1929 جىلى ءى/ى كۇنى تەرگەۋگە الىنعان مىرجاقىپ دۋلاتوۆتىڭ جاۋابىنىڭ حاتتاماسى.
"مەن، 1885 جىلى تورعاي وبىلىسىنىڭ تورعاي ۋەزىنىڭ سارىقوپا بولىسىنا قاراستى №1 اۋىلدا تۋدىم. (بۇل قازىرگى قوستاناي وبلىسىنىڭ ناۋرىزىم اۋدانى). اتا-انام مال شارۋاشىلىعىمەن اينالىسقان، ورتادان تومەن داۋلەتى بولدى. انامنان ەمشەكتەگى كەزىمنەن ايىرىلدىم، ال اكەم 12 جاسىمدا قايتىس بولدى. اۋىل مەكتەبىندە 2 جىل وقىعان سوڭ، 1897 جىلى تورعاي قالاسىنداعى 2 كلاستىق ورىس-قازاق مەكتەبىنە ءتۇستىم دە، ونى 1901 جىلى ءبىتىرىپ شىقتىم، ودان كەيىن قوستاناي قالاسىنداعى ءبىر جىلدىق مۇعالىمدىك كۋرستى 1902 جىلى ءتامامدادىم. 1902-1904 جىلدىڭ اراسىندا (ازداعان ۇزىلىسپەن) تورعاي ۋەزىندە مۇعالىمدىك قىزمەت ىستەدىم. 1904 جىلى سوناۋ قىتاي شەكاراسىنىنىڭ تۇبىندەگى سەمەي وبلىسىنىڭ زايسان ۋەزىندەگى اۋىلدىق مەكتەپتەردىڭ بىرىنە اۋىستىرىلدىم، وندا 1907 جىلعا دەيىن بولدىم...", - دەپ باستالادى.
بۇدان كەيىن ءوزىنىڭ "ۇلتشىلدىق كوزقاراسىنىڭ" قاپىپتاسۋىنا توقتالادى. وزگە حاتتامالارعا قاراعاندا مىرجاقىپ دۋلاتوۆتىڭ انكەتالىق-ومىرباياندىق جاۋاپتارى ماشينكاعا باسىلعان. مايتالمان جۋرناليست جاقاڭنىڭ - مىرجاقىپتىڭ ءوزى باستى ما، جوق، تەرگەۋشىلەر تاسقا ءتۇسىردى مە، ول جاعىن اجىراتا المادىق.

1929 جىلى ءى/ى كۇنى تەرگەۋگە الىنعان مىرجاقىپ دۋلاتوۆتىڭ جاۋابىنىڭ حاتتاماسى.
"مەن، 1885 جىلى تورعاي وبىلىسىنىڭ تورعاي ۋەزىنىڭ سارىقوپا بولىسىنا قاراستى №1 اۋىلدا تۋدىم. (بۇل قازىرگى قوستاناي وبلىسىنىڭ ناۋرىزىم اۋدانى). اتا-انام مال شارۋاشىلىعىمەن اينالىسقان، ورتادان تومەن داۋلەتى بولدى. انامنان ەمشەكتەگى كەزىمنەن ايىرىلدىم، ال اكەم 12 جاسىمدا قايتىس بولدى. اۋىل مەكتەبىندە 2 جىل وقىعان سوڭ، 1897 جىلى تورعاي قالاسىنداعى 2 كلاستىق ورىس-قازاق مەكتەبىنە ءتۇستىم دە، ونى 1901 جىلى ءبىتىرىپ شىقتىم، ودان كەيىن قوستاناي قالاسىنداعى ءبىر جىلدىق مۇعالىمدىك كۋرستى 1902 جىلى ءتامامدادىم. 1902-1904 جىلدىڭ اراسىندا (ازداعان ۇزىلىسپەن) تورعاي ۋەزىندە مۇعالىمدىك قىزمەت ىستەدىم. 1904 جىلى سوناۋ قىتاي شەكاراسىنىنىڭ تۇبىندەگى سەمەي وبلىسىنىڭ زايسان ۋەزىندەگى اۋىلدىق مەكتەپتەردىڭ بىرىنە اۋىستىرىلدىم، وندا 1907 جىلعا دەيىن بولدىم...", - دەپ باستالادى.
بۇدان كەيىن ءوزىنىڭ "ۇلتشىلدىق كوزقاراسىنىڭ" قاپىپتاسۋىنا توقتالادى. وزگە حاتتامالارعا قاراعاندا مىرجاقىپ دۋلاتوۆتىڭ انكەتالىق-ومىرباياندىق جاۋاپتارى ماشينكاعا باسىلعان. مايتالمان جۋرناليست جاقاڭنىڭ - مىرجاقىپتىڭ ءوزى باستى ما، جوق، تەرگەۋشىلەر تاسقا ءتۇسىردى مە، ول جاعىن اجىراتا المادىق.
م.دۋلاتوۆ (جالعاسى): "ساۋاتىمنىڭ تومەندىگىنەن، ءبىلىمىمنىڭ جەتىمسىزدىگىنەن، شاكىرتتىك جىلدارىمنىڭ تورعاي مەن قوستاناي سياقتى تۇكپىردەگى قالادا وتكەندىگىنەن، سونداي-اق اۋىلدا بەس جىل ءجۇرىپ قالۋىم جالپى ساياسي ماسەلەلەرمەن تانىسۋعا جانە ونىمەن اينالىسۋىما مۇمكىندىك بەرمەدى، سوندىقتان دا سول كەزگە دەيىن مەن ساياسي تۇرعىدان العاندا ساۋاتسىز بولدىم، پاتشا ۇكىمەتىمەن كۇرەسەتىن ساياسي پارتيالاردىڭ بار ەكەندىگىن تەك بايتۇرسىنوۆتان عانا ەستىدىم. مەن تۇرعان قيىر شەتتەگى زايسان ۋەزىنە 1905 جىلعى رەۆوليۋتسيالىق قوزعالىستىڭ جاڭعىرىعى وتە ءالسىز ەستىلدى، سوعان قاراماستان پاتشالىق قۇرىلىمعا دەگەن جەككورىنىشتى سەزىمىم وياندى، ويتكەنى پاتشا ۇكىمەتىنىڭ قازاق حالقىنا ىستەگەن كۇندەلىكتى تىرشىلىكتەگى ادىلەتسىزدىگى مەن زورلىق-زومبىلىعىن بايقاي باستادىم.

<!--pagebreak--><!--pagebreak-->

1907 جىلى مەنى ومبى ۋەزىندەگى اۋىل مەكتەبىنە اۋىستىردى، 1908 جىلى جاز ايىندا حالىق مۇعالىمدەرىنە ارنالىپ ومبى قالاسىندا ۇيىمداستىرىلعان ءبىر جارىم ايلىق اۋىل شارۋاشىلىق كۋرسىنا تاپ بولدىم. وسى كۋرستا وقي ءجۇرىپ ومبى قالاسىنداعى پوچتا-تەلەگراف چينوۆنيگى كۋحتەرينمەن كەزدەيسوق تانىستىم، ول مەنى سوتسيال-دەموكراتيالىق پارتيانىڭ ۇيىرمەسىنە الىپ باردى، وكىنىشكە وراي ۇيىرمە جۇمىسىنا ۇزاق قاتىسۋعا مۇمكىندىگىم بولمادى، ەكى-اق رەت قالا سىرتىنداعى ورماندا وتكەن استىرتىن جينالىسقا قاتىستىم. اۋىلعا كەتۋگە تۋرا كەلگەندىكتەن دە اتالعان ۇيىرمەمەن بايلانىسىمدى ءۇزىپ الدىم.
