشتى. ارينە، بۇل ماسەلەگە ەندى قايىرىلىپ كەلۋدىڭ تاريحي مۇمكىندىگى بولمايتىن شىعار. الايدا ءبىز سول ەجەلگى قازاق يەلىگىندەگى، مەكەنىندەگى جانە سول جەردە وتىرعان قازاق حالقىنىڭ وكىلدەرىن ەشقاشاندا ءبولىپ تاستاۋىمىزعا بولمايدى. ءاز تارحانداعى، سەلەبى-ورىنبور بويىنداعى، قۇلىندى ولكەسىندەگى، التايدىڭ جەلكەسىندەگى، شىعىس تۇركىستانداعى، قوقان-بۇقار ايماعىنداعى قالىڭ قونىستان-عان قارعا تامىرلى قازاقتىڭ تاعدىرى ءۇشىن ءبىز جاۋاپتىمىز جانە وعان كەپىلدىك بەرۋگە مىندەتتىمىز. ويتكەنى، قانداي دا ءبىر مەملەكەتتىك قۇرىلىمىنىڭ وزگەشەلىگىنە قاراماستان، ول جەردەگى قانداستارىمىز قازاق ۇلتىنىڭ تاريحي ۇيىت-قىسى بولىپ تابىلادى. ءتىپتى، قازىرگى بۇقار-سامارقان ءوڭىرىن، شىرشىق ءوڭىرىن، شىعىس تۇركىستان، التايدى ءبىز ءوزىمىزدىڭ اڭسارلى اتا جۇرتىمىز رەتىندە ۇنەمى نازاردا ۇستاۋعا ءتيىسپىز. ۇلى دالاداعى اڭسارلى اقىل-وي ءاپسانالارى مەن اڭىزدارى جەتەلەگەن جيدەلى-بايسىن، ءتاڭىرتاۋ، قورقىتتىڭ قوبىز سارىنى ۇيالاعان سىر ءبىزدىڭ بۇگىنگى ۇلت بولىپ ۇيۋىمىزدىڭ بەسىك ءانى بولىپ تابىلادى. جانە قاي يمپەريانىڭ ىعىندا بولمايىق وسى ءوڭىردى مەكەندەگەن قازاق جۇرتىنىڭ وكىلدەرى ۇلى الاش قوزعالىسىنىڭ باستى قوزعاۋشى كۇشتەرى. ءبىز بۇگىنگى قازاق ەلىنىڭ ەرتەڭگى كەمەل كەلەشەگىن وسىلاردىڭ مۇددەسىن ارالاستىرا وتىرىپ جۇزەگە اسىرۋعا مىندەتتىمىز. بۇل ءبىزدىڭ مەملەكەتتىك پارىزىمىز. ەگەر دە سول تامىرى قازاق، كىندىگى قازاق دەپ ۇيىعان قاۋىمنان ايىرىلىپ قالاتىن بولساق، وندا ءبىز ۇلت-مەملەكەت رەتىندە ەرتەڭگە ەتەك-جەڭى قيىلعان، شولاق توندى عانا ەل بولىپ شىعامىز. سوندىقتان دا قانداي دا ءبىر تاريحي تەبىرەنىستەر، تولقۋلار بولسا دا بۇل ساياسات ءبىزدىڭ وزەگىمىزدەگى ۇزىلمەيتىن التىن ارقاۋ بولۋى كەرەك. قازاقتىڭ ەنشىسى بولىنگەن جوق. بۇل تەك قانا قازاقستانداعى قازاققا عانا قاتىستى ەمەس الەمدەگى قازاققا قاتىستى ۇعىم. اباي ايتقان «ءبىرىڭدى، قازاق، ءبىرىڭ دوس، كورمەسەڭ، ءىستىڭ ءبارى بوس» دەگەن ۇراندى جادىمىزدا ۇستاپ، جانىمىز ارالاسا تىرشىلىك كەشۋىمىز كەرەك.
- قازاق حالقىن ۇيىتاتىن، ءبىرتۇتاس ۇلت رەتىندە ساقتاپ قالاتىن نەگىزگى قۇرا - قازاق ءتىلى. ال، قازىرگى قازاق ءتىلى قازاقتىڭ «اقىل-ويى، جۇرەگى» بولا الماي وتىر. قايتكەندە، ءبىز، قازاق ءتىلىن قازاقستان حالقىنىڭ تىلىنە، اقىل-ويىنا اينالدىرا الامىز؟
- ءتىل ۇلتتىڭ جانە تاۋەلسىزدىكتىڭ باستى بەس كەپىلىنىڭ ءبىرى. سوندىقتان دا بۇل ماسەلە ءار ۇلتتىڭ مەملەكەتتىگى جاريالانعان كۇننەن باستاپ، ەشقانداي ساۋداسىز، الاڭسىز، قاپەرسىز، جالتاقسىز جۇزەگە اسۋى ءتيىس. قازىرگىدەي ەكى ۇداي تاجىريبەنى تەك قازاقستان عانا باسىنان كەشىپ وتىر. بىزبەن قاتار ازاتتىق العان ءبىر دە ءبىر بۇرىنعى كەڭەستىك رەسپۋبليكانىڭ الدىندا مۇنداي ماسەلە تۇرعان جوق. وزبەكستان، تاجىكستان، تۇركىمەنستان، قىرعىزستان بۇل ماسەلەنى ساياسي ويىنعا اينالدىرعان ەمەس. ءتىپتى، گرۋزيا، ارمەنيا، مولداۆيا، ۋكراينا، بارماقتاي-بارماقتاي بالتىق ەلدەرى دە ول ماسەلەنى ۇزاق ۋاقىتقا سوزىلاتىن ساياسي ويىنعا اينالدىرعان جوق. ءبىز ءتىلدى ساياساتقا اينالدىرىپ الدىق. سونىڭ ناتيجەسىندە جاندۇنيەمىز، رۋحاني تاريحىمىز بوستاندىق رۋحىن، ەكونوميكالىق، حالىقارالىق بايلانىستارىمىزدى قوسالقى تىلگە قوساقتاپ قويدىق. سونىڭ باستى سەبەبى، ياعني، كىناسى مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ ۇستانىم ەرەجەسىنىڭ جوقتىعى. وسىنداي ساياسي قىرقىلجىڭنىڭ ناتيجەسىندە ءبىز ءوزىمىزدىڭ ۇلتتىق نامىسىمىزدى ساۋداعا سالىپ، بازارعا شىعاردىق. ەڭ وكىنىشتىسى تاۋەلسىزدىك تۇسىندا «مەن قازاقپىن، ءتىلىم - قازاق، ءدىلىم - قازاق، نامىسىم - قازاق» دەگەن ۇرپاقتىڭ 50-60 پايىزىنان ايىرىلىپ قالدىق. ول ۇرپاقتار ساناسى شوقىنۋعا ۇشىراعان كەشەگى كەڭەستىك كەزەڭنىڭ باسىبايلى ادامدارى. ولار وزدەرىنىڭ بالالارىن عانا ەمەس، نەمەرەلەرىن، سول نەمەرەلەرى ارقىلى بۇگىنگى-ەرتەڭگى شوبەرەلەرىن دە تىلدىك تۇرعىدان تولىقتاي شوقىندىرىپ ۇلگەردى. قازىرگى 1 جاس پەن 40 جاستىڭ اراسىنداعى بۋىندى جانە ونىڭ ساناسىن قايتادان تاربيەلەپ، جۇلىن-جۇيكەلەرىن رەنتگەن ساۋلەسىمەن جۋعانداي جۋىپ شىعۋ كەرەك. ال بۇل مۇمكىن ەمەس. مۇمكىن ەگەر سول ۇرپاقتاردىڭ جاڭاعى شوقىنعان سانا تۇيسىكتەرى تىتىركەنىپ، سەسكەنىپ، ءوز ەركىمەن ۇلتتىق تامىرعا قاراي بەيىمدەلسە، بۇل شوشىنۋ ەمەس، اسان قايعىلىق