ءدارىس ۇستىندەگى ءتۇس
ء(ازىز نەسىننىڭ ىزىمەن)
شارشاپ-شالدىعىپ، تۇندەلەتىپ جول ءجۇرىپ، تاڭ اتا ارەڭ دەگەندە اۋىلدان كەلىپ جەتتىم. ايتەۋىر، ەڭ باستىسى، ساباققا ۇلگەردىم-اۋ. مەن دە كىردىم، ءدارىس تە باستالىپ كەتتى. قوڭىر داۋىستى دارىسكەردىڭ قۇلاققا جاعىمدى باياۋ ۇنمەن وقىعان ءدارىسى ۇزىن جولدان قينالىپ كەلگەن كوڭىلگە ءبىر جايلىلىق سىيلاپ، تۇلابويعا تولىق دامىل بەرەتىندەي. كوزىم ءىلىنىپ بارا جاتىپ، ءبىر كوزىمدى ءبىر كوزىم جەتەلەي جونەلمەسىن دەپ، پارتاعا سوعىلۋعا از عانا قالعان باسىمدى جۇلىپ الام دا، بەتىمدى ۋقالايمىن. بويىمدا وعان كونە قويار، ەڭسەمدى تىكتەۋگە اتسالىسار كۇش-قۋات جوق سياقتى. قىسقاسى، ىشتەي ۇيىقتاپ قالمايىن دەپ ءوزىمدى-ءوزىم قىستاپ قويامىن، بىراق قالعىپ بارا جاتقانىمدى انىق سەزىپ وتىرمىن.
…ۇلكەن سالتانات سارايى ما، الدە ادەمى ءۇيدىڭ كەڭ بولمەسىندە مە، بۇرىن ءومىرى بولىپ كورمەگەن ءبىر ەڭسەلى عيماراتتا، مەن مۇلدە تانىمايتىن، ءجۇرىس-تۇرىستارى سونداي ماڭعاز، كيىم كيىستەرى وتە كەلىستى، تىم ماڭىزدى ادامداردىڭ اراسىندا ءجۇرمىن. قولىما قىزىل شاراپ قۇيىلعان مويىنى ۇزىن توستاق ۇستاپ، ءبىر شەتكە كولدەنەڭدەتە جايىپ قويعان اۋقىمدى داستارحاننان كيۆي مەن باناندى شۇقىپ قانا جەپ اينالاما تامسانا قاراپ قويامىن. سالدەن كەيىن ءبىر جەز قوڭىراۋ سىڭعىر-سىڭعىر ەتە قالىپ ەدى، كوپشىلىك ورتاداعى ۇلكەن دوڭگەلەك ستولگە قاراي اياڭدادى. ماعان ەشكىم قال دەمەگەن سوڭ، مەن دە ەل قاتارلى ورىندىققا جايعاستىم. مۇندا قايدان ءجۇرمىن، نە ءۇشىن وتىرمىن جانە قاي جەردەمىن؟.. ونىڭ ءبىرىن دە ءبىلىپ بولمايمىن. جانىمداعىلاردان ءجون سۇراي قويايىن دەسەم، «سونشا جەردەن كەلىپ، وسىنداي ۇلكەن ماسەلەنى شەشۋگە جينالىپ وتىرساق، نە ءۇشىن كەلگەنىڭدى دە بىلمەيسىڭ بە؟» دەپ، ءوزىمدى سوگە مە دەپ قىسىلامىن. نە بولسا دا ءماجىلىستىڭ اياعىنا دەيىن شىدايىن، ءسوز ساپتاستارىنان اۋجايدى بايقارمىن، قايدا وتىرعانىم دا بەلگىلى بولىپ قالار. جاڭىلماسام، وتە قاتتى دامىعان ەلدەردىڭ بىرىندەمىن...