ەشقانداي سىرتقى مادەنيەتپەن بايلانىسى جوق، ءوز بەتىڭشە ءبىلىمىڭدى جەتىلدىرۋگە كىتاپحاناسى جوق اۋىلدا ۇزاق تۇرعاندىقتان دا، ورىس ءتىلىن مۇلدەم ۇمىتا باستادىم، قالالىق مەكتەپكە اۋىسۋ تۋرالى بىرنەشە رەتكى ۇمتىلىسىم ءساتسىز اياقتالدى. سوندىقتان دا 1909 جىلى اۋىلداعى مۇعالىمدىكتى تاستاپ پەتروپاۆل قالاسىنا اۋىستىم، وندا حالىق سوتىندا ءىس جۇرگىزۋشى بولىپ ىستەدىم. سونىمەن قاتار شاكىرت قازاقتار وقيتىن حاسەن پونومارەۆتىڭ جەكە مەنشىك مەكتەبىندە ساباق بەردىم.
ول جىلدارداعى قازاق حالقىنىڭ قاراڭعىلىعى مەن ناداندىعىن ايتىپ جەتكىزۋگە بولمايتىن: گۋبەرناتورلار مەن وياز باستىقتارىن بىلاي قويعاندا، وزبىر ۋريادنيكتىڭ الدىندا قازاق ەلى دىرىلدەپ، قالتىراپ تۇراتىن. ولاردىڭ ادام شىدامايتىن قورلىقتارىنا ءتوزدى. بۇعان موجانتوپاي شەنەۋىنىك-ءتارجىماشىلار مەن بولىستاردىڭ الىم-سالىعى، زورلىعى، پاراقورلىعى، جالعان ارىزدارى قوسىلدى. قازاق ايەلدەرى كۇڭ ەسەبىندە ءومىر ءسۇردى. قۇنارلى جەرلەر تارتىپ الىنىپ، ەشقانداي ەسەپسىز قونىستاندىرۋشىلارعا بەرىلدى. ال قازاقتاردىڭ وزدەرىن ەن دالاعا قۋىپ تاستادى. پاتشا وكىمەتى مەكتەپ اشۋعا ۇمتىلماق تۇگىل، كەرسىنشە، ءوز قاراجاتىمەن وقىتاتىن قازاق مەكتەپتەرىن اشۋعا رۇقسات بەرمەدى. مەكتەپ اشۋعا ۇمتىلعانداردى (مىسالى: قوسشىعۇلوۆ، ناۋان قازىرەت ت.ب.) ياكۋتياعا جەر اۋداردى. تۇرعىندارعا مەديتسينالىق كومەك كورسەتۋ دەگەن ۇعىم مۇلدەم جوق بولاتىن. سوندىقتان دا قازاقتار ورىس بىتكەننىڭ ءبارىن، ونىڭ قانداي ادام بولعانىنا قاراماستان، جەك كوردى. سوعان وراي: «سارى ورىستىڭ ءبارى ورىس»، «ورىستان دوسىڭ بولسا - قاسىڭدا قارا بالتاڭ بولسىن» - دەگەن ماتەلدەر شىقتى. ۇلتارالىق قايشىلىق قولدان جاسالدى جانە ونى وزدەرى قاساقانا ۋشىقتىپ وتىردى. ەگەردە قونىستانۋشى ورىس مۇجىعىنىڭ اتى جوعالسا، ونى مىندەتتى تۇردە كورشى قازاق اۋىلىنان ءوندىرىپ الدى. پاتشانىڭ سوتىنان قازاق ورتتەن بەتەر قورقاتىن. «وتتان، سۋدان ساقتا، قۇداي، ورىستىڭ سوتىنىن ساقتا، قۇداي» - دەپ قۇدايعا جالبارىناتىن. سوتتان ەش ادىلدىك بولعان جوق، ولار جالعان ارىزعا سەندى. «ورىس شىنعا نانبايدى، وتىرىككە نانادى» - دەگەن قازاق ماتەلى سودان تۋدى. الىم-سالىق پەن قاراشىعىننىڭ سالماعى كەدەيلەردىڭ موينىنا ءتۇستى. بىرنەشە ءجۇز مال يەسى مەن ون-ون بەس قاراسى بار كەدەيگە بىردەي سالىق سالىندى.
قازاق حالقى، مىنە، وسىنداي تۇڭعيىقتىڭ ىشىندە ءومىر ءسۇردى. پاتشا ۇكىمەتىنىڭ وتارشىلدىق ساياساتى بۇرىن-سوڭدى بولىپ كورمەگەن قارقىنمەن جۇرگىزىلدى. وسىنىڭ ءبارىن كورە تۇرىپ،  ءوزىمنىڭ ءبىلىمىمنىڭ ازدىعىنا قاراماستان بويىمداعى قابىلەتىمدى ەزىلگەن، قورلانعان حالقىما جۇمساعىم كەلدى. ول جىلدارى بىزدە جازبا ادەبيەت جوق بولاتىن، ال كۇندەلىكتى ءباسپاسوز تۋرالى ايتۋعا دا بولمايتىن. سوندىقتان دا مەن ءباسپاسوز ارقىلى ويىمدى جەتكىزۋگە ۇمتىلدىم. 1910 جىلى «ويان قازاق!» اتتى ولەڭ كىتاپشام جارىق كوردى. ول از ۋاقىتتىڭ ىشىندە ەكى رەت باسىلىپ شىقتى. سونىمەن قاتار «باقىتسىز جامال» اتتى حيكاياتىم جارىق كوردى. بۇل كىتاپتار تاتار باسپاحاناسىندا باسىلدى، ءبىزدىڭ ءتول باسپاحانامىز ءالى جوق بولاتىن. بۇل كىتاپتار قازاق اراسىنا كەڭىنەن تاراپ كەتتى، ىشىندەگى ولەڭدەردى جاتتاپ الدى. سول كەزدە قازاق تۇرعىندارى اراسىندا رەۆوليۋتسيالىق ادەبيەتتىڭ پايدا بولعانى تۋرالى جاندەرمەريا باسقارماسىنا ارىز ءتۇستى. 1911 جىلى: ۇكىمەتكە قارسى يدەيانى ناسيحاتتاعانىم ءۇشىن جانە پاتشاعا ءباسپاسوز ارقىلى ءتىل تيگىزگەنىم ءۇشىن ءبىر جىل قاماقتا وتىرسىن، - دەپ ۇكىم شىعارىلدى. الدىن-الا جۇرگىزىلگەن تەرگەۋ مەرزىمىن قوسقاندا ەكى جىل تۇرمەدە جاتتىم. وسىدان كەيىن مەنىڭ اتىم قازاق اراسىندا كەڭىنەن تانىمال بولدى، جوعارعىدان باسقا سىڭىرگەن ەڭبەگىم جوق ەدى.
