كۇشتى پرەزيدەنت – ىقپالدى پارلامەنت – ەسەپ بەرەتىن ۇكىمەت.
ءبىز بۇل ماقساتقا ءالى دە جەتە قويعان جوقپىز.
قر پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقاەۆ.

كەزىندە ۇلىبريتانيانىڭ پرەمەر ءمينيسترى، تاريحشى ءارى نوبەل ادەبيەت سىيلىعىنىڭ يەگەرى   ۋينستون چەرچيلل: «ۇلىبريتانيانىڭ ماڭگىلىك دوسى دا، قاسى دا جوق. تەك ماڭگىلىك مۇددەسى عانا بار»،  - دەگەن ەكەن. دالا دانالىعىمەن ايتقاندا: بەتەگە كەتەر، بەل قالاردىڭ ءوزى. وسى اعىلشىنداردا: «اعىلشىندار ماقساتى بيىك، بىراق سانى از حالىق»، -دەگەن ۇلاعاتتى ءسوز دە بار.

جەر اۋدانى 243 809 كم²، حالىق سانى 63 ملن-نان ارتىق، الەمنىڭ ەڭ باي، قۋاتتى ەلى وسىلاي دەپ ايتسا، قازاقستاندىقتاردىڭ ماقساتى ودان دا بيىك تۇرۋى كەرەك-ءتى. ول ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك؟ بۇل بۇگىنگى كۇننىڭ ەڭ باستى ءارى شەشۋشى ماسەلەسى. بىراق، جەتۋگە بولمايتىن تىلسىم دۇنيە ەمەس. وعان قول جەتكىزۋدىڭ جولى بار. ول - ەل ازاماتتارىنىڭ بىلىكتىلىگى، جاسامپازدىعى، ادالدىعى، ءبىر-بىرىنە دەگەن سەنىمى مەن  بيلىك تاراۋلارىنىڭ ساپالى بىرلىگى. حالىق پەن بيلىك ءبىر-بىرىمەن شارتتاس ءارى ماعىنالاس ۇعىمدار. بىرىندە بولعان ەنجارلىق ەكىنشىسىن تەجەيدى، بىرىندە بولعان بەلسەندىلىك ەكىنشىسىن العا سۇيرەيدى. ال ەكەۋى بىردەي، ءبىر باعىتتا جىلجيتىن بولسا، وندا اعىلشىندىق ماقساتقا جەتۋ كورىنگەن تاۋ ەسەپتى بولادى.

پارلامەنت - پرەزيدەنت پەن ۇكىمەتتىڭ ورتاسىندا تۇرسا دا، شىنداپ كەلگەندە،  ەل تاعدىرىنا قاتىستى شەشۋشى ءرولدى وينايتىن قۇرىلىم. ءبىراز جىل ىلگەرى ۇكىمەتتى جاساقتاۋ دا، مينيسترلەر كابينەتىنىڭ جۇمىسىن باقىلاۋ دا  پارلامەنتتىڭ قۇزىرەتتىلىگىن كەڭەيتتى. بولاشاقتا بۇدان  ارى دامي تۇسەرى انىق.  سونىڭ ءبىر باستاماسى - پرايمەريزم. پرايمەريزم - پارتياىشىلىك سايلاۋ بولىپ، بىلىكتى، بەلسەندى جانە باستاماشىل ازاماتتاردى ىرىكتەۋ.  العاش قۇراما شتاتتارىندا 1842 جىلى قولدانىسقا ەنگەن. وسى رەتكى دودادا 3300-دەن استام دەپۋتاتتىق ورىنعا 11 مىڭنان ارتىق ۇمىتكەر ءوتىنىش بىلىدىرگەن. بۇدان نەگە سونشا كوپ ادام ۇمىتكەر، - دەگەن سۇراق تۋىندارى انىق. مەنىڭ ويىمشا، سەبەبى مەن ۇمىتكەرلەر دە ءارتۇرى. ولاردى بىلايشا جىكتەۋگە بولادى:

- شىنايى بەلسەندىلەر. ەلىمىزدە قوردالانىپ قالعان ماسەلەلەر كوپ. سولاردى  بيلىكپەن بىرلەسە وتىرىپ شەشكىسى كەلەتىندەر;

- ورايشىلدار. جەكە باسىنىڭ نەمەسە بيزنەسىنىڭ قامى ءۇشىن بيلىكتىڭ ءبىر بۇتاعىندا جۇرگىسى كەلەتىندەر; 

- اۋەسقويلار. بەلگىلى سالدا تابىسقا جەتكەن، ەندى اتاق پەن مانساپقا  قۇمارتىپ جۇرگەندەر.

