1970 جىلدارى دiنمۇحامەد احمەتۇلى قوناەۆ قارقارالىعا كەلدi. يiسi تۇركi جۇرتىنان ساياسي بيۋرونىڭ مۇشەسi بولىپ، ۇلى دەرجاۆانىڭ ساۋساقپەن سانارلىق كوسەم­دەردiڭ بiرiنە ءھام بiرەگەيiنە اينالعان ادامنىڭ اتاق-داڭقى اڭىز بولىپ تۇرعان زامان-دى. "جاقسىنى كورمەك ءۇشiن" دەمەكشi, قارقارالى سول كۇنi سارىارقاعا الاتاۋ كوشiپ كەلگەندەي دۇرلiگiپ كەتتi. ەڭبەكتەگەن بالادان، ەڭكەيگەن كارi-قۇرتاڭعا دەيiن كوشەدە. باسى جۇمىر پەندە بالاسىنا ۇلتىنىڭ بiر تۋار ۇلىنىڭ عازيز ديدارىن بiر كورۋدiڭ ءوزi بiر مارتەبە ەكەنiنە كوز سوندا جەتتi. اسقار تاۋداي ازامات ەكەن! اللا سۇيگەن قۇلىن وسىلايشا ارتىق جاراتادى. ەپوس­تاعى ەڭسەگەي بويلى ەر ەسiم دە وسىنداي-اق بولار. حالقىنىڭ قاسيەتiنە جەتكەن مۇنداي iرi تۇلعالاردىڭ بولمىس-بiتiم، ديدار-كەلبەتiن ون بەسiنشi عاسىرداعى قازتۋعان جىراۋ عانا جەرiنە جەتكiزە ايتقان: "بۇدىرايعان ەكi شەكەلi, مۇزداي ۇلكەن كوبەلi, قارى ۇنىمى سۇلتاندايىن ءجۇرiستi, ايداسا - قويدىڭ كوسەمi, سويلەسە - قىزىل تiلدiڭ شەشەنi, ۇستاسا - قاشاعاننىڭ ۇزىن قۇرىعى، قالايىلاعان قاستى وردانىڭ سىرىعى، بيلەر وتتى بي سوڭى، بي ۇلىنىڭ كەنجەسi, بۋىرشىننىڭ بۇتا شاينار ازۋى، بيدايىقتىڭ كول جايقاعان جالعىزى، بۇلىت بولعان ايدى اش­قان، مۇنار بولعان كۇندi اشقان، مۇسىلمان مەن كاۋiردiڭ اراسىن ءوتiپ بۇزىپ دiندi اشقان" ادامزاتتىڭ اسىلى ەكەن!

قارقارالىدا گۋ-گۋ اڭگiمە: سول جولى ديمەكەڭنiڭ قولىن ۇستاۋعا جاراپ قالعان بiرەۋ بiر-ەكi ايداي قولىن جۋماي قويىپتى.

- مۇنىڭىز نە؟! - دەيدi عوي بiرەۋ تاڭسىق كورiپ.

