قازىعۇرتتىڭ باسىندا كەمە قالعان… اڭىز بويىنشا دۇنيەنى توپان سۋ باسىپ، تارتىلار تۇستا ءبىر تاۋدىڭ باسىنا قايىرلايدى. نۇح كەمەسى توقتاعان تاۋ – قازىعۇرت. 

قازىعۇرتتىڭ كيەلى توپىراعىندا ومىرگە كەلىپ، تۋعان جەردىڭ قادىرى مەن قاسيەتىن بىلگەن ەرلەردىڭ ءبىرى – قۇلمات ومىراليەۆ. قازىرگى تاڭدا عالىمنىڭ تۋعان جەرىندە ق.ومىراليەۆ اتىنداعى ورتا مەكتەپ پەن اۋدان ورتالىعى قازىعۇرتتا عالىمنىڭ اتىمەن اتالاتىن ورتالىق كىتاپحانا بار. بۇل ءبىلىم وردالارى عالىمنىڭ ەڭبەگىن دارىپتەۋ، حالىققا تانىتۋ باعىتىندا كوپتەگەن ىستەر اتقارىپ كەلەدى. 

ال ەندى تۋعان جەرى دارىپتەپ، حالقى قادىر تۇتقان ق.ومارىليەۆ كىم ەدى؟ 

قۇلمات ومىراليەۆ  1930 جىلدىڭ قاراشا ايىنىڭ 10-جۇلدىزىندا قازىرگى تۇركىستان وبلىسى، قازىعۇرت اۋدانىندا ومىرگە كەلگەن. 

شىمكەنتتەگى مۇعالىمدەر ينستيتۋتىنىڭ قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى فاكۋلتەتىن 1951 جىلى بىتىرگەن سوڭ، ەڭبەك جولىن ورتا مەكتەپتە قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى پانىنىڭ مۇعالىمىنەن باستاعان. 

1953 – 57 جىلدارى اباي اتىنداعى قازاق مەملەكەتتىك پەدوگوگيكالىق ينستيتۋتىنىڭ فيلولوگيا فاكۋلتەتىندە ەڭبەك ەتىپ، ارى قارايعى ءومىر جولىن عىلىمعا ارنادى. 

1972 جىلدان ءومىرىنىڭ سوڭعى كۇندەرىنە دەيىن قازاقستان عىلىم اكادەمياسىنىڭ احمەت بايتۇرسىنۇلى  اتىنداعى ءتىل ءبىلىمءى ينستيتۋتىنىڭ تۇرىكتانۋ جانە ءتىل تاريحى بولىمىندە اعا عىلىمي قىزمەتكەر بولىپ قىزمەت اتقاردى.  

1970 جىلى اكادەميك ءى.كەڭەسباەۆتىڭ جەتەكشىلىگىمەن «XV – ءXىX عاسىرلارداعى قازاق پوەزياسىنىڭ ءتىلى» دەگەن تاقىرىپتا كانديداتتىق ديسسەرتاتسياسىن قورعاعان. 

ق.ومىراليەۆ قازاق ءتىلىنىڭ گرامماتيكاسى، ءتىل تاريحى، قازاق پوەزياسىنىڭ ءتىلى، كونە ءداۋىر ەسكەرتكىشتەرى، تەكستولوگيا، ەتيمولوگيا ماسەلەلەرىنە قوسا قوعامتانۋ ماسەلەلەرىنە دە باتىل قالام تارتقان عالىم. ونىڭ 300-دەن استام ۇلكەندى-كىشىلى ەڭبەكتەرى بار. 

قازاق ءتىلىنىڭ ابىز اناسى اكادەميك رابيعا سىزدىقوۆا زامانداسى، ارىپتەسى قۇلمات ومىراليەۆ تۋرالى «شىنايى عالىم، ابزال ازامات. ول  وسىنداي قاسيەتتەرگە يە شىن عالىم بولاتىن، بۇكىل بولمىس بىتىمىمەن، بىلىمىمەن، سول ءبىلىمدى دۇرىس جاراتا بىلگەن قابىلەتىمەن تابيعاتىنان تۋا بىتكەن عالىم ەدى. بۇل تانىم ەڭ العاش رەت ونىڭ 1963 جىلى «قازاقستان مەكتەبى» جۋرنالىندا جاريالانعان «قازاق ادەبيەتى ءتىلى تاريحىن قاي تۇرعىدان زەرتتەۋ كەرەك؟» دەگەن ماقالاسىن وقىعاندا باستالعاندى. عالىمدىق جولدى ەندى باستاعان قۇلمات ءوزىنىڭ قادام الىسىن وسىدان اق تانىتتى. ق. ومىراليەۆ بولسا – بۇل رەتتە كەڭىنەن قانات جايعان زەرتتەۋشى» - دەپ باعا بەرگەن [1, 299 ب.]. 