- جايلىلىق ىزدەگەندەر. دەپۋتاتتىقتى جاۋاپكەرشىلىك ەمەس، جاقسى تۇرمىس پەن جاقسى جالاقىنىڭ ءبىر كانالى دەپ قارايتىندار.  كانديداتتار 7 قىركۇيەك پەن 3 قا­زان ارالىعىندا ۇگىت-ناسيحات جۇ­مىستارىن وتكىزەدى. ناتيجەسى 5 قازاندا جاريالانادى. وسى كەزەڭدە ءوزىمىزدىڭ داۋىسىمىزدى سەنىمدى، بەلسەندى  دەپۋتاتتارعا تابىس ەتۋىمىز كەرەك. ولار ەرتەڭ حالىق  الدىندا جاۋاپكەرشىلىك ارقالايدى.

ولاي بولسا، دەپۋتات دەگەن كىم؟

ول - حالىق سايلايتىن، حالىقتىڭ وكىلى، كوزى، قۇلاعى. بيلىك پەن حالىق اراسىنداعى ىقپالداستىق كوپىرى. دەپۋتات بويىندا  ءبىلىم مەن تاجىريبە، كاسىبي دەڭگەي مەن مەملەكەتشىلدىك پاراساتتىڭ بولۋى قاجەت. بۇل تۇرعىدا دەپۋتتار كەشەگى الاش ارىستارىنىڭ مىنەزى مەن كوز-قاراسىن جانە ءىس-قيمىلىن وزدەرىنە ۇلگى ەتۋى ءتيىس.  مىسالى، مەملەكەتتىك دۋما قۇرىلعان 1905 جىلدان 1917 جىلعا دەيىنگى كەزەڭدە الاش ارىستارى حالىقتىڭ مۇددەسىن باستى ورىنعا قويىپ، سونىڭ جولىندا كۇرەستى. مىسالى،  ءاليحان بوكەيحان مەملەكەتتىك دۋمانىڭ ءى شاقىرىلىمىندا دەپۋتات بولدى. II شاقىرىلىمىنداعى سايلاۋعا تۇسۋدەن باس تارتتى. سەبەبى، ونىڭ دەپۋتات بولۋىن قالامايتىن پاتشالىق ۇكىمەت سايلاۋدى جارامسىز دەپ تاۋىپ، قازاق وكىلدەرىنىڭ مەملەكەتتىك دۋما سەسسياسىنا بارۋىنا كەدەرگى بولاتىن ەدى. ال مىرجاقىپ دۋلاتۇلى: «رەسەي دۋماسىنا قازاقتان دەپۋتات سايلاۋ مۇمكىندىگى بولعاندا، ءبىز قازاققا شىن پايدالى دەپۋتات تاڭداۋىمىز كەرەك. ول: 

- اقجۇرەك، تازا بولسا جۇرتتى يا ساتىپ، يا الداپ كەتپەيتىن بولسا;

- حالىق ءۇشىن ەرىنبەي قىزمەت ەتەرلىك، ەكىتالاي جەردە جانىن قيارلىق ەرجۇرەكتى بولسا. 

- ءوز پايداسىنان جۇرت پايداسىن ارتىق كورەتىن بولسا. 

 - ساياسات ىسىنە جەتىك بولسا، 

- بءىلىمدى، شەشەن، وقىعان كوسەم بولسا» دەپ جازىپ دەپۋتاتتىققا كىم لايىق؟-دەگەن سۇراققا ءبىر عاسىر بۇرىن جاۋاپ بەرىپ كەتتى.

