وزگە ءسوزدى قويا تۇرىپ، اڭگىمەمىزدى وزەننەن باستايىق. وزەن - كونە تۇركى ۇعىمىندا «ءومىر»، «ماڭگىلىك ءومىر»، «جەر بەتىندەگى تىرشىلىك پەن جەر استى الەمىن بايلانىستىرۋشى وزەك» دەگەن ماعىنالارعا سايادى. بەرگى قازاقتىڭ «ەرتوستىك» ەرتەگىسىندە باس قاھارمان  جىلان باپى ەلىنە بارادى. جىلان باپى ەلىندەگى عاجايىپتاردى كورەدى. ەرتوستىكتىڭ جانقيماس سەرىگى شالقۇيرىق  جىلان باپىنىڭ كولگە باتقان قازىناسىن الىپ بەرەدى. «كەرقۇلا اتتى كەندەباي» ەرتەگىسىندە وزەن قاق ايرىلىپ، باتىرعا جول اشادى. ءافسانالارىمىزدا سۋ پەرىسى مەن وزەن ۇيىعىنا شاقىراتىن ۇبە قارت تۋرالى ايتىلادى. سۇمبىلە مەن سۋىن ايعىرلار تۋرالى حيكاياتتار قانشاما؟.. ءيا، وزەن، سۋ، داريا، بۇلاق- قازاقپەن قادىم زامانداردان بەرى قاتار ءومىر ءسۇرىپ كەلە جاتقان تابيعات قۇبىلىستارىنىڭ ءبىرى. تىرشىلىك باستاۋى دا - سۋ. سۋ جانە وت. ءدىني كىتاپتار دا «ۋىز دۇنيە سۋ بەتىندە قالىقتاعان بوزعىلت تۇمانعا ۇقساس ەدى» دەپ كۋالىك بەرەدى. «وزەن جاعالاعاننىڭ وزەگى تالمايدى» دەپ جاتامىز. تۇركى بالاسى وزەندى تەككە لايلامايدى. «تۇنىعىمدى لايلاما» دەپ ەسكەرتەدى. بۇلاق كورسە، كوزىن اشىپ، وزەنگە كىر جۋمايدى. ءتاڭىردىڭ نازاسىنا قالامىز. قىسقاسى قازاق ءۇشىن وزەن مەن ءومىر - ءبىر اڭعاردان ءورىپ شىعىپ، ءبىر ارناعا قۇياتىن جاراتىلىس ءمانىنىڭ بىرلىگى، بۇنى از دەسەڭىز، ماڭگىلىكتىڭ ءوزى.

وزگە ءسوزدى قويا تۇرىپ، اڭگىمەمىزدى وزەننەن باستايىق. وزەن - كونە تۇركى ۇعىمىندا «ءومىر»، «ماڭگىلىك ءومىر»، «جەر بەتىندەگى تىرشىلىك پەن جەر استى الەمىن بايلانىستىرۋشى وزەك» دەگەن ماعىنالارعا سايادى. بەرگى قازاقتىڭ «ەرتوستىك» ەرتەگىسىندە باس قاھارمان  جىلان باپى ەلىنە بارادى. جىلان باپى ەلىندەگى عاجايىپتاردى كورەدى. ەرتوستىكتىڭ جانقيماس سەرىگى شالقۇيرىق  جىلان باپىنىڭ كولگە باتقان قازىناسىن الىپ بەرەدى. «كەرقۇلا اتتى كەندەباي» ەرتەگىسىندە وزەن قاق ايرىلىپ، باتىرعا جول اشادى. ءافسانالارىمىزدا سۋ پەرىسى مەن وزەن ۇيىعىنا شاقىراتىن ۇبە قارت تۋرالى ايتىلادى. سۇمبىلە مەن سۋىن ايعىرلار تۋرالى حيكاياتتار قانشاما؟.. ءيا، وزەن، سۋ، داريا، بۇلاق- قازاقپەن قادىم زامانداردان بەرى قاتار ءومىر ءسۇرىپ كەلە جاتقان تابيعات قۇبىلىستارىنىڭ ءبىرى. تىرشىلىك باستاۋى دا - سۋ. سۋ جانە وت. ءدىني كىتاپتار دا «ۋىز دۇنيە سۋ بەتىندە قالىقتاعان بوزعىلت تۇمانعا ۇقساس ەدى» دەپ كۋالىك بەرەدى. «وزەن جاعالاعاننىڭ وزەگى تالمايدى» دەپ جاتامىز. تۇركى بالاسى وزەندى تەككە لايلامايدى. «تۇنىعىمدى لايلاما» دەپ ەسكەرتەدى. بۇلاق كورسە، كوزىن اشىپ، وزەنگە كىر جۋمايدى. ءتاڭىردىڭ نازاسىنا قالامىز. قىسقاسى قازاق ءۇشىن وزەن مەن ءومىر - ءبىر اڭعاردان ءورىپ شىعىپ، ءبىر ارناعا قۇياتىن جاراتىلىس ءمانىنىڭ بىرلىگى، بۇنى از دەسەڭىز، ماڭگىلىكتىڭ ءوزى.