1970 جىلدارى دiنمۇحامەد احمەتۇلى قوناەۆ قارقارالىعا كەلدi. يiسi تۇركi جۇرتىنان ساياسي بيۋرونىڭ مۇشەسi بولىپ، ۇلى دەرجاۆانىڭ ساۋساقپەن سانارلىق كوسەم­دەردiڭ بiرiنە ءھام بiرەگەيiنە اينالعان ادامنىڭ اتاق-داڭقى اڭىز بولىپ تۇرعان زامان-دى. "جاقسىنى كورمەك ءۇشiن" دەمەكشi, قارقارالى سول كۇنi سارىارقاعا الاتاۋ كوشiپ كەلگەندەي دۇرلiگiپ كەتتi. ەڭبەكتەگەن بالادان، ەڭكەيگەن كارi-قۇرتاڭعا دەيiن كوشەدە. باسى جۇمىر پەندە بالاسىنا ۇلتىنىڭ بiر تۋار ۇلىنىڭ عازيز ديدارىن بiر كورۋدiڭ ءوزi بiر مارتەبە ەكەنiنە كوز سوندا جەتتi. اسقار تاۋداي ازامات ەكەن! اللا سۇيگەن قۇلىن وسىلايشا ارتىق جاراتادى. ەپوس­تاعى ەڭسەگەي بويلى ەر ەسiم دە وسىنداي-اق بولار. حالقىنىڭ قاسيەتiنە جەتكەن مۇنداي iرi تۇلعالاردىڭ بولمىس-بiتiم، ديدار-كەلبەتiن ون بەسiنشi عاسىرداعى قازتۋعان جىراۋ عانا جەرiنە جەتكiزە ايتقان: "بۇدىرايعان ەكi شەكەلi, مۇزداي ۇلكەن كوبەلi, قارى ۇنىمى سۇلتاندايىن ءجۇرiستi, ايداسا - قويدىڭ كوسەمi, سويلەسە - قىزىل تiلدiڭ شەشەنi, ۇستاسا - قاشاعاننىڭ ۇزىن قۇرىعى، قالايىلاعان قاستى وردانىڭ سىرىعى، بيلەر وتتى بي سوڭى، بي ۇلىنىڭ كەنجەسi, بۋىرشىننىڭ بۇتا شاينار ازۋى، بيدايىقتىڭ كول جايقاعان جالعىزى، بۇلىت بولعان ايدى اش­قان، مۇنار بولعان كۇندi اشقان، مۇسىلمان مەن كاۋiردiڭ اراسىن ءوتiپ بۇزىپ دiندi اشقان" ادامزاتتىڭ اسىلى ەكەن!

قارقارالىدا گۋ-گۋ اڭگiمە: سول جولى ديمەكەڭنiڭ قولىن ۇستاۋعا جاراپ قالعان بiرەۋ بiر-ەكi ايداي قولىن جۋماي قويىپتى.

- مۇنىڭىز نە؟! - دەيدi عوي بiرەۋ تاڭسىق كورiپ.

- مەن تەكتiنiڭ قولىن ۇستادىم، جۋسام كيەسi كەتiپ قالادى عوي! - دەيتiن كورiنەدi قارقارالىنىڭ ىرىمشىل قازاعى.

بiز ول كiسiنiڭ قولىن ۇستاي الماي قالدىق. كوپتiڭ كورەتiن قىزىعىنان ىلعي شەت قاقپاي قالىپ جۇرەتiن تiرلiگiمiز عوي باياعى. قالىڭ توبىردىڭ اراسىندا تۇرىپ، ونىڭ تاۋداي تۇلعاسىنا سىرتتاي ءتانتi بولىپ، سونىڭ وزiنە ءماز-ءمايرام بولىپ تۇرمىز.

جىميعان ءساتiن كوردiك. كوزiنەن نۇر توگiلiپ تۇرادى ەكەن. اناسى - بالاسىن، اتاسى - نەمەرەسiن كور­گەندە تۋرا وسىلاي ەگiلiپ قويا بەرۋ­شi ەدi. ديماش اعا ەلiن كورگەندە ءدال سولاي ەلجiرەپ تۇردى.

"دۇنيەنiڭ قىزىعى ماحابباتپەن" دەگەندە اباي وسىنداي ساتتەردi ايتقان ەكەن عوي. بiز ءالi كۇنگە دەيiن ابايدىڭ بايىبىنا بارا الماي جاتقان جۇرتپىز. ماحاببات دەگەن ەركەكزات پەن ايەلزاتىنىڭ اراسىنداعى ينتيمدiك قارىم-قاتىناس دەپ ويلايمىز. سويتسەك، ونسىز ادامزاتتىڭ كۇللi تiرشiلiك قاراكەتi قاراڭ بولاتىن كورiنەدi. "ماحابباتسىز دۇنيە - دوس" (اباي) ەكەن: سونىڭ دالەلiن وسى كۇنi كۇندە كوشەدەن كورەتiن بولدىق. ەلدiڭ ەسiل-دەرتi - اقشا مەن التىن، مانساپ...