- ەلىمىزگە قوش كەلدىڭىز، - دەدى توردە وتىرعان بىرەۋى ماعان سۋىق قاراپ. و توبا، وسىنشاما ادام وتىرعان جەردەن مەنى تاۋىپ العانىن قاراساڭشى.
- راحمەت، - دەدىم مەن دە سالماقتانىپ. ءبىر سىر بەرىپ قويسام، ودان كەيىن بۇلار مەنى ادام دەي مە؟
- اۋىل-ەلگە بارىپ قايتتىڭىز، نە كورىپ، نە ءبىلدىڭىز، ايتا وتىرىڭىز. جايلارى قالاي ەكەن؟
بۇعان نە دەسەم ەكەن؟ كورگەن-بىلگەنىمنىڭ ءبارىن اقتارىپ بەرسەم، بىردەڭەنى ءبۇلدىرىپ المايمىن با؟ جوق، دەگەنمەن، ءالىپتىڭ ارتىن باعايىن. بوتەن ەل، بەيتانىس جەردە وتىرىپ، اۋىلدىڭ قايعى-قاسىرەتىن جىرلاماي-اق قويايىنشى. ايتپاقشى، بۇلار مەنىڭ اۋىلعا بارىپ كەلگەنىمدى قايدان ءبىلىپ العان؟ ءيا، دامىعان ەلدىڭ اتى دامىعان ەل عوي.
- سىزدەردىڭ اۋىلدارىڭىز مۇلدە توزىپ بىتۋگە اينالعان، ەشقانداي جاعدايى جاسالماعان مۇشكىل حالدە دەيدى عوي. سول ءسوز راس پا؟
قاپ، شىنىمدى ايتىپ قويسام، كىلەڭ ىعاي مەن سىعايدىڭ ورتاسىندا وتىرىپ ەلىمنىڭ بەدەلىن تۇسىرەمىن-اۋ، ءا؟ ونىڭ ۇستىنە مىنا تەسىلە قاراپ وتىرعان قىز-كەلىنشەكتەردىڭ كوزىنشە زار جىلاپ، مۇڭ شاعىپ وتىرعانىم جاراسپاس. ودان دا بوسە بەرەيىن دە، كىم ءبىلىپ جاتىر...
- ولاي دەپ سىزدەرگە كىم ايتتى؟ - دەپ داۋسىمدى ىزعارلاندىرىپ، ءتۇسىمدى ءسوز باستاعان كىسىنىڭ كەيپىنە كوشىردىم دە، سۇستانا قالدىم.
- ءبىز سولاي دەپ ەستىدىك، - دەدى الگى كىسى.
- بۇل اقپاردى سىزدەرگە كىم ايتسا دا، قاتتى قاتەلەسكەن. مەنىڭشە، ول كورە الماۋشىلىقپەن ايتقان. بىزدە اۋىلداعىلار قالاداعىلاردان دا جاقسى ءومىر ءسۇرىپ جاتىر. ولار جوقشىلىقتىڭ نە ەكەنىن ۇمىتىپ قالعالى قانشاما ۋاقىت ءوتتى.
- ءبىز سىزدەردىڭ كەز كەلگەن اۋىلدارىڭىزدان، ءاربىر ۇيدەن جۇمىسسىز وتىرعان جانداردى كورۋگە بولادى دەپ ەستىپ ەدىك.
- جالا، بۇل جالا! تاڭعى تاماقتارىن ىشەر-ىشپەستەن، ءار ءبىر ءۇيدىڭ الدىنان جۇمىسشىلاردى باستىقتاردىڭ وزدەرى جيناپ الادى. كەرەك بولسا، مەن سىزدەرگە ناعىز شىندىقتى ايتايىن، ولار استارىن جۇمىس ورىندارىنان ءىشىپ، كەشكى التى بولماي اندەتىپ اۋىلعا قايتادى.