ال، ەندى  «وزەن» دەپ وزەۋرەۋىمىزدىڭ باستى سەبەبىنە كەلەيىك. اڭگىمە،  ارينە، جاڭاوزەن سىلكىنىسىنەن شىعىپ وتىر. جاڭاوزەن 20 جىل «ەرتەگىگە» ەلىتىپ، ەستاندى ۇيقىعا كەتە جازداعان ەلدى سىلكىنتىپ وياتتى. «ويان، قازاقتىڭ!» وسى كۇنگى رۋحىنا اينالدى. ۇلت زيالىلارى 20 جىل بويى زار يلەپ، زاپىرانىن توگىپ «تىرىلتە» الماعان قازاقتىڭ ءتىرى ەكەنىن ايگىلەدى. ءتىرى ەكەندىگىن، بار ەكەندىگىن ءبىر عانا بۇلقىنىپ بۇرق ەتكەن اشۋىمەن تانىتقان  جاڭاوزەندە حالىققا قارسى وق اتىلدى. وسى ءبىر ۇرەي تۋعىزاتىن كورىنىس بىزدەگى قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنىڭ ەل ىشىندەگى قانداي دا ءبىر تولقۋ مەن ەرەۋىلدى سۋىق قارۋدىڭ كۇشىن پايدالانىپ باسۋدان باسقانى بىلمەيتىنىن  اشكەرە قىلدى. بيلىك الەۋمەتتىك احۋالدىڭ شيەلەنىسىن دەر كەزىندە شەشپەسە، قۇقىق قورعاۋ سالاسى قولىنا قارۋ الادى. بۇل - ستاگناتسيا. بۇل - ماسەلەمەن بەتپە -بەت كەلگەندە جىگەر تانىتا المايتىن، ىسكەرلىكتەن جۇرداي ۇكىمەتتىڭ دارمەنسىزدىگى. ارينە، الەمدى وزىنە جالت قاراتقان جاڭاوزەندەگى  جايتتىڭ الدىن الۋعا بولاتىن ەدى. ول ءۇشىن ءماسىموۆ ۇكىمەتى ء(تايىرى، وسى ءبىر ءمان-ماعاناسى جوق ۇكىمەت تۋرالى دا ايتا بەرەمىز-اۋ)  ماسەلەنىڭ ورايىن وڭىنان تابۋى كەرەك ەدى. الايدا، الا جازداي اتقارۋشى بيلىك دىم بىتىرمەستەن، "تالاپشىل توپتى جۇمىستان بوساتىپ جىبەرسەك، تالقانى تاۋسىلادى،  قالعانى تىنىشتالادى" دەگەن كومپانيا باسشىلارىنىڭ سوزىنە سەنىپ وتىرا بەردى. ەلدى ەسەپكە العان ەشكىم بولمادى. سوۆەت وكىمەتىنىڭ تۇسىندا قالىپتاسقان جالپى حالىق تۋرالى تۇسىنىكتەن ( "توبىر", "قايدا ايداساڭ، سوندا جۇرە بەرەتىن مال", ت.ب.) وكىنىشكە قاراي، ءبىزدىڭ بۇگىنگى بيلىك ءالى  ارىلا الماپتى. دەگەنمەن، جاڭاوزەن ەرەۋىلى بارىمىزگە ساباق بولدى. رەسمي استانا الدىمەن ابدىراپ، سودان سوڭ اشۋعا ءمىنىپ، ارتىنان ويلانىپ قالدى. ءبىرىنشى كەزەكتە ەس جيعان تاعى دا قالىڭ قازاقتىڭ ءوزى بولدى. مىسالى، اbai.kz اقپاراتتىق پورتالىنىڭ پىكىر الاڭىنا حات جازعان جاستار، زيالى قاۋىم جاڭاوزەندىكتەردى سابىرعا شاقىرىپ، كەلەلى سوزدەر ايتا ءبىلدى. بۇنداي حالىقتان اينالسا، بولمايدى ما؟! ەندى ەل ازاماتتارى ناقتى ىسكە كىرىسىپ، شىندىقتىڭ بەتىنە تۋرا قاراي السا، كەش ەمەس: ءبارى ورنىنا كەلەدى. بۇنداي وقيعالاردان تۇڭىلمەۋ كەرەك. بۇنى زاماننىڭ جاڭا قىرى، ءتىپتى كەرەك بولسا، جاڭاشا قيمىلداۋعا سەبەپ تۋدىرعان سەرپىندى قادام دەپ قابىلداساق قاتەلەسپەيمىز.  