ءاربiر ۇلت iرگەلi ەل، ەڭسەلi جۇرتقا اينالۋ ءۇشiن بiر-بiرiن اسىعى مەن عاشىعىنا ءتانتi بولعانداي ەگiلە، ەلجiرەي ءسۇيۋi كەرەك. تاريحتىڭ تاعلىمى بۇگiندە وسىعان سايىپ تۇر. ديماش اعا قازاعىن اناسىنداي ءسۇيiپ، اتاسىنداي قادiرلەدi, بالاسىنداي باۋىرىنا باسىپ، داراسىنداي باسىنا كوتەردi! ونىڭ تۇلا بويىنداعى سول تاڭعاجا­يىپ سەزiم مەن پايىم-پاراساتتى iشiنەن تەرەڭ سەزگەن ەل-جۇرتى دا ونى ابىلايىنداي ارداقتادى! قارقارالىداعى سول دۇبiردەگi ەلiنiڭ ەرiنە، ەرiنiڭ ەلiنە دەگەن سۇيiسپەنشiلiگi مەنiڭ كوز الدىمدا ۇمىتىلماستاي بولىپ قالىپ قويدى.

ديمەكەڭنiڭ كەلiپ-كەتۋi قارقارالىدا بiر جىل ۇزىن سۇرە اڭگiمەگە ارقاۋ بولدى.

- ديماش اعا نە دەپتi?! - دەسەدi ەل اۋزىنان سۋى اعىپ.

- قارقارالىعا بەس قابات ءۇيدiڭ كەرەگi قانشا؟ نەمەنە، جەر جەتپەي جاتىر ما؟! - دەپتi.

- تاعى نە دەپتi?

- قۇنانباي مەشiتi قايدا؟! - دەپتi!

- بiزدiڭ باستىقتار سوندا نە دەپتi?

- نە دەۋشi ەدi? باستارىن كوتەرە الماي، تومەن قاراي بەرiپتi...

- ءاي، ساۋاپ بولعان ەكەن! - دەيدi ەل ءماز-ءمايرام بولىپ.

سوندا ديماش اعانىڭ بەتiنە قاراي الماي، اياعىنىڭ باسىنان كوزiن الا الماي قويعان سول كەزدەگi باسشىلاردىڭ بiرازى بۇگiندە اۋىل-اۋىلدا مولدا بولىپ ءجۇر...

ديماش اعا سول كەزدiڭ وزiندە "اللانىڭ ءوزi دە - راس، ءسوزi دە - راس" ەكەنiن iشتەي جاقسى بiلگەن ەكەن عوي. ونىڭ وسى قارقارالىنىڭ تۋماسى، ال-فارابيدiڭ ءومiرi مەن شىعارماشىلىعىن زەرتتەۋشi اقجان ماشانوۆقا دەگەن ەرەكشە iلتيپات-قۇرمەتi اللانى تانۋدان تۋىنداعان. تۇركiستانعا بارعان سايىن ازiرەت ءالi قۇدىعىنا تيىن شاشۋدى ىرىمداعانى دا تەگiن بولمادى عوي. ول بiرiنشi حاتشى بولسا دا، بiر اللانىڭ قۇلى ەكەنiن سول قۇدايسىز زاماننىڭ وزiندە تەرەڭ تۇيسiنگەن!

"كوكتە - ءتاڭiرi! جەردە - تۇركiلەر!" - دەگەن بiزدiڭ اتا-بابالارىمىز. بۇل - اسپاندا اللا! جەردە - ادامزات! - دەگەن ءسوز. اللادان ەشكiم ارتىق ەمەس! اسقاق تا ەمەس! كوكتە - ءتاڭiرi! جەردە - حالىق! حالىق - ءتاڭiرiنiڭ ەكiنشi لاقاپ اتى! ديماش اعا سونى تەرەڭ زەردەلەپ، ۇلى ورىستىق دەرجاۆانىڭ قۇرساۋىندا تۇرعان كەر زاماندا دا تۋعان الاشىنىڭ كەۋدەسiن وركەۋدە جۇرتتىڭ اياعىنا تاپتاتقان جوق. قوناەۆتىڭ زامانىندا تۇركi تەكتi قازاقستان كسرو دەيتiن 16 وداقتاس ەلدiڭ iشiندە سلاۆيان تەكتەس رەسەي، بەلارۋسسيا، ۋكراينامەن تەرەزەسi تەڭ ۇلتقا، ىرىسى تاسىعان جۇرتقا اينالدى!