ق.ومىراليەۆتىڭ دۋلات باباتايۇلى سياقتى كەسەك اقىننىڭ ادەبيەتتەگى ورنىن ايقىنداپ، ءتىلىن تانىتۋداعى ەڭبەگىن ايرىقشا اتاۋ كەرەك. ول ابايعا  دەيىنگى قازاق پوەزياسىنىڭ الىبى دۋلات باباتايۇلىن بۇگىنگى تانىم تورىنە شىعارعان زەرتتەۋشى بولدى. 

وسى جەردە تاعى ماقتانا ايتۋعا بولارلىق دۇنيە – قۇلمات ومىراليەۆ ەڭبەكتەرى كوزى تىرىسىندە الىس شەتەلدىك عالىمداردىڭ نازارىنان تىس قالمادى. مىسالى، Charl F.Carson مەن Hasan Oraltayدىڭ 1983 جىلى لوندوندا «Central Asian Survey» اتتى اعىلشىن باسىلىمىندا «كۇلتەگىن: كەلەشەك ءۇشىن ناسيحات پا؟» دەيتىن ۇلكەن ماقالا جاريالاندى. ول ماقالا 1985 جىلى انكارادا «Asia-Afrika Araقtirmalari Grubuڭ» اتتى جيناقتا اۋدارىلىپ تاعى باسىلدى. وسى ەكى ماقالادا ق.ومىراليەۆتىڭ 1982 جىلعى «قازاق ادەبيەتى» گازەتىندە جاريالانعان «كۇلتەگىن» اتتى ۇلكەن ماقالاسىنا 68 جەردە سىلتەمە جاسالعان [1, 4 ب.]. بۇل عالىمنىڭ تۇركولوگيا عىلىمىندا العان ۇلكەن باعاسى دەر ەدىك. 

قۇلمات ومىراليەۆ ءار ساتتە تۋعان ويلارىن حاتقا ءتۇسىرىپ قويۋدى ادەت ەتكەن ەكەن. سول ماشىعىنىڭ ءبىرى - ارىپتەستەرىنە، زامانداستارىنا حات جازۋ ەكەن. تەك ولارمەن شەكتەلمەي، شەتەلدەگى تۇركىتانۋشىلارمەن دا تىعىز بايلانىستا بولعان، حات الىسقان. ماجارستاندىق ايگىلى قىپشاقتانۋشى عالىم يشتۆان قوڭىر ماندوكيدىڭ ق.ومىراليەۆكە جازعان حاتى بار. 

 قۇلمات ومىراليەۆ تەك قازاق حالقىنىڭ ۇلى، عىلىمدا ورنى بار عالىم عانا ەمەس سونىمەن قاتار وتباسىندا ادال جار، تاۋ  تۇلعالى اكە  بولا ءبىلدى. ۇرپاعىنىڭ بويىنا قازاق حالقىنىڭ تانىمىمەن قوسا، ىزگىلىك پەن عىلىمعا دەگەن سۇيىسپەنشىلىكتى سىڭىرە بىلگەن اكە. جۇبايى مارقۇم بەيسەنباەۆا ايدا ارشابەكقىزى – پەداگوگيكا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، اباي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق پەداگوگيكالىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى بولعان. اكە جولىن قۋعان قىزى يبراەۆا جانار قۇلماتقىزى. جانار قۇلماتقىزى - فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، دوتسەنت. 

ق.ومىراليەۆ از عانا ومىرىندە كوپتەگەن ىستەردى اتقارىپ ۇلگەرگەن. عالىمنىڭ ءوزى ولسە دە، ءسوزى ولمەيدى، ق.ومىراليەۆ ماڭگى ەسىمىزدە.

اتا تاريح ايعاقتارى (ق.ومىراليەۆتىڭ تۋعانىنا 70 جىل تولۋىنا). – الماتى، 2001, 340 ب.

پاشان د.م

ا.بايتۇرسىنۇلى ات. ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتىنىڭ ءتىل تاريحى جانە ديالەكتولوگيا ءبولىمىنىڭ اعا عىلىمي قىزمەتكەرى

Abai.kz