تۇرمە مەرزىمى بىتكەننەن كەيىن 1913 جىلدىڭ باسىندا ورىنبور قالاسىنا كەلدىم. دالا گەنەرال-گۋبەرناتورىنىڭ پارمەنىمەن قازاق ولكەسىنەن شەتتەتىلگەن احمەت بايتۇرسىنوۆ سوندا تۇراتىن. مەن كەلەردىڭ الدىندا عانا بايتۇرسىنوۆ «قازاق» گازەتىن شىعارىپتى. مەن رەداكتسيا حاتشىسى بولىپ ورنالاستىم. باسىلىم قارجىسى وتە از، اركىمنەن جينالعان 450 سوم عانا بار ەكەن. گازەتتتە ەكەۋمىز عانا ىستەدىك. مەنىڭ كۇنى-ءتۇن جۇمىس ىستەۋىمە تۋرا كەلدى. حاتتاردى جولداۋ، كوشىرۋ، ماقالالاردى قورىتۋ، قاتەسىن تۇزەۋ، تەرۋ، تاراتۋ ىستەرى تولىقتاي مەنىڭ موينىما جۇكتەلدى. گازەت اپتاسىنا ءبىر رەت شاعىن كولەمدە شىعاتىن. گازەتتىڭ تاراتۋشىسى مىندەتىن دە مەن اتقاردىم: ءبىر جىلدىڭ ىشىندە گازەت پاۆلودار، ومبى پەتروپاۆل، كوكشەتاۋ، اقمولا، تۇركىستان، شىمكەنت، اۋليە-اتا، تاشكەنت جانە ت.ب. قالالارعا تارادى. گازەتىمىز كوپشىلىكتىڭ ىقىلاسىن اۋداردى، ءسويتىپ پاتشا اكىمشىلىگى دە كوز سۇعىن قاداي باستادى. از ۋاقىتتىڭ ىشىندە 3-4 رەت قاتارىنان 300-دەن 3000 سومعا دەيىن ايىپ سالدى. قازاق گازەتىنىڭ ءار سانى شىققان سايىن جاناشىرلارىمەن قوسا جاۋىن دا كوبەيتتى. ويتكەنى گازەتتە بولىستاردىڭ، شەنەۋنىكتەردىڭ، ءتارجىماشىلاردىڭ، اتقامىنەرلەر مەن بايلاردىڭ پاراقورلىعى، كەدەي-كەپشىكتى توناۋى اشىق سىنالىپ جازىلدى. گازەت جۇمىسىمەن قوسا مەن بايتۇرسىنوۆپەن بىرىگىپ باستاۋىش مەكتەپتەرگە وقۋلىق قۇراستىردىم. سول كەزدە ءبىز قۇراستىرعان وقۋلىقتار وسى كۇنگە دەيىن پايدالانىلىپ كەلەدى. ونىڭ كەيبىرەۋلەرى كەڭەس وكىمەتى تۇسىنىڭ وزىندە ون رەت باسىلدى.
سول كەزدەگى قازاقتىڭ وقىعان قىزمەتكەرلەرى قازاق گازەتىنىڭ اينالاسىنا توپتاستى. ويتكەنى بۇدان باسقا مادەني جانە قوعامدىق ساياسي وشاق بولعان جوق. كوپشىلىككە تانىمال وسىنداي گازەتتە ىستەۋ مەنىڭ اتىمدى قازاق ىشىنە بۇرىنعىدان دا كەڭ تاراتتى. ونىڭ ۇستىنە اشكەرەلەۋشى ماقالالاردىڭ كوبىن مەن جازدىم».
سونداي اشكەرەلەۋشى ماقالانىڭ ءبىرى - شاكىرتتەردى قورلاعان ميسسيونەر مەكتەپ ديرەكتورى مەن ون ءبىر-ون ەكى جاسار جاپ-جاس بالا دىنمۇحەمد ادىلەۆتى «ومبىنىڭ كوشەسىندە جىلاتىپ قالدىرعان، جاماندىققا ەرتە ءۇيىر بولىپ، جازىقسىز جاس تالاپكەردىڭ جولىن بوگەپ، كۇيە جاققانداردى» اشكەرەلگەن «بالالارعا جۇققانى» («قازاق»، 1913 ج.، № 28) اتتى ماقالا. ول مۇساپىرلىككە تۇسكەن بالانى اراشالاپ، قايتادان وقۋىنا ورنالاستىرىپ، سودان كەيىن قالىڭ جۇرتقا:
«بۇل نەدەن؟ الدە ۇيرەنگەن ۇلگىسى. قازاق ءبىرىنىڭ ۇستىنەن ءبىر دومالاق قاعاز بەرسە، قۋلىق-سۇمدىقپەن ءبىرىن-ءبىرى اقساتسا، ونەرلى جىگىت اتانادى، ونداي ءىس قازاق نازارىندا ۇيات ەمەس، ماقتان. «ينتەرناتتا وقىپ ءجۇر، تالاي قازاق بالاسى. جاڭا ءوسپىرىم، كوكورىم، بەينە كولدىڭ سالاسى. «بالام زاكون ءبىلدى» - دەپ، قۋانار اتا-اناسى. ويىندا جوق ولاردىڭ، شاريعاتقا شالاسى. ورىس ءتىلى، جازۋى - بىلسەم دەگەن تالاسى. پروشەنيە جازۋعا، تىرىسار كەلسە شاماسى. ىنساپسىزعا نە كەرەك، ءىستىن اق پەن قاراسى. نان تاپپايمىز دەمەيدى، بۇلىنسە ەلدىن اراسى. ىجداھاتسىز، ميحناتسىز، تابىلماس عىلىم ساراسى. از بىلگەنىن كوپسىنسە، كوپ قازاققا ەپسىنسە، كىمگە تيەر پايداسى؟ ورىس تەرىس ايتپايدى، جامان بول دەپ ولاردى. قانى بۇزىق ءوزى ويلار، قۋ مەنەن سۇم بولاردى. ورىسقا قالار جالاسى، بۇل ىسكە كىم ۆينوۆات؟ يا سەمەيدىڭ قالاسى، يا قازاقتىڭ دالاسى؟ ويىندا جوق ءبىرىنىڭ، سالتىكوۆ پەن تولستوي. يا ءتىلماش، يا ادۆوكات، بولسام دەگەن بارىندە وي، كوڭىلىندە جوق ساناسى... (يبراھيم قۇنانبايۇلى)... بولار ءىس بولدى دەپ قويماي، بيىلدان سوڭ بولسا دا دىنمۇحامەد ادىلەۆكە گيمنازياعا كىرۋىنە توقتاتۋ بولماسىن، ناقاق جالادان ايرىلسىن دەپ، مۇستافا بالاسىن ديرەكتورعا اپارىپ، ايىبىن موينىنا الدىرىپ، انا بالانىڭ تازالىعىنا سەندىرۋگە ءسوز بايلاندى. دىنمۇحامەد ادىلەۆ گيمنازياعا كەلەر جىلى كىرۋگە ومبىدا قالدى. مىنە، قىرداعى بالەنىڭ، داۋى مەن جالانىڭ بالالارعا دا جۇققانى»، - دەپ اشىنا سۇراق قويدى.