توتاليتارلىق جۇيە كەزiندەگi تاڭعالارلىق تاعى بiر وقيعانى تiلگە تيەك ەتپەي كەتسەك، اسىلىق بولار: ستالين­نiڭ ايداۋىندا بولىپ، ودان پارتيانىڭ حح سەزiنەن كەيiن ازەر شىققان الاشوردانىڭ سوڭعى، كوزi تiرi كوسەمi, قازاقتىڭ العاشقى ماتە­ماتيگi, قازاقستاننىڭ وسى كۇنگi شەكاراسىن بەلگiلەپ بەرiپ كەتكەن ءالiمحان ەرمەكوۆ وسى ديماش اعانىڭ جە­بەۋiمەن قاراعاندى پوليتەحنيكالىق ينستيتۋتىنا جۇمىسقا تۇرىپ، پالە-جالادان امان قالدى. ديمەكەڭ بولماعاندا، وتىرسا - وپاق، تۇرسا - سوپاق بولىپ، كورiنگەننiڭ كوزiنە كۇيiك بولار ما ەدi, قايتەر ەدi...

ول اللانىڭ سۇيگەن قۇلى بولدى. ءتاڭiرi ءوزiنiڭ سۇيگەن قۇلىنا عانا وسىنداي ازاماتتىق بولمىس-بiتiم، ابىروي-قۇرمەت، ماحاببات سەزiم سىيلاعان. قولىندا ەل تiزگiنi تۇرعاندا قازاقتىڭ قاناتتى دا، تالانتتى ۇلدارىن جاتتىڭ تالاۋىنا بەرمەي كەتتi! ولجاس سۇلەيمەنوۆتiڭ "از ي يا"-سى شىققان كەزدە سوۆەتتiڭ سۇر كاردينالى سۋسلوۆتىڭ باسىنان اتتاپ ءوتiپ، گەنسەك برەجنەۆتiڭ الدىنداعى بەدەلiمەن اساۋ دا، البىرت اقىن باۋىرىن جازالاۋ ماشيناسىنىڭ شىنجىر تابانىنان جۇلىپ الدى.

ديماش اعانىڭ زامانىندا ۇلتتىق رۋحانيات - قازاق ادە­بيەتi مەن ونەرi شىرقاۋ شىڭعا شىقتى. سول كەزدە "جۇل­دىز" جۋرنالىنىڭ تارالىمى 300 مىڭنان استى. Iلياس ەسەن­بەرليننiڭ "كوش­پەندiلەر" تريلوگياسى وسى كەزدە جالعاننىڭ جارىعىنا شىعىپ، كەۋدەسiنەن نان پiسكەن ۇلى دەرجاۆاشىل ورىستىڭ كوزiن "كۇر­سiنگەندە - كۇن كۇر­كiرەگەن، سiلكiنگەندە - جەر تiتiرەگەن، حاحاقۋلاپ جار سالعاندا - اسپانداعى بۇلتتار جەرگە قونعان، احاحۋلاپ ءان سالعاندا - اسپانداعى قۇس بiتكەن كولگە قونعان; ەڭكەيگەنگە - ەڭكەيگەن، شالقايعانعا - شالقايعان; اسقاننىڭ ورمانىن وتىنداي ورتەگەن، تاسقاننىڭ كولدەرiن استاۋداي توڭكەرگەن; قىسقاندا - قۋ اعاشتان بۋ شىعارعان، سىققاندا - قارا تاستان سۋ شىعارعان; اتاڭدى اسىقتاي اتقان، قارسى كەلگەندi قازىقتاي قاققان; الشايىپ جۇرگەن، تالتايىپ تۇرعان" (تەمiرحان مەدەتبەك) - قازاق حالقىنا جالت قاراتقان!

ول بiزدەن الىستاعان سايىن، بيiكتەي بەرەدi.