وسى ورايدا، شەتەلدەن كەلگەن قانداستاردىڭ ماسەلەسىن كوتەرەتىن بىلىكتى، تاجىريبەلى، ءىستىڭ انىق-قانىعىن بىلەتىن ادامنىڭ دا دەپۋتات بولۋىنىڭ قاجەتتىلىگى تۋىنداپ وتىر. شىنتۋايتىندا قانداستار ىشىندە نەبىر بىلىكتى ماماندار مەن عالىمدار، ساياساتتانۋشىلار مەن ەكونوميستەر بار. مەن ازىرگە اشىق باق بەتىندە ءوزىن ۇسىنعان اۋىت مۇقيبەك مىرزا مەن دۇكەن ءماسىمحانۇلىن كەزەستىردىم.

«دارابوز» بايگەسىنىڭ جانە وزگەدە ءمۇشايرالاردىڭ جۇلدەگەرى اقىن «قوعامدىق سەنىم» كەڭەسىنىڭ مۇشەسى،  شەتەلدەگى قانداستاردىڭ جوعىن جوقتاپ جۇرگەن ازامات اۋىت مۇقيبەكۇلى 27 تامىز كۇنى Abai.kz سايىتىندا جاريالاعان «پرايمەريز. تۇماعامنىڭ اۋىلىندا تىركەلدىم» اتتى ماقالاسىندا اشىق جاريالادى.

قانداستاردىڭ دەپۋتاتتىققا ءوتۋى تۋرالى اڭگىمە بۇدان ءبىراز جىل ىلگەرى كوتەرىلگەن، ونىڭ ورتاعا شىعۋىنا دا وسى اۋىت مۇقيبەك مىرزا مۇرىندىق بولعانىن ءوز سوزىندە بىلاي باياندايدى: «2016 جىلى ءماجىلىس سايلاۋى ءوتتى. سول سايلاۋدىڭ قارساڭىندا مەن «ماجىلىستە تاۋەلسىزدىك جىلدارى الىس-جاقىن شەتەلدەردەن ورالىپ، قازاقستان ازاماتى اتانعان اعايىنداردان دا ءبىر-ەكى دەپۋتات بولۋ كەرەك!»، - دەگەن ماسەلە كوتەردىم. وسى ويىمدى عالىم، جازۋشى تۇرسىنحان قايىركەنۇلى قولداپ: «كەلەسى پارلامەنتتە وتانعا ورالعان قانداستاردىڭ وكىلدەرى بولۋى كەرەك!» دەگەن ماقالا جازدى. سول-اق ەكەن، «Abai.kz» پورتالىندا، «Dalanews.kz» اقپاراتتىق اگەنتتىگىندە جانە «Facebook» الەۋمەتتىك جەلىسىندە «ەلگە ورالعان قانداستارىمىزدان دا دەپۋتات بولۋ كەرەك!» دەگەن ۇسىنىستار مەن حاتتار قارشا بوردى دا كەتتى»، - دەي كەلە قازاق قوعامىنا تانىمال ادامداردىڭ جازعان ۇسىنىس-پىكىرلەرىن كەلتىرەدى.

اۋىت مۇقيبەك مىرزا تۇماعاسىنىڭ  اۋىلىن «پانالاعانىمەن» باستى كوتەرەتىن، قوزعايتىن تاقىرىبى - شەتەل قازاقتارىنىڭ تاعدىرى ەكەنى بەلگىلى. بۇل تۋرالى اتالمىش ماقالاسىندا بىلاي دەپ جازىپتى: «...ەلگە كەلگەلى ءۇش جۇزگە جۋىق ماقالا جازىپپىن. سونىڭ دەنى كوشى-قون تاقىرىبىندا. ءاربىر ماقالادا شەتتەگى تارىداي شاشىرىپ جۇرگەن سول الاش بالاسىنىڭ تىكەلەي تاعدىرىنا قاتىستى ءسوز ايتىلدى. سول ماقالالاردىڭ باسىن قوسىپ، «كوش، كوشكە كىم ءوش؟!»، «زاڭ تۇزەلدى، قانداسىم، سەن دە تۇزەل!» جانە «ورالمان ەمەس، قانداسپىز!»، اتتى كولەمدى ءۇش كىتاپ شىعاردىم. سونىڭ ارقاسىندا، قازاق كوشىنىڭ ماسەلەسى ءبىر كۇن دە كۇنتارتىپتەن تۇسكەن ەمەس. قاتىستى زاڭدار مەن نورماتيۆتىك قۇجاتتارداعى تۇيتكىلدى ماسەلەلەر پارلامەنت، ۇكىمەت، ءتىپتى پرەزيدەنت دەڭگەيدە شەشىمىن تاۋىپ وتىردى».