1989 جىلعى تيانمين الاڭىنداعى جاستاردىڭ قارسىلىعىن قارۋدىڭ كۇشىمەن باسقان وكىمەتتىڭ ۇلكەن جيىنىن جاساپ، اقىلدى دەن سياوپين: «تيانمين الاڭىنا جينالعان جاستار قىتاي حالقىن قالىڭ ۇيقىدان وياتتى» دەگەن ەكەن. جاڭاوزەن وقيعاسىن دا ءبىزدىڭ ەلباسىمىز وسىنداي ەرىك-جىگەرمەن مويىنداۋى كەرەك. الايدا، ەلىمىزدىڭ باس ارنالارىنان باستاپ، تاۋەلدى -تاۋەلسىز باق-تىڭ بارىندە جاڭاوزەندەگى وقيعانىڭ الەۋمەتتىك، ۇلتتىق سيپاتىن بۇرمالاۋ، جوققا شىعارۋ جۇمىسى ۇدەپ بارادى. باس ارنالار باستى تاپسىرمانى باسباقاننىڭ (تۇركىشە - ۇكىمەتتىڭ) اۋىلىنان الىپ وتىرعانى انىق. ارنالاردىڭ بەتىن كەيىنگى اپتالاردا ورتكە ورانعان اۆتكولىكتەردىڭ اربيعان قاڭقاسى، ءورتتىڭ جالىنى جالاعان ساۋدا ۇيلەرىنىڭ قارا الا شۇبار بەينەسى باسىپ كەتتى. بۇنىڭ استارىنداعى ءسوز: «مىنە، حالىقتىڭ دۇنيەسىن حالىق توناپ، حالىقتىڭ مۇلكىن حالىق ورتەپ جاتىر» دەگەندى ەسكەرتسە كەرەك. قوسىلامىز، حالىق ءوز مۇلكىن ءوزى شاشىپ، قيراتىپ، تونىپ، بۇلدىرمەۋى كەرەك. ونداي وسپادار قيىمىلدان ەل ءىشى توزباسا، - وزبايدى. باي-باعىلاننىڭ قىلشىعى دا قيسايمايدى. ولار باياعىنىڭ باي زامانىندا دۇنيە- مالىن، ءتىپتى، جەيتىن تاماعىنا دەيىن سىرتقا تاسىپ ۇلگەرگەن. سوندىقتان، بۇگىنگى بيلىكتەگىلەر ەرتەڭ ەۋروپادا شالقىپ ءومىر ءسۇرىپ جۇرگەن اليەۆ پەن ءابليازوۆتىڭ قاسىنا كوشىپ بارىپ، قاتار قونىپ جاتسا، وعان ەش تاڭدانباڭىز.  وسى ارادا توناۋ ماسەلەسىنە توقتالا كەتكەن ءجون سياقتى. توناۋ شارۋاشىلىعى جاڭاوزەندەگى «بىرنەشە ماسكۇنەم، ناشاقور، بۇلىكشىلەردەن» باستالعان جوق، بۇگىنگى بيلىكتەگىلەردىڭ وزىنەن باستالدى. توقسانىنشى جىلداردىڭ باسىندا ەلدى تۇت جالاڭاش قالدىرىپ، باردى توناپ بىتكەندەردەن باستالدى. توناۋ شارۋاشىلىعىن  دامىتۋ تون كيگەندەردەن باستالدى. قالىڭ بۇقارا -  ەل ءىشى سونداي  سۇمدىق توناۋعا كوزاپارا كوندىكتى. كەشىردى. توتەننەن ەمەس، توتەلەي ۇرىنعان پالەگە ءتوزىپ باقتى. اقىرىندا «تون كيگەندەردىڭ نەگىزگى جۇمىسى توناۋ ەكەن عوي، توناي بەرسىنشى» دەيتىن توسىن ويعا توسىلدى. توناۋشىلاردىڭ ەل بيلەۋىنە مۇمكىندىك بەردى. قولىنان قاققان جوق. «قارا حالىقتىڭ قامىن ەرتەڭ كۇيتتەي جاتار، ودان دا ماڭىزدى ماسەلەلەرمەن الاڭسىز شۇعىلدانسىنشى» دەپ قاباق باعىپ، سابىرمەن وتىردى. بىراق، بيلىكتىڭ جاسامپاز يدەيالارى مەن  «مەملەكەت ءۇشىن ماڭىزى زور» قۇندى قۇجاتتارىنىڭ بىردە-ءبىرىن قابىلداي المادى. قابىلداي الماۋى- قازاقتىڭ اقىل ەسىنىڭ كەمدىگىنەن ەمەس، الگى يدەيالار مەن قۇجاتتاردى بۇلىڭعىرلاندىرىپ، بۇرا تارتقانداردىڭ بۇرالقى تىرىلىگىنە بايلانىستى بولسا كەرەك. الەمدىك ءتارتىپ پەن جاڭارىپ جاتقان ادامزات قوعامىنىڭ اياسىندا قازاق ەكى رەت قابىلدانىپ، ءۇش رەت تۇزەلىپ، كۇزەلگەن بۇگىنگى كونستيتۋتسيادان گورى 25 جاسىندا بارلىبەك سىرتتانوۆ جازعان «قازاق ۋستاۆىن» وقىپ ءومىر سۇرگەندى حوش كورەدى. نەگە؟ نەگەڭىز بار ما، تۇسىنىكتى. «تۇسىنىكتى» دەگەن سوزگە تۇسىنىك بەرۋدىڭ قاجەتى شامالى شىعار. زامانۋي ساياسي-ەكونوميكالىق تەرميندەرمەن تۇزىلگەن دەكلاراتسيا تىلىندەگى مەملەكەتتىك باعدارلامالار ەمەس، ححI عاسىردىڭ قازاعىنا  حح عاسىردىڭ ورتان بەلىنە جەتپەي قيىلعان الاشورداشىلاردىڭ يدەيالارى مەن ايتقان ويلارى، ىستەگەن ىستەرى الدەقايدا ۇعىنىقتى. «ۇعىنىقتى» دەگەن ءسوزدى بىرەۋگە ۇعىنىدىرۋدىڭ  دا قاجەتى شامالى شىعار. ويتكەنى، قازاق ءوز ەلىندە، ءوز جەرىندە كوپتىڭ ءبىرى، كوجەنىڭ سۇيىعى بولىپ ءومىر ءسۇرۋدى قالامايدى. ءوز جەرىندە، ءوز ەلىندە قاراسى مول قازاق شىن ماعىناسىنداعى ەركىندىككە جەتىپ، ەڭسەسىن تىكتەگەندە عانا، ءوز بويىنداعى جاسامپازدىق قابىلەتىن اشىپ، 130 ۇلتقا يەلىك ەتىپ، باۋىرىنا باسادى. 130-دىڭ قازاق جەرىندە ءوسىپ-وركەندەۋىنە كەپىلدىك بەرە الادى. مەملەكەتتىڭ التىن دىڭگەگى- الاش بالاسى الاڭداپ كۇي كەشسە، قايداعى ۇلتارالىق تاتۋلىق؟ قايداعى اۋىزبىرلىك؟ جاساندى تاتۋلىق پەن جالعان بىرلىكتىڭ ءبىر كۇنى «شولمەگى سىنىپ»، شوكەسىنەن ءتۇسۋى مۇمكىن. جاڭاوزەندەگى جاعدايدى جاسىرىپ باققان بيلىك سول كەزدە ۇلكەن شىندىقپەن بەتپە-بەت كەلەدى. ويتكەنى، جاڭاوزەن مۇنايشىلاردىڭ الەۋمەتتىك تەڭسىزدىككە ۇشىراعانىمەن بىرگە قازاق ءتىلىنىڭ قورلانىپ، قازاق بالاسىنىڭ الىمجەتتىكتى كوپ كورەتىندىگىن دە كوزگە شۇقىعانداي ەتتى. بۇدان بىلايعى جولسىز بيلىككە قازاقتىڭ قارسى ءتىل قاتاتىندىعىن دا الاڭعا شىعىپ اڭعارتتى، مىقتى ەسكەرتۋ جاسادى.

وزەن تاسيدى، وزەن اسپانعا اق كوبىك اتىپ بۇلقىنادى. كەيدە ارناسىندا تىپ-تىنىش اۋناپ جاتا بەرەدى. قازاقتا وزەننىڭ مىنەزى بار. ەندەشە، جاڭا جىل جاڭا وزەن بولىپ جالعاسسىن!

«اباي-اقپارات»