<!--pagebreak--><!--pagebreak-->

ەندى سول «جاس بالا دا ەر جەتىپ»، ادۆوكات ەمەس، ءتىلماش ەمەس، پارتيزان بولىپ ورالىپ، وزىمەن قوسا ونى دا، وعان قوسا بۇكىل قازاق ەلىنىڭ كوسەمدەرىن دە تۇرمەدە تەلمىرتتى.
م.دۋلاتوۆ (جالعاسى): ء"سويتىپ، ايگىلى 1916-جىل كەلدى. كۇتپەگەن جەردەن 19 بەن 43 جاس اراسىنداعى قازاق ازاماتتارىن مايدانداعى قارا جۇمىسقا الۋ تۋرالى 25 يۋن كۇنگى جارلىق شىقتى. قازاق تۇرعىندارىنىڭ اراسىندا تولقۋ پايدا بولدى. قوستاناي مەن ورال ۋەزدەرىندە بولىستاردى ءولتىرۋ، پوچتاداعى، اۋىلدا تۇراتىن ورىس حاتشىلارىنىڭ قولىنداعى، پوچتا بەكەتتەرى مەن جامشىكتەردىڭ قولىنداعى تىزىمدەردى تارتىپ الۋ، ولاردى قاتىن-بالاسىمەن بىرگە كەپىلدىككە الۋ سياقتى وقيعالار ورىن الدى. پۋشكامەن جانە پۋلەمەتپەن جاراقتانعان جازالاۋ وتريادتارى قىرعا شىقتى. گۋبەرناتورلار وقيعا بولعان جەرگە كەلدى، تۇرمەلەر ادامدارعا تولدى. اقتوبە قالاسىنا كەلگەن تورعايدىڭ ۆيتسە-گۋبەرناتورى حالىق الدىنا شىعىپ سويلەگەن سوزىندە:
«بىردە-ءبىر قازاق ءتىرى قالماسا دا پاتشانىڭ جارلىعى ورىندالادى»، - دەپ اشىق ايتتى.
وسىنىڭ بارلىعىن كورىپ، ەڭ باستىسى قازاق حالقىنىڭ شاراسىزدىعىن كورىپ تۇرىپ، ءبىز تۇرعىندارعا قارسىلىق كورسەتپەۋ تۋرالى كەڭەس بەردىك. ويتكەنى كۇش تەڭ ەمەس ەدى. قازاق دالاسى قانعا بويالاتىن. قازاق ەلىن قايتا تۇزەلە المايتىنداي زوبالاڭ كۇتىپ تۇردى. قازىر كەيبىر جولداستار: قازاقتىڭ ۇلتتىق زيالىلارى كوتەرىلىستى باستاۋعا دارمەنسىز بولدى، ولاردىڭ وزدەرى پاتشا ۇكىمەتىنىڭ قۇيىرشىعىنا اينالىپ، سولارمەن بىرىگىپ كەتتى، - دەپ سوگەدى. مەنىڭ ويىمشا، سول كەزدەگى جاعدايمەن جاقسى تانىس ادام جانە ناقتى شىندىققا كوزى جەتكەن ادام بۇلاي دەمەس ەدى. اقيقاتىنا كوشكەندە ءبىز قاۋىپ-قاتەرمەن بەتپە-بەت كەلگىمىز كەلمەدى.
ەل ىشىندەگى بۇرق ەتە قالعان كوتەرىلىستەر قارۋدىڭ كۇشىمەن باسىپ-جانشىلدى، جاپپاي تىزىمگە الۋ جانە مايدانعا جىبەرۋ جۇمىسى باستالدى. سول كەزدە قازاق گازەتىنىڭ رەداكتسياسى قارا جۇمىسقا الىنعان قازاقتارعا كومەكتەسۋدى قولىنا الدى، بارلىق قازاق وقىعاندارىنا قاي جەردە قازاقتار قارا جۇمىستا جۇرسە، سول مايدانعا بارىپ، بۇراتانالار ءبولىمىن اشىپ، ولارعا قىزمەت كورسەتۋگە شاقىردى. وقىعاندار، ولاردىڭ كوپشىلىگى «حالىق مۇعالىمدەرى»، بۇعان بەلسەنە ات سالىستى، سونىڭ ناتيجەسىندە مينسكى قالاسىنداعى جەر جونىندەگى وداقتىڭ جانىنان بۇراتانا ءبولىمى اشىلدى.  مەن مينسكىگە بارىنەن كەش كەلدىم. اقپان توڭكەرىسىنەن ءبىر كۇن وتكەن سوڭ موسكۆادان مينسكىگە ءجۇرىپ كەتتىم. وندا كوپ بولعانىم جوق. لەنينگراد ارقىلى (وندا بىرەر كۇن بولدىم) ورىنبورعا ناۋرىز ايىندا قايتىپ ورالدىم».
اقپان توڭكەرىسىنەن كەيىن قارا جۇمىسقا الىنعان قازاقتار يەسىز قالدى. ارميا قولباسشىلارىنىڭ ولاردى كيىم-كەشەكپەن، تاماقپەن، جول قاراجاتىمەن، كولىكپەن قامتاماسىز ەتۋگە مۇرشالارى دا جوق ەدى. اشتىق پەن انارحيانىڭ قىسپاعىندا قالعان ادامداردى مايدان شەبىنەن ۇلكەن قالالارعا اكەپ، بيلەت الىپ بەرىپ، پوەزعا مىنگىزىپ، ەلىنە قايتارۋ جۇمىستارى، مايدان شەبىنە ءوز ەرىكتەرىمەن بارعان وسى، الاش ازاماتتارىنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن ءوتتى. قازاق، قىرعىز، وزبەك، بۋريات، قالماق سياقتى حالىقتىڭ وكىلدەرىنىڭ ءوز ىرزالىقتارىن ءبىلدىرىپ جازعان ەستەلىكتەرى از دا بولسا بار. ارينە، الاش ازاماتتارىنىڭ اتتارى وندا ناقتى اتالماعان.