- ال مادەنيەت ۇيلەرىڭىز بەن دۇكەندەرىڭىز كوشەدەگى جىلقى، سيىردىڭ ىستىق پەن سۋىقتا پانالايتىن قوراسىنا اينالدى دەپ ەدى، وعان نە دەيسىز؟
- نە؟ سول ءوزى راس ءسوز بە؟ - دەپ قالدى جاڭاعى ادەمى كەلىنشەكتىڭ ءبىرى ماعان كوك كوزىن توڭكەرە قاراپ. ويباي، تۇلابويىم شىمىرلاپ، قارا تىرناعىمنان ءبىر سەزىم كۇللى دەنەمدى قىتتىقتاي جۇگىرىپ، باسىما ءبىر-اق شىقتى. ەر بولساڭ وسىنداي سۇلۋلىقتىڭ الدىندا «سيىر مەن جىلقىعا قورا بولسا جاقسى عوي. ونىڭ ءبارىن قولى جەتكەندەر بۇزىپ قالاعا الىپ كەتتى» دەپ ايتىپ كورشى.
- ارينە... جوق... شىلعي وتىرىك. بۇل ءبىزدىڭ دامۋىمىزعا ىشتارلىقپەن قاراۋشىلاردىڭ شىعارىپ العان وسەگى. مادەنيەت ءۇيى اۋىل ادامدارىنان بوسامايدى. «اينالايىندار جۇمىستارىڭا بارىڭدار. ەڭ بولماسا ءبىر ۋاقىت ۇيلەرىڭە باس سۇعىپ شىقساڭدارشى» دەپ ەسىكتەن يتەرىپ شىعارىپ جىبەرسەڭ، سىنعان تەرەزەدەن نەمەسە قۇلاعان قابىرعادان... جوق، قوسالقى ەسىكتەن قايتا كىرىپ الىپ ىشۋلەرىن جالعاستىرا بەرەدى عوي... جو-جوق، ىشكەنى نەسى، دايىندىقتارىن توقتاتپايدى. ءبىر قاراڭعى، ءبىر جارىقتا اۋەلەگەن انمەن باستالاتىن ۇيىرمە جۇمىستارى كۇنى بويى ءبىر دامىل تاپپايدى. ءيا، ءيا، وندا ءارتۇرلى ۇيىرمەلەر جۇمىس ىستەيدى، ساۋىق كەشتەرى وتكىزىلەدى، تۇستە بالالار ءفيلمى كورسەتىلەدى، كەشكىسىن ۇلكەندەر جينالادى. اپتا سايىن اۋىل ەلى ۇيىمداستىراتىن كونتسەرتتەر قانشاما. ال ەندى دۇكەندەرگە كەلەتىن بولساق، سورەدەن نە الارىڭىزدى ءوزىڭىز بىلمەيسىز. سىرەسىپ تۇر عوي، سىرەسىپ تۇر. ءبىرىن تارتساڭ سونىمەن بىرگە ءبارى دە ساۋ ەتە قالايىن دەپ تۇرعان سوڭ بىردەڭەنى ءبۇلدىرىپ الىپ، ۇيات بولا ما دەپ ەشقايسىسىنا تيىسپەيمىز. ۇزىن ءسوزدىڭ قىسقاسى، اۋىلدا قۋ جانىڭا كەرەكتىڭ ءبارى دە بار...