ەمەس، ناعىز ءومىردىڭ اششى شىندىعى. ءبىز بەلگىلى ءبىر تىيىم شەكاراسىنان، ياعني اقىل-وي توقتامىنىڭ الا جىبىنەن اتتاپ كەتتىك. ەندى بۇل شىڭنىڭ باسىنان تومەن قاراي كوشكەن كوشكىندى قايتادان جوعارى قاراي ورنىنا قويۋمەن تەڭ. ونى ەرىتىپ قانا جاڭا توسپامەن قالپىنا كەلتىرۋگە بولادى. مەنىڭ ويىمشا وسى تاياۋ ۋاقىتتاردا اۋىساتىن تولقىندار سونداي ۇلتتىق قوزعالىستى باستايدى نەمەسە باستاۋى ءتيىس. ءتىل ماسەلەسىن كەزىندە اتاتۇرىك ءوزى باس بولىپ زاڭ رەتىندە قويعان. بۇكىل تۇركى جۇرتى اراب تىلىندە سويلەپ، مەملەكەتتىك ءىس قاعازدارىن اراب تىلىندە جۇرگىزىپ، وزدەرى اراب مەملەكەتىنە بيلىك جۇرگىزىپ وتىرمىن دەپ ءوز دىلدەرىن ارابتاندىرىپ العان. ءبىر كەزدە فرانتسۋزدارعا قارسى سوعىسىپ، فرانتسۋزداردى جەڭگەن ورىس قوعامى سول ءوز جاۋىنىڭ تىلىندە سويلەگەن. پۋشكين ءوز دوستارىمەن، قىز-كەلىنشەكتەرمەن فرانتسۋز تىلىندە سويلەسىپ، حات جازىساتىن بولعان. سونداي زاڭدىلىقتى ءبىز دە كەشىپ وتىرمىز. سوندىقتان دا قوعامدا، ۇلت ۇيىتقىسىندا مايەكتىك وزگەرىس بولماي مىناۋ لاعىپ كەتىپ بارا جاتقان ءتىل شوقىندىلارى ورنىنا قايتىپ كەلەدى دەپ ويلامايمىن. ەگەر ءدال قازىر پارمەندى زاڭ قولدانىپ، ونى فرانتسۋزداردىڭ ۇلتتىق ءتىلىن قادىرلەگەنىندەي كونستيتۋتسيالىق دەڭگەيگە كوتەرىپ، شارا قولدانعاندا عانا وسى لاقپا شوقىندىلاردىڭ اعىنى توقتاۋى مۇمكىن. ال سول توقتاعان تولقىندى، جاڭاعى توسپاداعى قاردى ەرىتىپ، ودان قايتادان تىلدىك ءونىم كورۋ ءۇشىن تاعى ءبىر ۇرپاقتىڭ الماسۋىنا تۋرا كەلەدى. مەنىڭ بولجامىم وتىرىك بولسا ەكەن دەپ تىلەيمىن. الايدا ءبىز قازاقتىڭ تىلدىك فورماسى مەن نورماسىن ۇلتتىق دەڭگەيگە كوتەرۋ بارىسىنداعى شارانى شيرەك عاسىرعا كەيىنگە ىسىرىپ الدىق. ول جارتى عاسىرعا نەمەسە ماڭگىلىككە سوزىلىپ كەتپەسە ەكەن دەپ تىلەيمىن. ويتكەنى بۇگىنگى ينديانىڭ تاجىريبەسى، ءالجيردىڭ تاجىريبەسى، لاتىن اامەريكاسىنىڭ تاجىريبەسى سونداي ءبىر جاعىمسىز قۇبىلىستىڭ پايدا بولۋى تۋرالى كۇدىك ۇيالاتادى. سوندىقتان دا ءتىل ماسەلەسىن ساياساتقا اينالدىرماي ناقتى شەشىم قابىلداۋ كەرەك.
- لاتىن قارپىنە كوشۋ ارقىلى قازاق ءتىلىنىڭ پروبلەماسىن شەشۋ مۇمكىن بە؟ ءوز كەزىندە اتاتۇرىك تۇرىك ءتىلىن لاتىن قارپى ارقىلى اراشالاپ قالعان ەكەن.