مەن ديماش اعانىڭ كەزiندەگi الماتىنى كوردiم. تاۋدان اققان اساۋ بۇلاقتارى كوشەدە سارقىراپ اققان، ادامدىق-ازاماتتىق مۇرات كوزگە ايقۇلاقتانا شالىنعان شاھار ەدi. الاش ەلi ءشام­شiنiڭ انiمەن تەربەلiپ جاتقان جۇماق بiر دۇنيەگە سۇڭگiپ كەتكەنiم ءالi ەسiمدە. بۇل 70-جىلدار ەدi. قاراعاندىدان الماتىعا اياق ارتقان مەن رەسەيدەن قازاقستانعا العاش كەلiپ تۇرعانداي الابۇرتىپ كەتiپ ەم... اجە­لەرiمiزدiڭ قىزىلارايداعى ويۋ-ورنەكتەرiن الماتىنىڭ اسقاق عيماراتتارىنان كورگەندە ارقام شىمىرلاعان...

ءداۋiتالi (ستامبەكوۆ) اعام 80-جىلدارى "قازاقفيلم" مولتەك اۋدانىنان پاتەر الدى. الماتىنىڭ ارۋ قىزدارى دا - وسىندا. اقىندارى دا - وسىندا.

بۇگiندە سول ءداۋiتالi كوكەم جوق.

باياعى "قازاقفيلم" دە جوق.

ديماش اعام دا جوق...

ديماش پاتشا كوتەرگەن شاڭىراق بۇل -

"قازاقفيلم" قالايشا قاڭىراپ تۇر؟

كۇن ساۋلەسi سۇيەتiن كۇندiز، تۇندە -

اي ساۋلەسi ايمالاپ، جامىراپ بiر.

نوسەرلەيتiن كەزi كوپ، سۋلاناتىن،

نۋ بولاتىن كوشەسi, بۋلاناتىن،

99 پايىزى ماحاببات تا،

1 پايىزى عانا تەك - سۋ بولاتىن!

اق سالدەلi الاتاۋ ار جاعىندا،

گۇل دە - مۇندا، اق ۇلپەك قار دا - مۇندا.

الماتىنىڭ ارقالى اقىندارى،

ولەڭ وقىپ جاتاتىن بارلارىندا.

دوزاقتان كەپ، جۇماقتا كiسi بولىپ،

سوندا بiز دە جىلقىداي كiسiنەدiك.

وتەر تۇستا بالقاشتان وياناسىڭ،

توبىلعى ءتۇس سىراسى تۇسiڭە ەنiپ.

كۇي كۇندەردi ايت سونداعى، بي كۇندەردi,

جۇرەكتەگi جۇيتكiگەن يiرiمدەردi.

كورمەيدi-اۋ جۇرت سول "قازاقفيلمدەگi"

بiزدەر قويعان نە قيلى  فيلمدەردi.

جۇماق ەدi ول زامان، ولەڭ ەدi

بولەك ەدi قىز جiبەك، تولەگەنi.

"قازاقفيلم" قىزدارى مۋزا بولىپ،

جەبەپ ەدi كوككە الا جونەگەلi.

"مىڭ بiر تۇندە" جۇرگەندەي  مارتەبە اسىپ،

اۋىز دا - اشىق،

كويلەك تە،

قالتا دا - اشىق،

كiرiپ كەتiپ ۇجماقتىڭ باقشاسىنا،

شىعا الماي قاپ ءجۇرۋشi  ەك جانتالاسىپ.

ءۇي تۇبiندە شاشىلعان المالارى.

جۇماق باعى الماتى -

اللا باعى!

ساقال-مۇرتقا اق ءتۇستi قالاي دەيسiڭ،

وتكەندi كوپ ويلاعان شال بولادى...

ويىمىز دا بىت-شىت قوي، ءسوزiمiز دە،

باتتى ما، الدە، زاماننىڭ تەزi بiزگە.

"قازاقفيلم" -بۇل دا بiر عاجاپ فيلم.

وتە شىققان كورiنiپ كوزiمiزگە...

«جاس الاش»، جاس الاش №3 (15669) 12 قاڭتار، بەيسەنبى 2012