- اۋىل-اۋىلدىڭ اراسىنا قاتىنايتىن بىردە-ءبىر قوعامدىق كولىك جوق، ەل ارى-بەرى جاياۋ سابىلادى. جولدىڭ ءبارى شۇرىق-تەسىك. جاسالماعانىنا ون شاقتى جىلدان اسىپ كەتتى دەپ ەستىپ ەدىك. كەيبىر اۋىل، اۋدانداردا جارىق پەن اۋىز سۋ دا، تەلەفون دا جوق دەپ ەدى؟
شىنىمدى ايتايىن، ءدال وسى كەزدە وڭ جاعىمدا وتىرعان بەيتانىس بىرەۋ مىرس ەتە تۇسكەندەي بولدى. مادەنيەتتىڭ ءبارىن ءبىر جاققا ىسىرىپ قويىپ، الگىگە تىم ورەسكەل بولسا دا بۇرىلىپ تۇرىپ قاراپ ەدىم، وزىممەن قاتار وقيتىن ۇلتى كۇماندى قالالىق ستۋدەنتكە ۇقسايتىن بىرەۋ ماعان مۇسىركەي قاراپ وتىر ەكەن. «قاپ، مىنالاردىڭ قورلىعىن-اي، ءا»
- سىزدەر مۇنداي جالعان اقپاردى كىمنەن الىپ جۇرسىزدەر؟ الدە مەنى مازاق قىلعىلارىڭىز كەلە مە؟ - دەپ جۇلقىنىپ-جۇلقىنىپ قويدىم. كەلىنشەكتىڭ قاراعانى تىم كەربەز ەكەن، ونى قويشى، ماعان مىنانىڭ قاراعانى ءوتىپ كەتتى. سول شامدانعان كوڭىل-كۇي قاتتى اسەر ەتتى مە، وسى وتىرىك-اۋ، ءبىلىپ قويسا ۇيات بولادى-اۋ دەگەن وي جايىنا قالدى دا، ابدەن ارقالانىپ العان نامىسشىل باسىم جالعان سويلەۋگە نامىستانباي-اق سايراي جونەلدى.
- جو-جوق، ءبىز مۇلدە ونداي ويدا ەمەسپىز. ءسىز ءبىزدى دۇرىس ءتۇسىنىڭىز، - دەيدى ولار كەزەك-كەزەك.
- ەندەشە، تىڭداڭىزدار. مەنىڭ اۋىلدان كەلگەنىم جاڭا عانا. كورشى اۋىلعا قاراي ترامۆايدىڭ جولىن جاساپ جاتىر ەكەن دە، قانشا قالاماسام دا مەترومەن كەلۋىمە تۋرا كەلدى. ال، ۇشاقتى مەن و باستان ۇناتپايمىن. كەمە دەگەنىڭىز تىم باياۋ جۇرە مە، پوەزد ەكەۋى تەربەتىلىپ ادامدى تەز شارشاتىپ جىبەرەدى. كۇنىنە بەس ۋاقىت جۇرەتىن اۆتوبۋس تا، ترولەيبۋس تا ترامۆايدىڭ جولى جاسالىپ بىتكەنشە ىسكە قوسىلمايدى. ايتپاقشى، سىزدەردىڭ ءسوز تاسىعىشتارىڭىز سونى ايتىپ جۇرگەن بولار. ونى وزدەرىڭىز بىلەسىزدەر. ال ءار ءۇيدىڭ الدىندا – جۇرمەسە دە ەلگە ايبار بولىپ تۇرسىن دەپ، سوڭعى مالىن ساۋدالاپ الىپ قويعان سوۆەت وداعىنان قالعان سۋ جاڭا جەكە كولىكتەر تۇر. بالاسى ەسىگىنىڭ الدىنداعى مەكتەبىنە اتپەن سۇيرەسە دە سول كولىكپەن بارىپ كەلەدى. ءار اۋىلدىڭ اراسىندا بوس سابىلىپ جۇرگەن اۆتوكولىك قانشاما؟ كەز كەلگەنىنە وتىر دا، كەتە بەر. ءبىر تيىن دا المايدى. ال جارىققا كەلەتىن بولساق، ونى ايتىپ جاتۋدىڭ ءوزى ۇيات. كۇنى-ءتۇنى قاڭقىلداعان راديو مەن تەلەديداردان قۇلاعىڭ سارسيدى. ەلەكتر شامىنىڭ جارىعىنان كوزىڭ قارىعادى. سوندايدا، وزدەرىڭىز ايتقانداي، شىنىمەن-اق اتا-بابالارىمىز سياقتى ءبىر ۋاقىت شامدى ءوشىرىپ، قاراڭعىدا تىنىش وتىرعىمىز كەلەدى.