- ءتىلدى دامىتۋدىڭ نەمەسە وعان وزگەرىس اكەلۋدىڭ نەمەسە ونى جاپپاي يگەرۋدىڭ ۇلكەن ءبىر كۇردەلى جولى ءارىپ اۋىستىرۋ. بۇل بەلگىلى ءبىر دارەجەدە بۇكىل قوعامعا، مەملەكەتكە سونىڭ ىشىندە ۇلتقا، قازاق ەلىنە دە ۇلكەن الماعايىپ كۇي مەن الاساپىراندى الىپ كەلەدى. بۇل ءۇشىن ەڭ باستى ماسەلە ۇلتتىق تاۋەكەل كەرەك. ەگەردە ءبىزدىڭ ۇلتتىق تاۋەلسىزدىگىمىز لاتىن ارپىنە كوشۋگە تىكەلەي قاتىستى جانە سول ارقىلى بارلىق مۇددەمىز شەشىلەتىن بولسا، قيىن دا بولسا، بۇل باعىتتا قادام جاساۋعا تۋرا كەلەدى. مۇمكىن 90 جىلدارى وزبەكستەن، تۇركىمەنستان سياقتى تاۋەكەلگە بارساق، جالپى ۇلت قوستاپ كەتەر مە ەدى. ال قازىر ءبىز قازاق ءارپى تۇگىل قازاق ءتىلىنىڭ ءوزىن قاپەرگە المايتىن بولدىق. ەكىنشى ءبىر ماسەلە كەيدە وسى سيىرقۇيمىشاقتانىپ بارا جاتقان قازاق ءتىلىن بۇدان ارى قاراي تۋلاقتاي قاعا بەرمەس ءۇشىن نار تاۋەكەل دەپ لاتىن ءارىپىن قابىلداسا دەپ ويلايمىن. مۇمكىن سوندا قوعام ءوزىنىڭ ەسىن جيار. سول كەزدە قازىرگى ورىس تىلدىلەر مەن قازاق تىلدىلەردىڭ اراسىنداعى ۇلكەن جىك اشىلادى. ءتۇرلى قارسىلىقتار تۋادى. ال ول قارسىلىقتار قانداي دا ءبىر باعىت العانىنا قاراماستان، قازاقستان تاۋەلسىزدىگىنىڭ تۇتقاسى رەتىندە قازاقتىلدى قازاقتاردىڭ جەڭى-سىنە الىپ كەلەدى. وسىنداي الاساپىران بىزگە كەرەك پە، دايىنبىز با!؟
ال قازىرگى قازاق قارپى ءبىزدىڭ جاھاندىق بايلانىسىمىزعا ينتەرنەت جۇيە-سىنە ەنۋىمىزگە جانە وزگە تۇركى تىلدەرىن وقۋىمىزعا كوپتەگەن كەدەرگىلەر جاساپ وتىر. ەگەر دە دۇنيەنىڭ اعىلشىن تىلىنە بەت العانى راس بولسا، عىلىم تەك سول تىلدە دامۋعا بەكىنسە، وندا لاتىن ءارپىن قابىلداۋ كەرەك. مەنىڭ ويىمشا شيرەك عاسىردىڭ مولشەرىندە بۇل ماسەلە ءسوزسىز جۇزەگە اسادى. لاتىنعا قارسى حالىقتىڭ كۇدىگى ۇلتتىق قاۋىپسىزدىكتە ەمەس، ول ءبىزدىڭ سانامىزعا ۇيالاعان جاتتاندى ءبىلىمي جولدا. ءبىز ساۋاتسىز قالمايمىز با، جاڭا ءارىپتى يگەرە الامىز با، بۇرىنعى جازعانداردى وقي الماي قالمايمىز با دەگەن سياقتى ماسەلەلەر بار. ول تۇرادى. بىراق بۇل ماسەلە بۇگىن دە ەرتەڭ دە قايتا اينالىپ الدىمىزدان شىعا بەرەدى، شىعا بەرەدى. اقىرى ۇلكەن ايدىنعا شىعۋ قاجەت ەكەن. ەندەشە، بەل شەشىپ كىرىسۋىمىز كەرەك. قازاق ءتىلىن مەملەكەتتىك ءتىل رەتىندە قولدانۋعا شيرەك عاسىر بويى جۇرەكسىنىپ وتىرعانىمىزدى ەسكەرسەك، مەنىڭ ويىمشا لاتىن ارپىنە كوشۋدىڭ مالتاسىن ءبىر عاسىر، ءجۇز جىل ەزەمىز.