م.دۋلاتوۆ (جالعاسى): "مەن بۇرىن ەشقانداي ساياسي پارتياعا مۇشە بولعانىم جوق. اقپان توڭكەرىسىنەن باستاپ «الاش» ۇلتتىق پارتياسى قۇرىلعانعا دەيىن دە ەشقانداي پارتياعا كىرمەدىم، مەنىڭ ويلاۋ قابىلەتىم قازاق حالقىنىڭ مۇددەسىنەن ءارى اسىپ كەتە قويعان جوق. بۇل مەنىڭ بىلىمسىزدىگىم مەن قورشاعان ورتانىڭ اسەرىنىڭ ناتيجەسى شىعار. قازان توڭكەرىسىنە دەيىن مەن ورىنبوردا گازەت جۇمىسىمەن اينالىستىم، ويتكەنى بايتۇرسىنوۆتىڭ گازەتتەن باسقا جۇمىسپەن اينالىسۋىنا، سوعان كوپ ۋاقىت جۇمساۋىنا تۋرا كەلدى. مەن سىرتتاي تورعاي وبلىستىق كوميتەتىنىڭ مۇشەلىگىنە سايلاندىم، كەيىننەن ول بىرىككەن ازاماتتىق باسقارما دەپ اتالدى. گازەت جۇمىسىنىڭ قاربالاستىعىنا بايلانىستى كوميتەتتىڭ نەمەسە ازاماتتىق باسقارمانىڭ جۇمىسىنا بەلسەندى تۇردە ارالاسا المادىم. ءوزىمنىڭ جولداستارىممەن بىرگە ۋاقىتشا ۇكىمەتتى قولدادىم، روسسيانىڭ بۇدان كەيىنگى تاعدىرىن تەك قانا قۇرىلتاي ءماجىلىسى شەشەدى دەگەنگە سەندىم. سوندىقتان دا وسى ۇرانمەن قىزمەت ىستەدىم. قۇرىلتاي ءماجىلىسى قازاق ۇلتىنىڭ ءوزىن-ءوزى بيلەۋىنە مۇمكىندىك بەرەتىنىنە سەندىم. مامىر ايىندا وبلىستىق كوميتەتتىڭ تاپسىرماسىمەن تورعاي جانە ومبى قالالارىنا ىسساپارمەن ءجۇرىپ كەتتىم. تورعاي قالاسىندا تورعاي ۋەزى وكىلدەرىنىڭ 1916 جىلعى وقيعانىڭ زارداپتارىن جويۋ تۋرالى كەڭەسى ءوتىپ جاتىر ەكەن، ال ومبىدا اقمولا وبلىسىنىڭ سەزى ءوتتى. اقمولالىقتاردىڭ قۇرىلتايىنىڭ قۇرامى الا-قۇلا ەكەن، وكىلدەردىڭ كوپشىلىگى كەرتارتپالار (مولدالار، بايلار، اتقامىنەرلەر، بۇرىنعى شەنەۋىنىكتەر), ال رەۆوليۋتسيالىق كوزقاراستاعى جاستار مەن مۇعالىمدەر ازشىلىق ەكەن. كوپتەگەن ماسەلەلەر بويىنشا ءبىزدىڭ ارامىزدا كەلىسپەۋشىلىكتەر بولدى، قۇرىلتاي ايتىس-تارتىسپەن ءوتتى. مولدالار مەن بايلار مەنى قۇرىلتايدان قۋىپ شىققىلارى كەلىپ: «جوعالسىن!» - دەپ ايعايلادى. بۇل قۇرىلتايعا قازىرگى كوممۋنيستەردىڭ ىشىنەن ءبايدىلدين مەن ساماتوۆ جانە باسقالارى قاتىستى».
بۇل قۇرىلتايدىڭ ەگجەي-تەگجەيى س.سەيفۋلليننىڭ "تار جول، تايعاق كەشۋىندە" تولىق "اشكەرەلەنە" باياندالعاندىقتان دا توقتالىپ جاتپايمىز.
م.دۋلاتوۆ (جالعاسى): "سودان كەيىن قازان توڭكەرىسىنىڭ قاربالاس كۇندەرى كەلىپ جەتتى. بولشەۆيكتەردەن باسقا ساياسي پارتيالاردىڭ بارلىعى دا قازان توڭكەرىسىنە قارسى بولدى، ونى: ءتونىپ كەلە جاتقان انارحيا، كۇنى ۇزاق ەمەس، سوتسياليزم يدەياسى روسسيادا جۇزەگە اسپايدى، قۇرىلتاي ءماجىلىسىنىڭ قاسيەتتى قۇقىعىنا قول سۇقتى، - دەپ ەسەپتەدى. سوندىقتان دا بارلىق جەردە وعان قارسى كۇرەس اشتى. قازان توڭكەرىسىنە قارسى كۇرەسكەن وزگە پارتيالاردىڭ ىقپالىمەن، قازاقتىڭ «الاش» پارتياسىن قۇرعان قازاق ۇلتىنىڭ وكىلدەرى، سول پارتيانىڭ مۇشەسى رەتىندە مەن دە، قارسى بولدىق. ساياسي ماسەلەلەردى تۇسىنۋگە كەلگەندە قازاق ۇلتشىلدارىنىڭ اراسىنداعى ەڭ حابارسىزى مەن ەدىم. مەن كوبىنە ولاردان تومەن تۇردىم. سوندىقتان دا باسشىلىق ۇستانعان ورتاق باعىتتا جۇمىس جۇرگىزدىم. ءبىزدىڭ كەڭەس وكىمەتىنە قارسى كۇرەسىمىزدىڭ باستى ماقساتى - قازاق ۇلتىنىڭ تاۋەلسىزدىگىنە قول جەتكىزۋ ەدى.
جەلتوقسان ايىندا وتكەن جالپى قازاق قۇرىلتايىندا «الاشوردا» دەگەن اتپەن قازاق اۆتونومياسى جاريالاندى. ۇكىمەتتىڭ توراعالىعىنا بوكەيحانوۆ سايلاندى. ۇكىمەت قۇرامىندا بەس مۇشە بولدى. مەن ۇكىمەتتىڭ قۇرامىنا كىرگەنىم جوق».
ءيا، م.دۋلاتوۆ ۇكىمەت مۇشەسىنىڭ رەسمي قۇرامىنا كىرمەگەنىمەن دە، قۇرىلتايدىڭ جاۋاپتى حاتشىسى رەتىندە بارلىق قاۋلىلار مەن حاتتامالار،  قۇجاتتار سونىڭ قولىنان ءوتتى. 1917 جىلى 5-13 جەلتوقسان ارالىعىندا ۇيىمدىق-ساياسي ماسەلە قاراعان II قۇرىلتايدىڭ كۇن ءتارتىبى بويىنشا:
«1. ءسىبىر، تۇركىستان اۆتونومياسى مەن وڭتۇستىك-شىعىس وداعىمەن اراداعى قارىم-قاتىناستى انىقتاۋ. 2. قازاق وبلىستارىنىڭ اۆتونومياسىن قۇرۋ. 3. ميليتسيا. 4. ۇلتتىق كەڭەس. 5. وقۋ. 6. ۇلتتىق قور. 7. ءمۇفتيات. 8. حالىق سوتى. 9. اۋىلدى باسقارۋ. 10. ازىق-تۇلىك قورى» - جونىندەگى ماسەلەلەر تالقىلاندى.
ءا. بوكەيحانوۆ بايانداما جاساعان العاشقى ءتورت ماسەلە - قازاق اۆتونومياسى، ميليتسيا مەن ۇلتتىق كەڭەستى قۇرۋ تۋرالى پىكىرلەردى تۇجىرىمداپ، ۇسىنىس ەنگىزۋ ءۇشىن 7 ادامنان تۇراتىن كوميسسيا قۇرىلدى. ەڭ ءبىر كوكەيكەستى مۇقتاجدىق وقۋ ماسەلەسى جونىندەگى م.دۋلاتوۆتىڭ بايانداماسى تىڭدالىپ، ءبىر اۋىزدان مىناداي قاۋلى الىندى:
«باستاۋىش جانە ورتا ءبىلىم بەرەتىن قازاق مەكتەپتەرىنە ارنالىپ قازاقشا وقۋلىقتار قۇراستىرۋ ءۇشىن 5 ادامنان القا قۇرىلسىن، كوميسسياعا وزىنە قاجەتتى ادامداردى شاقىرۋعا پراۆو بەرىلسىن. القا ورتالىق ۇلتتىق كەڭەس ورنالاسقان جەردە جۇمىس ىستەسىن. القا مۇشەلەرى وقۋلىقتاردان باسقا: ا) ۇلتتىق مەكتەپتەرگە ارنالعان پروگرامما جاساۋ، ب) مۇعالىمدەرگە جەتەكشىلىك ەتۋ، ۆ) بالالار تاربيەسى تۋرالى كىتاپ شىعارۋ، گ) بارلىق قازاق مەكتەپتەرىندەگى حالىققا ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىنىڭ ءتارتىبىن بەلگىلەۋ، د) قازاق ءتىلىنىڭ جازۋ ۇلگىسىن رەتتەۋ، ە) پايدالى كىتاپتار مەن كىتاپشالاردى قازاق تىلىنە اۋدارۋ - ماسەلەسىمەن دە شۇعىلدانادى».