- كە-رە-مەت! مىناۋ ەل ەستىمەگەن جاڭالىق قوي. ءبىز مۇلدە قاتە پىكىردە بولعان ەكەنبىز. ءسىز كەشىرىڭىز، سوندا دا ءبىز تاعى ءبىر ەستىگەنىمىزدى ايتا كەتسەك...
مىنا وتىرىستان، سانسىز ساۋالدان جانە ءۇزىلىسسىز وتىرىك ايتۋدان جالىعايىن دەدىم. قيالىم دا تاۋسىلۋعا اينالدى. وسىنداي ۇلكەن ادامدار مىنانداي القالى جيىنعا ءبىزدىڭ ەلدىڭ جاعدايىن ءبىلۋ ءۇشىن عانا جينالعان با؟ سوندا بۇلاردىڭ باسقا جۇمىستارى جوق پا؟ مەن بۇلاردىڭ ورنىندا بولسام، وسى قىزمەتتى پايدالانىپ ساۋدا ورىندارىن، مەيرامحانا، ساۋىقحانالار اشىپ، بولماسا، تۋىستارىمدى جاقسى ورىندارعا وتىرعىزىپ، ءبىراز جەرلەردى جەكەشەلەندىرىپ الار ەدىم. ال بۇلار «ونداي ەكەن عوي، مۇنداي ەكەن عوي» دەپ ۇساق-تۇيەككە باس اۋىرتىپ وتىر.
- سىزدەر قارسى بولماساڭىزدار، مەن قايتايىن. اسىعىس ەدىم...
- ءسىز ەڭ الدىمەن جاۋاپ بەرىڭىز. ەلدەرىڭىزدە جەرگىلىكتى جۇمىسشىلاردىڭ جالاقىسى ەشتەڭەگە جەتپەيدى. زەينەتكەرلەر كۇنىن ارەڭ كورىپ ءجۇر دەيدى. بۇعان نە دەيسىز؟
وسىدان كەيىن جەر باسقا جۇلدىزدارعا سوعىلىپ قالار بولسا دا شىنىمدى ايتسام با ەكەن؟ مۇمكىن، بۇلار ءبارىن ءبىلىپ كەلىپ، مەنى سىنايىن دەپ وتىرعان شىعار؟.. جوق، باسى قالاي باستالدى، سوڭى دا سولاي اياقتالسىن. قازىر قىزدى-قىزدىمەن اعىمنان جارىلىپ، ءبارىن ايتىپ بەرەر بولسام، بۇلار بىردەن ءبىزدىڭ باسشىلارعا «اۋىلدارىڭىزدىڭ جاعدايى وتە تومەن ەكەن، ەل توزىپ بىتۋگە اينالىپتى. مىنە، ءبارىن مىناۋ ءتىزىپ وتىرىپ ايتىپ بەردى» دەسە، قولى ۇزىن بيلىك ءبىر جەرگە اپارىپ قىلدىرىقتاي موينىمدى ەكى بۇراپ جۇلا سالماي ما؟ باسقالاردان كەمسىڭ بە دەپ، اتا سالسا نەمەسە ءبىر جەرگە كومىپ كەتسە جوعىمدى كىم جوقتايدى. مەنەن ون ەسە زور، انە-مىنە ەل باسقارادى دەپ وتىرعان ىرىلەر قولدى بولىپ كەتىپ جاتقاندا «جارايسىڭ، شىندىقتى ايتىپسىڭ!» دەپ مەنىڭ باسىمنان كىم سىيپاي قويسىن. كەم دەگەندە قولىم ارەڭ جەتكەن وقۋىمنان شىعارىپ جىبەرسە، قايدا بارىپ كۇن كورمەكپىن! قوي، «پالەدەن ماشايىق قاشىپتى» دەگەن.