- قازىر قوعامدا ءبىزدى، ياعني، قازاقتى بىرىكتىرەتىن يدەيا، يدەو-لوگيا جوق دەگەن پىكىر بار. ابايدان باستالعان الاش يدەياسى بۇگىنگى قوعامنىڭ شامشىراعى بولۋى ءتيىس ەمەس پە؟
- الاش يدەياسى ءبىر كۇندە، ءبىر جىلدا، 1 عاسىردا قالىپتاسقان يدەيا ەمەس. ول يدەيا تۇركى جۇرتى جارالعاننان بەرى قويىلىپ كەلە جاتقان ماسەلە. تەك زاماننان زامان، عاسىردان عاسىر، مەملەكەتتەن مەملەكەت ۇلىستان ۇلىس، ۇرپاقتان ۇرپاق اۋىسقان سايىن ءبىر-بىرىنە ءوتىپ، ەسكىرگەن ۇعىمدار جويىلىپ، جاڭا ۇعىممەن تولىعىپ، شورلانىپ، ەڭ سوڭىندا جاديدتىك باعىتتىڭ ۇلگىسىندە جاڭاشا دەڭگەيگە، جاديدتتىك باعىت ارقىلى ودان اباي، ابايدان الاش قايراتكەرلەرى ارقىلى سومدالعان ۇعىم. سودىقتان دا الاش يدەياسى قازاقتىڭ ءار قايسىسىنىڭ تامىرىن باسقان، ءار قايسىسىنىڭ قانىنا سىڭگەن، ءار قايسىسىنىڭ قان تۇيىرشىگىنە ەنگەن ماڭگىلىك يدەيا. ول يدەيا - ماڭگىلىك ەل يدەياسى. مەن قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىگىن ماڭگىلىك ەل يدەياسىنىڭ جۇزەگە اسۋىنا قالانعان ەڭ ءبىرىنشى جانە ۇلى العى شارت دەپ باعالايمىن. ەندىگى مىندەت سول ماڭگىلىك ەل يدەياسىن قامتيتىن ەكونوميكالىق-ساياسي، ىشكى-سىرتقى جانە جان دۇنيە-ساناداعى تاۋەلسىز اتريبۋتتاردى وياتىپ قالپىنا كەلتىرۋ، دامىتۋ بولىپ تابىلادى. ءبىزدىڭ اتا جازۋىمىزداعى ماڭگىلىك تۇركى ەل دەگەن ءسوز ءبىزدىڭ ۇلتىمىزدىڭ الدىندا جىلجىعان سايىن جىلجي بەرەتىن ۇلى باعدار.
- اباي «قۇدايدىڭ ءوزى دە راس، ءسوزى دە راس» دەپ قازاقتىڭ يماني جولىن دا سىلتەپ، باعىتتاپ كەتكەن جوق پا؟ قازىرگى ءدىني احۋالدى قالاي باعالايسىز؟
- ءبىز تاۋەلسىزدىك سانامىزدى قالىپتاستىرۋ بارىسىندا ۇلكەن ءبىر اڭعالدىق جىبەرىپ الدىق. ءوزىم دە قازاقستانعا مۇسىلمان الەمىنەن ەشبىر قاۋىپ تونبەيدى، 50 جىلعا دەيىن مۇسىلماندىق يدەيا ءبىزدىڭ تاۋەلدەنىپ كەتكەن سانامىزدى وياتۋدىڭ قوزعاۋشى كۇشى بولادى دەپ ويلايتىنمىن. ەگەر دە قازاق ۇلتىنىڭ تابيعي قوزعالىسىنا، ەگەر قازاقستان قوعامىنا سىرتقى كۇش ماقساتتى تۇردە ىقپال ەتپەسە، وزىندىك ۇستانىم يمانعا بەت بۇرسا، مۇميندىك جول ۇستانسا، ۇلكەن وركەنيەتتىك ناتيجە بەرەتىن باعىت يسلام. دىلىمىزگە، دىنىمىزگە يمان ارقىلى وزگەرىس ەنگىزەتىن ەدىك. يسلام ارقىلى ءتىلىمىز بايىپ، كۇل-قوقىستان تازارار ەدىك. وكىنىشتىسى، ءبىز يسلامنىڭ اقيقات جولىن ەمەس، مۇسىلماندىق جەلەۋىن تۋ ەتىپ الدىق. ءتىپتى، مەشىتتەردە ايتىلاتىن ۋاعىزدار ءدىني تانىمدىق تۇسىنىكتەن گورى، قادىمي باعىتتاعى ناقىلي ۋاعىزدىڭ شەڭبەرىندە قالىپ قويدى. ءالفارابي، رۋنيتي، عازالي، ديۋاني، اۋعاني، مارجاني، ناسري، اباي كۇرەسكەن جانە ۇرپاق تاربيەلەۋدە ماقسات ەتكەن مۇراتتار قازىردە جات اعىم سياقتى قابىلدانادى. ءبىز ناقلي ۋاعىزدىڭ شىرماۋىندا ءجۇرمىز.