ءسويتىپ، «الاشوردانىڭ» وقۋ ءىسىن ۇيىمداستىرۋ شارالارى «ۇكىمەت مۇشەسى ەمەس» م.دۋلاتوۆتىڭ قاتىسۋىمەم تىكەلەي جۇزەگە استى. سونداي-اق، قۇرىلتايدىڭ اتىنا كەلىپ تۇسكەن حاتتار مەن تەلەگرامماداعى كورسەتىلگەن توتەنشە وقيعالاردى، شاعىمداردى تالقىلاي كەلىپ:
«1. ءوزارا پارتيالىق (سايلاۋ) باقتالاستىقتاردى جويىپ، بىرىگۋ تۋرالى ۇندەۋ جازۋ. بۇل مىرجاقىپ پەن احمەتكە جۇكتەلسىن. 2. 1916 جىلعى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسى كەزىندەگى جازالاۋ وتريادىنىڭ زارداپتارىنان اشتىققا ۇشىراپ، قاتىن-بالالارىن ۇنعا ايىرباستاپ ء(بىر پۇت ۇن 125 سوم) جۇرگەن بوسقىندارعا جانە حيۋاداعى تونالعان قازاقتارعا كومەك كورسەتۋ ءۇشىن ءاربىر ادامنان 1 سومنان ساداقا جيىپ، ونى مۇقتاجدارعا جولداۋدى جۇكتەدى. 3. اشىققاندارعا اقمولادان استىق جەتكىزۋ ءۇشىن قارقارالى، اقمولا، اتباسار، كوكشەتاۋ جانە پەتروپاۆل ۋەزدەرىنىڭ قازاقتارى اۋليە-اتا، پىشپەك ۋەزدەرىنىڭ قازاقتارىنا جالاقىسىنا كەلىسە وتىرىپ تۇيەلەرىن بەرۋ سۇرالدى. 4. تۇركىستان اۆتونوميالى ءۋالاياتىنان جيزاق ۋەزىندەگى انارحيالىق باسسىزدىقتاردى توقتاتۋدى تالاپ ەتتى. 5. قۇرىلتاي جينالىسىنا قاتىسۋ ءۇشىن سىرداريا وبلىسىنان ءبىر ادامدى سايلاسىن دەپ تەلەگرامما سوقتى. 6. تۇركىستان اۆتونوميالى وكىمەتىمەن كەلىسە وتىرىپ، ءبىرتۇتاس قازاق اۆتونومياسىنا كىرۋ تۋرالى وتىنىشتەرىنىڭ قاناعاتتاندىرىلۋىن قوستادى. 7. تۇركىستان اۆتونومياسىنا قۇتتىقتاۋ تەلەگرامماسىن جولداۋعا جانە ورىنبور ءمۇفتيىنىڭ تىلەگىنە راقمەت بىلدىرۋگە كەلىسسىن»، - دەگەن شەشىم قابىلدادى.
بۇل ماسەلەلەردىڭ بارلىعى دا م.دۋلاتوۆتىڭ قاتىسۋىنسىز وتكەن جوق.
م.دۋلاتوۆ (جالعاسى): «ورىنبورداعى قۇرىلتايدىڭ وتۋىنەن بىرنەشە كۇن بۇرىن قوقاندا تۇركىستان اۆتونومياسى جاريالاندى، ونىڭ قۇرامىنا جەتىسۋ مەن سىرداريا وبلىستارى كىردى. ورىنبوردا وتكەن قازاق قۇرىلتايى: بۇل ەكى وبلىس قازاق اۆتونومياسىنا قاراۋى ءتيىستى، - دەپ شەشتى. «الاشوردا» ۇكىمەتىنىڭ وسى قاۋلىسىن جۇزەگە اسىرىپ، تياناقتاپ شەشۋ ءۇشىن 1918 جىلدىڭ باسىندا تۇركىستان قالاسىندا  سىرداريا وبلىسى وكىلدەرىنىڭ ءماجىلىسى شاقىرىلدى. بۇل كەڭەسكە «الاشوردانىڭ» اتىنان ءۇش وكىل قاتىستى. سونىڭ بىرەۋى مەن بولدىم. بۇل كەڭەس سىرداريا وبلىسىن قازاق اۆتونومياسىنىڭ قۇرامىنا ەنگىزۋ كەرەك دەپ شەشىم قابىلدادى».
بۇل تۋرالى د.ادىلەۆ: «ەكىنشى بۇكىلقازاق قۇرىلتايىنان كەيىن، 1917 جىلى عوي دەيمىن، دۋلاتوۆ «الاشوردا» ورتالىق ۇكىمەتىنىڭ تاپسىرماسىمەن تۇركىستانداعى قازاقتاردى «الاشورداعا» قوسۋ ماقساتىمەن تۇركىستانعا بارعان. ول كەزدە قىزىلوردا، جەتىسۋ وبلىستارى قوقان ۇكىمەتىنە قاراۋدى ءجون كورگەن بولاتىن. دۋلاتوۆ تۇركىستانداعى قۇرىلتايدا ءسوز سويلەدى. قوجانوۆ ەكەۋى سوندا تانىسقان ەكەن»، - دەپ كورسەتتى.
ءسويتىپ، ۇشكە بۇتارلانعان قازاق ەلى مەن جەرىنىڭ تۇتاستىعىنا ۇمتىلعان العاشقى تالقىعا دا م.دۋلاتوۆ قاتىستى. اسا كۇردەلى جانە شەتىن بۇل ماسەلەگە ءححى عاسىردىڭ باسىندا عانا «نەعىلايىنعا» نەگىزدەلگەن كوپ نۇكتە قويىلدى. ال ول كەزدە بۇل ءالى شيكى ماسەلە ەدى.
م.دۋلاتوۆ (جالعاسى): «قاڭتار ايىنىڭ اياعىندا كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ قولىنا كوشكەن ورىنبور قالاسىنا كەلدىم. «الاشورداشىلاردىڭ» ەشقايسىن ورىنبوردان تاپپادىم. سويتسەم، «الاشوردانىڭ» جەتەكشىلەرى قۇرىلتاي بەكىتكەن استاناسى سەمەيگە كەتىپتى. اقپان ايىنىڭ اياعىندا نە ناۋرىز ايىنىڭ باسىندا مەن دە سەمەيگە كەلدىم. ول كەزدە سەمەي گۋبەرنياسى دا كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ قولاستىندا بولاتىن. وندا «الاشورداشىلار» جارتىلاي استىرتىن جاعدايدا جۇمىس ىستەدى. اقپان رەۆوليۋتسياسى تۇسىندا ۇيىمداستىرىلعان سەمەي قازاق كوميتەتىندە جۇمىس ىستەيتىندەردىڭ كەيبىرەۋى كەيىن   وبلىستىق سوۆدەپتىڭ  قۇرامىنا كىردى . مەن «سارىارقا» گازەتىنە قىزمەتكە تۇردىم. ول كەزدە سەمەيدەگى «الاشوردا» ۇكىمەتى ىسكە كىرىسە المادى، كىرىسۋى مۇمكىن دە ەمەس ەدى. ويتكەنى ونىڭ ون بەس مۇشەسىنىڭ 3-4-ءى عانا سوندا بولاتىن. جەرگىلىكتى وكىمەت «الاشورداشىلاردى» قۋعىنداي باستاعاندا مەن قىرعا شىعىپ كەتتىم»، - دەيدى.