اۆتوردىڭ بۇل سوزىنە قاراكەرەي قابانباي باتىر كەسەنەسىنىڭ شىراقشىسى، مادەنيەت قايراتكەرى كامال ءابدىراحمان مىرزانىڭ «اۋىت مۇقيبەك ءبىر ءوزى ءۇش مينيسترلىكتىڭ جۇگىن كوتەرىپ ءجۇر»، - دەگەن ءسوزى دالەل بولارداي.

اۋىت مۇقيبەك شىنى كەرەك وسى سالادا تاجىريبەلى مامان، ءبىر كىسىلىك ەڭبەك ەتىپ كەلە جاتقان ساياساتكەر. ول وسى رەتكى سايلاۋ الدى باعدارلاماسىندا: «2015 جىلى قر پارلامەنتى ماجىلىسىندەگى جۇمىس توبىنىڭ قۇرامىندا بولىپ، «حالىقتىڭ كوشى-قونى تۋرالى» زاڭىنا ساپالى وزگەرتۋلەر مەن تولىقتىرۋلار ەنۋىنە ىقپال ەتتىم»، - دەپ انىق جازادى جانە باعدارلاماسىنا وزەك ەتىپ تومەندەگىدەي 7 ماسەلەنى كوتەرىپ وتىر. ولار:

- قاعازباستىلىق جانە جەمقورلىقپەن كۇرەس;

- ەتنيكالىق قازاق جاستارىن قر ورالتۋ;

- قاشىپ كەلگەن قازاقتارعا «بوسقىن» مارتەبەسىن بەرۋ;

-شەكارا ايماقتاردى حالىق سانىن كوبەيتۋ;

-شەتەلدەگى قانداستاردى قولداۋ تۋرالى مەملەكەت دەڭگەيىندە زاڭ مەن باعدارلاما قابىلداۋ;

- قانداستاردىڭ قر جەردىڭ پايدالانۋ قۇقىعىن الۋ;

- كوشى-قوندى مەملەكەتتىڭ باستى زاڭىنىڭ بىرىنە اينالدىرۋ.

ال دۇكەن ءماسىمحانۇلى دا ءوزىنىڭ فەيسبۋكتەگى پاراقشاسى ارقىلى وسى رەتكى سايلاۋعا قاتىساتىنى تۋرالى جازدى جانە ءوزىنىڭ سايلاۋ الدى باعدارلاماسىندا ۇسىندى. باعدارلاماسىندا تومەندەگىدەي ەلىمىز ءۇشىن اسا ماڭىزدى تاقىرىپتاردى تۋ ەتىپ ۇستاپ شىقتى:

1. ەلدەگى دەموگرافيالىق جاعدايدى جاقسارتۋ;

2. حالىقتىڭ ءومىر ساپاسىن ارتتىرۋ;

3. ۇلتتىق قاۋىپسىزدىكتى قامتاماسىز ەتۋ.

ءبارى دە وزەكتى تاقىرىپتار.