شاريعات - بۇكىل جاراتىلىستىڭ زاڭدىلىعىن انىقتايتىن ۇعىم. ونى ءبىز ادام اراسىنداعى قارىم-قاتىناستى رەتتەيتىن فيح نەمەسە زاڭ، يۋستيتسيا ۇعىمىنا ءتۇسىرىپ جىبەردىك. سوندىقتان دا ءبىزدىڭ قوعام بۇگىنگى الاڭ تۋعىزىپ وتىرعان ءدىني كورىنىستەرگە باعا بەرە الماي وتىر. ءدىن تۋرالى قابىلدانعان زاڭنىڭ تىيىم سالۋعا باعىتتالعان باپتارىنىڭ تەك يسلام ءدىنىن عانا قامتۋى سونىڭ ءبىر ايعاعى. مەنىڭ ويىمشا، وزگە ءدىني اعىمداردان يسلام ءدىنىن ءبولىپ الىپ، وعان قارسى زاڭ قولداناتىنداي ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك ماسەلەسىنە قاۋىپ توندىرەتىندەي توتەنشە جاعداي تۋا قويعان جوق. ەگەر دە شىعانداپ شىققان قيمىلدارعا تىيىم سالعىمىز كەلسە جانە مەملەكەتتىك مەكەمەلەردە ايتىلىپ جۇرگەندەي بۇل ءۋاحاۆيزمنىڭ قۇرانيت، سالافيتتەردىڭ ارەكەتى ەكەنى راس بولسا، وندا بۇكىل يسلام قۇندىلىعىنا قول سۇقپاي-اق اتالعان باعىت تۋرالى ۇكىمەت قاۋلىسىمەن جارلىق شىعارسا دا جەتىپ جاتىر ەدى. الايدا، مۇنداي ناقتىلىق زاڭ باپتارىنان بايقالمايدى. ءتىپتى، سوت، پروكۋرورلىق مەكەمەنىڭ وزىندە ناقتى زاڭدىق ۇستانىم جوق سياقتى. وعان تاياۋداعى ياسساۋي جولىن ۇستانعان ءدىن وكىلدەرىنە بىرىلگەن ۇكىم انىق دالەل. سوت ۇكىمىندە: ۋاحاۆيت، سالافيتتەرگە قارسى اشىق پىكىر ءبىلدىرىلىپ، ءدىني ارازدىقتى قوزدىردى دەگەن ايىپ تاعىلعان. ال سول زاڭ ورىندارىنىڭ تۇسىنىكتەمەسىنە جۇگىنسەك، اقتوبە، اتىراۋ، اقتاۋ، بال-قاش، تارازداعى وقيعالارعا ۋاحاۆيتتەر مەن سالافيتتەردىڭ قاتىسى بار ەكەن. ەگەر سولاي بولسا، وندا ياساۋي تاريحاتىن ۇستانۋشىلاردىڭ كۇرەسى دۇرىس. ولار قازاقستان تاۋەلسىزدىگىن قورعاعان ادامدار بولىپ شىعادى عوي. تاعى ءبىر تۇسىنىكسىزدىگى كەڭەس وداعى قۇدايسىزدارىنىڭ ءوزى تىيىم سالماعان ياساۋي تاريحاتىنا، ياساۋي ءىلىمىن يدەيا ەتىپ ۇستانىپ وتىرعان قازىرگى قازاق قاۋىمىنا سوت ۇكىمىن شىعارۋدىڭ قانداي قاجەتتىلىگى بولدى. ەندى، ءبىز، ياساۋي مۇراسىن زەرتتەسەك، سوتقا تارتىلادى ەكەنبىز. سوندا كەڭەس قۇدايسىزدارى تى-يىم سالماعان ياساۋيدەن يماندى مەملەكەت اتانعان قازاقستان جانە ءياساۋيدىڭ ءوز وتانى ودان باس تارتۋى كەرەك پە!؟ مىنە، ءبىزدىڭ مەملەكەتتىڭ قۇزىرلى مەكەمەلەرىنىڭ تۇسىنىك بەرەتىن تۇيتكىلدى تۇسىنىڭ ءبىرى وسى. بۇعان ءدىني باسقارما تىكەلەي بەلسەنە ارالاسىپ، عالىمدار ساراپتاپ، باعاسىن بەرۋى كەرەك.
- ءبىز رۋحاني مەشەۋ قالدىق دەپ ءجۇرمىز. رۋحاني تاۋەلسىزدىككە جەتۋدىڭ امالى قايسى؟
- رۋحاني تاۋەلسىزدىكتىڭ باستى كەپىلى رۋحاني يمان. ءبىزدىڭ يمانىمىز تاۋەلسىز بولۋى كەرەك. قازىرگىدەي ءدىني، يماني ماسەلەنىڭ ءوزى تاۋەلدى بولىپ تۇرعاندا، رۋحاني تاۋەلسىزدىك ماسەلەسىن كۇن تارتىبىنە قويۋدىڭ ءوزى ارتىق.
- اشىق اڭگىمەڭىزگە راحمەت!
تىلەكگۇل ەسداۋلەت