وسىنداعى «قىر» دەگەن سوزدە، كەيىننەن شىعىس تۇركىستان يسلام رەسپۋبليكاسىن قۇرۋعا نەگىز قالاعان ۇلكەن ساياسي جانە يدەيالىق استار جاتىر ەدى. 1916 جىلعى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسى تۇسىندا جازالاۋ وتريادتارىنىڭ قىرىپ-جويۋىنا قاتتى ۇشىراعان سەمەي، جەتىسۋ ءوڭىرىنىڭ قازاقتارى شەت ەلگە بوسىپ، ول جاقتا دا قىرعىنعا، توناۋعا ۇشىراپ، اقىرى ەل ىشىنە اشتىق كىرە باستاعان ەدى. ونىڭ ۇستىنە اق پەن قىزىلدىڭ ويرانى قوسىلىپ، مال مەن باستان سىپىرىلىپ قالدى. قيىن-قىستاۋ كەزدە قىزىلداردىڭ قىرعىنىنا قاراماستان «الاشوردا» ۇكىمەتىنىڭ جوعارىداعى قاۋلىسىن ورىنداۋ ماقساتىندا «اشتارعا كومەك» كوميسسياسىن قۇرىپ، ءيسى قازاقققا ساۋىن ايتتى. م.دۋلاتوۆتىڭ ۇشقىر قالامى تاعى دا «الاشتاپ!» ۇران سالدى.

<!--pagebreak--><!--pagebreak-->

مiرجاقىپ دۋلاتوۆ "اباي" جۋرنالى ارقىلى يسi "الاشقا!", - دەگەن ۇندەۋ جاريالادى.
"التى الاشقا ايان، 1916 جىلعى 25 يۋن جارلىعى الەگiنەن جەتiسۋ وبلىسىنداعى قىرعىز-قازاقتىڭ باسىنا قيامەت-قايىم كۇندەر تۋدى. "جiگiت بەرمەيمiز" دەپ قارسىلىق قىلعانى ءۇشiن وققا ۇشىپ، قانشاسى ءوز جەرiندە بiر قىرعىن كوردi. باسشى ادامدارى دارعا اسىلدى. راقىمسىز ۇكىمەتتiڭ قارۋلى اسكەرiنە قارسى تۇرا الماي كوبi قىتاي جەرiنە بوستى. مال-مۇلكiنiڭ كوبi ورىس اسكەرiنiڭ قولىنا ولجاعا ءتۇستi. كورشi مۇجىقتار جاۋ بولىپ، تال تۇستە تالاندى: ءولتiردi, ادامىن بايلاپ، مالىن ايداپ الدى. بوسقاندا ايداپ كوشكەن مال-مۇلiكتەن جولشىباي ايىرىلدى.
جاياۋ-جالپى، ءۇيسiز-كۇيسiز قىتاي جەرiنە جەتكەندە قار جاۋدى، قىس ءتۇستi. وندا جاناشىر جاقىن تابا الماي جانتالاستى. اشتان ءولiپ بارا جاتقان سوڭ قالماق، قىتايعا بالا-شاعالارىن ساتا باستادى. ادام بازارى اشىلىپ، بالانىڭ قۇنى بiر شەلەك بيدايعا شىقتى. بويجەتكەن قىزدارىن، جاس كەلiنشەكتەرiن قانى قارا قالماقتار قاتىندانىپ كەتتi. اش-جالاڭاش، اۋىزىنا نە تۇسسە سونى جەپ، قايدا بولسا سوندا جاتىپ، نەشە ءتۇرلi دەرتكە ۇشىراپ تاعى قىرىلدى. باقىتسىز سورلىلاردىڭ مۇڭ-زارىن، كوز جاسىن ەستiر قۇلاق، كورەر كوز بولمادى. تۋعان جەر، وسكەن ەل، كەشەگi باستان كەشكەن قىزىق داۋرەن كوزدەرiنەن بiر-بiر ۇشتى. مىڭداپ ايداپ، جۇزدەپ ساپىرىپ شالقىعان بايلار بiر ءۇزiم نانعا زار بولدى. الپەشتەپ وسiرگەن بالالارى تەلمiرiپ كورiنگەننiڭ كوزiنە قاراپ، موينىنا دوربا سالىپ قايىرشى بولىپ كەتتi. باي-كەدەي، جاس-كارi, جاقسى-جاماننىڭ ايىرماسى بiتiپ، ءبارi بiردەي سورلى بولدى. ءبارi بiردەي مۇڭدى بولدى. اتادان - ۇل، انادان - قىز، جاردان - جار ايىرىلدى. جۇرەك - قانعا، كوز - جاسقا تولدى. جەتiم-جەسiر بوتاداي بوزدادى.
جۇرتتىقتان، تiرشiلiكتەن كۇدەر ءۇزiپ، بۇل وپاسىز دۇنيەگە قوش ايتىسۋعا تايانىپ تۇرعاندا بوستاندىق تۋدى. بۇل حاباردى ەستiگەندە جۇرەكتەرi جارىلعانداي كۋانىپ: اh دۇنيە، تىم بولماسا ەلگە جەتiپ، الاشتىڭ ورتاسىندا ولسەك، ارمان بار ما، - دەپ قايتا شۇبىرا باستادى.
تاعى اشتىق، تاعى جالاڭاشتىق، تاعى ءولiم... ءالi جوق، دىمى قۇرىعان سورلىلار جاياۋلاپ قوزى كوش جەرگە جۇرۋگە جاراماي، كەز-كەلگەن جەردە جىعىلدى. جىعىلعانى تۇرعان جوق، ولگەنi تiرiلگەن جوق... باسى قاسىندا بولماعان، كوزدەرiڭمەن كورمەگەن الاشتىڭ بالالارى، بiر مينۋت كوزدەرiڭدi جۇمىپ، قيالعا سالىپ قاراڭدار، سوندا كورگەندەي بولاسىڭدار: بiرەۋ تالتiرەكتەپ اياعىن باسا الماي جىعىلىپ جاتقان، بiرەۋ اشتىقتان iسiنiپ: قانداي كۇنا، سۇمدىعىمىزدان مۇنداي كۇيگە ۇشىراتتىڭ قۇداي! - دەگەندەي قيمىلداۋعا شاماسى كەلمەي كولگە قاراپ جاتقان، جولدىڭ بiر شەتiندە ءولiپ، ولگەنiنە راقاتتانعانداي، ماڭگiلiك ۇيقىعا كەتكەن شالدى كورەسiڭ. جاس بالاسىن باۋىرىنا قىسىپ، قۇشاقتاعان كۇيiندە ولگەن قاتىندى كورەسiڭ. بۇلاردىڭ مۇنداي حالiنە قايعىرار ەشكiم جوق، تەك قۋانىشپەن اس پەن تويعا جيىلعانداي توپ-توپ قارعا-قۇزعىن، يت-قۇس ولگەندەردiڭ كوزiن شوقىپ، ەتiن جەپ، سۇيەگiن كەمiرiپ جاتقانىن كورەسiڭ. بۇل ولiكتەر قۇدايدىڭ كەڭ دالاسىن ساسىتقان. ىق جاعىنان جان جۇرەرلiك ەمەس، مۇنىڭ يiسiن ءوزiڭ يiسكەگەندەي بولارسىڭ...