دۇكەن ءماسىمحانۇلىنىڭ ءومىر جولى، شىعارماشىلىعى جانە ەتكەن ەڭبەگى تۋرالى «باس رەداكتورلار كلۋبى» رەسپۋبليكالىق قوعامدىق بىرلەستىگىنىڭ پرەزيدەنتى كەنجەبولات جولدىباي: «قىتايدىڭ شىڭجاڭ قوعامدىق عىلىمدار اكادەمياسىنىڭ عىلىمي قىزمەتكەرى دۇكەن 1993 جىلى ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ-ءنىڭ ارنايى شاقىرۋىمەن ارمانداعان ەلىنە ورالدى. مىنە، 30 جىلعا جۋىق تابان اۋدارماي، ۇلتتىق رۋح پەن ۇلتتىق سانانىڭ كەمەلدەنۋىنە، ۇلتتىق سالت-ءداستۇرىمىز بەن ءتىلىمىزدى، مادەنيەتىمىزدى ساقتاۋعا، دامىتۋعا سەرپىن بەرۋدى جۇزەگە اسىرۋ جانە ناسيحاتتاۋدى ماقسات تۇتىپ، سۇيىكتى وتانىنا ايانباي قىزمەت ەتىپ كەلەدى»، - دەپ جازسا,  قوعام قايراتكەرى، پروفەسسور سۇلتان جانبولاتوۆ «دۇكەن - اسا ۇلتجاندى، مول ءبىلىمدى، قايراتكەر عالىم» - دەگەن ماقالاسىندا: «دۇكەن – اسىرەسە قىتايتانۋ سالاسى بويىنشا تەڭدەسى از عالىم. تەك مىنا: «قىتاي تۋرالى قىرىق ءسوزدىڭ» ءوزى-اق مۇنى دالەلدەپ وتىر. بۇل قازاقستان مەن قىتاي ءۇشىن عانا ەمەس، الەم ءۇشىن دە وتە ءزارۋ عىلىم ەكەنى بەپ-بەلگىلى. مۇنى ەسكەرە الۋ، دۇكەن سىقىلدى سينولوگتاردى مىقتاپ قولداۋ، ءرولىن ءتىپتى كۇشەيتۋ ەل الدىنداعى بىلايعى بورىش»، - دەپ جازدى. بۇنىڭ ءبارى دە ازاماتتىڭ ەلگى سىڭگەن ەڭبەگىنىڭ كۋاسى جانە اعا بۋىننىڭ بەرگەن شىنايى باعاسى.

دۇكەن ءماسىمحان مىرزانىڭ كوپ جۇرتقا بەيتانىس تاعى ءبىر قىرى - كوشى-قون سالاسىنداعى ەڭبەگى. ول تۋرالى  ءوزىنىڭ «وتان قۇشاعىندا وتكەن 20 جىل»، - اتتى ادەبيەت پورتالىنا بەرگەن 2016 جىلعى سۇقبات ماقالاسىندا: «1996 جىلى دۇنيەجۇزى قازاقاتارى قاۋىمداستىعىنىڭ ۇيتقىسىمەن جاسالۋىنا الەمنىڭ  ءار تۇكپىرىنەن كەلگەن ون شاقتى ىنتالى توپ قۇرامىندا «حالىقتىڭ كوشى-قون زاڭى»   جوباسىنىڭ دايىنداۋىنا قاتىسقانىن وسى زاڭ جوباسىن دەپۋتات  ءا.ىسقاق مىرزانىڭ اتىنان پارلامەنتكە ۇسىنىلعانى جانە  2001 جىلدىڭ شىلدە ايىندا ەلباسىنىڭ ارنايى قابىلداۋىندا بولىپ، جىل سايىنعا شەتەل قازاقاتىرىن كوشىرىپ اكەلۋگە ارنالعان 500 كۆوتانىنىڭ 2002 جىلدان باستاپ 5000 كۆوتاعا وسۋىنە سەبەپشى بولعانىن»، دا تىلگە تيەك ەتەدى. دۇكەن ءماسىمحانۇلىنىڭ ەڭبەگى دە ەسكەرۋسىز قالعان جوق. ول 2001 جانە 2011 جىلى قر پرەزيدەنتىنىڭ  جارلىعىمەن «قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىگىنە  10 جانە 20 جىلدىعى» مەرەكەلىك مەدالىمەن ماراپاتتالسا، 2012  ج.  قازاقستان  جازۋشىلار  وداعى  حالىقارالىق  «الاش»  ادەبي سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى اتاندى. 2013 ج. قر ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىنىڭ «ى.التىنسارين» مەدالىنە يە بولسا،  2013 جىلى جەلتوقسان ايىندا قر پرەزيدەنتىنىڭ جارلىعىمەن   «قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى»   قۇرمەتتى اتاعىنا يە بولدى.