- قاتەلەسەسىزدەر! ءبىز جايىندا مۇلدە باسقا پىكىردە ەكەنسىزدەر عوي. جاڭاعىداي جاعدايى بار اۋىلداردا اقشا كورمەدى دەگەن نە سۇمدىق! مۇنداي دالەلسىز دايەكتى قايدان الىپ جۇرسىزدەر؟ اۋىل حالقى دەگەن اقشا ۇستاۋدان جالىققان. ونى ايتاسىز، اۋىلىمىزداعى جىپىرلاعان ۆاليۋتا ايىرباستاۋ ورىندارى ۇساق دوللارلاردى الماي، يت قىلماي ما؟
- سۇمدىق! مىناۋ نە دەگەن عاجاپ!
- تاماشا، ناعىز باي مەملەكەت...
- نە دەگەن مىقتى ەل! - دەپ، اينالامدا وتىرعاندار دۋىلداتىپ تۇرىپ قول سوقتى. اياق استىنان ۇلكەن قوشەمەت-قۇرمەتتىڭ استىندا قالدىم. ايتقانىمنىڭ ءبارى وتىرىك بولسا دا مىنا جاعداي ماعان قاتتى-اق ۇنادى. كادىمگىدەي ەڭسەم كوتەرىلىپ، جان-جاعىما قوقيلانا قاراپ قويامىن. كەنەت، مۇنىڭ ءبارى ءتۇسىم ەكەنى ەسىمە ءتۇستى. كوڭىلىمنىڭ ارعى ءبىر تۇكپىرىنەن ارىم الدە مەنى ىلعي تۇرتپەكتەپ جۇرەتىن اق سايتانىم: «ەڭ بولماسا تۇسىڭدە شىندىقتى ايتساڭشى، ەل جايىن ەڭ بولماسا تۇسىڭدە ويلاساڭشى. اۋىلدىڭ قايعى-قاسىرەتىن ۇمىتىپ كەتەتىندەي باستىق تا ەمەسسىڭ عوي»، - دەپ تىنىمسىز تۇرتپەكتەپ جاتىر.
- دەمەك، اۋىلدارىڭىز ءوزىن-ءوزى تولىق قامتاماسىز ەتە الادى عوي. ەشتەڭەگە دە مۇقتاج ەمەس قوي؟ سولاي ما؟
- ارينە، سولاي!
- ولاي بولسا، ساۋ بولىڭىز. ءبىز – دامىعان مەملەكەتتەردىڭ ەڭ ءىرى وكىلدەرى جينالىپ، سىزدەرگە ينۆەستيتسيا ءبولىپ، ەڭ تومەنگى پايىزبەن نەسيە بەرۋدى جانە ەش قايتارىمسىز ماتەريالدىق كومەك كورسەتۋدى قولعا الماق ەدىك...
- نە-مە-نە؟ قالاي دەدىڭىز؟ سىزدەر مۇنى نەگە ەرتەرەك ايتپادىڭىزدار. مەن كىشكەنە باسقاراق...
- كورىسكەنشە! اۋىلدارىڭىزعا سالەم ايتىڭىز.
مەن بويىمدى بۋعان ىزا مەن وكىنىشتەن جىلاپ جىبەردىم. ءزاۋلىم عيماراتتى دا، زيالى ادامداردى دا ەسىمنەن شىعارىپ، بار داۋسىممەن زارلانا ايعاي سالدىم. وسى داۋىستان ويانىپ، وسى داۋىستان ەسىمدى جىيسام ءدارىس اياقتالىپتى. مەنى ارى-بەرى جۇلقىلاپ وياتا الماعان ستۋدەنتتەر ەسىككە قاراي بەتتەپتى. ال، مەن راسىمەن-اق جىلاپ وتىر ەكەنمىن…
قاناعات ابىلقايىر
Abai.kz