ارداقتى اعايىن، مەن بۇل ماقالامدا جالپى سايلاۋ مەن دەپۋتاتتىق مارتەبەگە قاتىستى ويىمدى بىلدىرۋمەن بىرگە، قانداستار اراسىنان وزدەرىن ۇسىنىپ وتىرعان ەكى ازاماتىمىزعا قاتىستى ءسوز قوزعادىم. باسقا قاتىسقان ازاماتتاردى بىلگەن بولسام، ولار تۋرالى دا اقپارات جيناپ جازار ەدىم. سەبەبى، ماقساتىم - قانداستار اراسىنان ءبىر، ءتىپتى، بىرنەشە دەپۋتتاتتىڭ شىعۋىنا تىلەكشى بولىپ اقپاراتتىق قولداۋ كورسەتۋ. ءبىز بىلە-بىلسەك، بۇل جەردە سىنعا تۇسەتىن وسى ەكى ازامات ەمەس، قانداستاردىڭ ءوزى بولعالى وتىر. سەبەبى، قاي قانداس بولسا دا كوتەرەر تاقىرىبى مەن ايتار ءسوزى مازمۇنداس. جاسىرارى جوق، كەي اعايىندار ماسەلەنىڭ تۇبىنە، مانىنە بويلاماي جاتىپ، ءوزىنىڭ پىكىرىن انايى، دورەكى سوزدەرىمەن بىلدىرەدى.  بۇل بىزگە سىن.  ال قولداۋ بىلدەرگەن تىلەۋلەس جانداردىڭ كوبى: «قولدايمىن»، «تىلەكتەسپىن» -دەگەندەي قىسقا قايىرادى. ءبىز تىلەك پەن قولداۋدىڭ ارا جىگىن ايقىنداپ العانىمىز ءجون سەكىلدى. ەگەر الدە قالاي ءبىر ۇمىتكەردى قولداعىڭىز كەلسە، ءبىر اۋىز سوزبەن قۇتىلماي، ول ادامنىڭ ارتىقشىلىعىن، ەڭبەگىن ايتىپ بىلايعى جۇرتقا تانىستىرا وتىرىڭىز. ءوز وي-پىكىرىڭىزدى اشىق ءارى ءادىل جازىڭىز. ال قولداعىڭىز كەلمەسە، ونىڭ دا دالەلى مەن فاكتسىن تاۋىپ ايتىڭىز. تەككە جازعىرۋدان، دايەكسىز قارالاۋدان ساق بولىڭىز. مىنسىزدىكتى پەندە بالاسىنان ىزدەمەيىك. دانا اباي:

«بويداعى ءمىندى ساناسام،
تاۋ تاسىنان از ەمەس.
جۇرەگىمدى بايقاسام،
ينەدەيىن تازا ەمەس.
ارشىپ الىپ تاستاۋعا،
اپانداعى ساز ەمەس»، - دەمەي مە «ويعا ءتۇستىم، تولعاندىم»، اتتى ولەڭىندە. كىمدە بولماسىن مىنسىزدىكتەن ادا ەمەس. تۇيمەدەي ءمىنىن، تۇيەدەي ەتۋدىڭ ورنىنا، تۇيىردەي جاقسىلىعىن باعالاعانىمىز ءجون. «وسەر ەلدىڭ بالاسى ءبىرىن-ءبىرى باتىر دەر»، دەگەن ءسوزدىڭ سالماعىن سەزىنەيىك. رۋشىلدىقتى، جەرشىلدىكتى ۇلت مۇددەسىنەن بيىك قويۋ - قۇلدىراۋعا بەت الۋدىڭ بەلگىسى. ۇلت مۇددەسى اسقاقتاسا رۋدىڭ دا، جەردىڭ دە ماڭدايىنان كۇن سۇيەتىنىن، ۇلت تاعدىرى تايعاقتاسا، رۋدىڭ دا، جەردىڭ دە باسىنان باعىنىڭ تاياتىنىن تۇسىنەر كەز كەلدى. قانداستاردىڭ اۋىز بىرشىلىگى مەن ءبىلىم-مادەنەيەت پاراساتى سىنعا ءتۇسىپ تۇرعاندا  ءبىر اۋىزدىلىق پەن ادىلدىك جانە بەلسەندىلىك تانىتۋ بۇل – ناعىز قولداۋ بولماق.

قاستەر سارقىتقان،

اباي اتىنداعى قازۇپۋ ۇستازى، جازۋشى،
قر جۋرناليستەر وداعىنىڭ مۇشەسى.

Abai.kz