مۇنىڭ ءبارi ەرتەگi ەمەس، بولعان iس! كەۋدەدە شىبىن جانى قالعاندارى ەلiنە جەتتi. بۇلار نە كوردi? قورا-قوپسى ويران بولعان، قويمالارى تالانعان، مالدان ادال قارا قالماعان، جەرiنە ەگiن شىقپاعان، ەگiن سالار جان قالماعان. اياق جەتەر جەردە ازىق جوق، ازىقتى جەرگە جەتەر كولiك جوق، كولiك بولسا - ازىق جوق، قالىڭ الاش الىستا، قانى باسقادان قايىر جوق.
تاعى داعدارىس، اشارشىلىق، تاعى ءولiم...
بوستاندىق تۋدى، جادىراپ جاز شىقتى، كۇركiرەپ كۇن شىقتى، بiراق ول بيشارالاردىڭ باسىنان قارا تۇمان سەرپiلمەدi, ازiرەيiل قىلىشىن قىنابىنا سالمادى. باسى امان، مالى تۇگەل اعايىن جەتكiلiكتi جاردەم بەرە المادى. ءارi-بەردەن سوڭ جۇرت ولاردىڭ حالiن ۇمىتۋعا اينالدى.
قازاق-قىرعىز قىرىلىپ جاتىر ەكەن دەپ تابيعات وزگەرمەدi, تاعى دا قىس تۋدى. بيشارالاردىڭ حالi بۇرىنعىدان مىڭ ەسە جامانعا اينالدى. بiر جىلدىڭ iشiندە ولگەنi ءجۇز مىڭنان استى. ەندi بۇل قىس تالايىن ولتiرگەن شىعار. قانشا ولگەنiن اق كەبiندەي قار جاسىرىپ جاتقان شىعار. مiنە، قار كەتiپ، جاز شىعۋعا اينالدى. قۇزعىن، قارعا توي قىلار، اۋا ساسىر... بiراق ادام بالاسى جان سەبiل ەكەن: ءالi ءولiپ بiتكەن جوق كورiنەدi, تiرiلەرiنە تاماق تا تابىلىپ قالدى دەگەندi ەستiپ وتىرمىز، تiرiلەرi ولگەندەرiنiڭ ەتiن جەپ جاتىر دەيدi. بۇعان الاش، ءيا قۋانارسىڭ، ءيا جىلارسىڭ، ءوزiڭ بiل. جىلاساڭ - اعايىندىعىڭ. بiراق سەنiڭ كوز جاسىڭ اشقا - تاماق، جالاڭاشقا - كيiم بولمايدى. كوز جاسى كومەككە جارايتىن بولسا، وزگەدەن كەندە بولسا دا، ولار كوزدiڭ جاسىنان، كوڭiلدiڭ قايعىسىنان كەندە ەمەس ەدi. اعايىنعا، الاش، شىن جانىڭ اشىسا، شىن جىلاساڭ - كومەگiڭدi كورسەت، جىلۋىڭدى بەر. جايشىلىقتاعى قايىرشىعا بەرەتiن تيىنىڭدى بەرمە، رۋلى ەلiڭ ولiمنەن قالعانداي جىلۋىڭدى بەر.
جوعارىدا ايتىلعان وقيعانى جەتiسۋدىڭ قازاق، قىرعىزى باسىنان كەشiپ وتىر. ەندi بۇل كۇندە جەتiسۋعا كورشi سىرداريا وبلىسىنىڭ قازاعى اشارشىلىققا، قىرعىنعا ۇشىراي باستادى. بۇل ەلدە جاز ەگiن، ءشوپ شىقپاي، قىسقا قارسى مالدارى جۇتاپ، شەتتەن استىق كەلمەي، كەلتiرۋگە شاماسى كەلمەي، جەتiسۋداي بولماسا دا باستارىنا قاراڭعى كۇن تۋدى. شەت جاعاسى بوتەن ەلدەرگە اۋىپ، بۇلاردىڭ دا ادامدارى ساتىلىپ، بەرەكەسi, ەلدiگi كەتۋگە اينالدى.
وسى ەكi وبلىستاعى اش، جالاڭاش قازاق-قىرعىز باۋىرلارعا جۇرتتان جەتكiلiكتi جىلۋ جيناپ، رۋلى ەلiمiزدi ولiمنەن امان ساقتاپ قالۋ ماقساتىمەن سەمەي وبلىسىنىڭ "الاش" قالاسىندا قازاق كوميتەتi ءhام جاستاردىڭ "جانار" اتتى ۇيىمى باسشىلىق ەتiپ قاۋىم جاسادى. 5 مارتتا قاۋىم ورتاسىنان iس باسقاراتىن 5 كiسiلiك كوميتەت سايلاپ شىعاردى. قاۋىمنىڭ باستىعى ءاليحان بوكەيحانوۆ، ءجاي باستىعى مۇقاش پوشتايۇلى بولدى.
كوميتەت پرەدسەداتەلi - مiرجاقىپ دۋلاتۇلى، ورىنباسارى - جۇسiپبەك ايماۋىتۇلى، حاتشىسى - مۇحتار اۋەزۇلى، قازىناشى - ابدوللا ەسiركەپۇلى، تاعى بiر مۇشەسi ابدوللا قوسكەيۇلى. ماجiلiستە 7 مىڭ سومداي جىلۋ جيىلدى. كوميتەت قازiر iسكە كiرiستi.
سانالى الاش!
مىنا ەكi وبلىستاعى باۋىرلارىمىزدىڭ جايى جوعارىدا ايتىلدى، بiز جۇرت بولامىز، ءوز تiزگiنiمiزدi ءوزiمiز الامىز دەپ وتىرمىز: جۇرتىمىزدىڭ بiر جاعى مىناداي جوعالعالى تۇرعاندا كiممەن جۇرت بولامىز؟! كەشە بiر وبلىسىمىز ويران بولسا، بۇگiن ەكiنشi وبلىسىمىز مىناداي اپاتقا ۇشىراپ تۇرسا، ەرتەڭ ءۇشiنشi, ارعى كۇنi ءتورتiنشi وبلىسىمىزدىڭ باسىنا، سۇيتە-سۇيتە ءبارiمiزدiڭ باسىمىزعا مۇنداي حالدiڭ كەلمەسiنە قانداي كوزiمiز جەتەدi?!
تۇتانعان ءورتتi مەزگiلiندە سوندiرمەسەك، ول ورتكە ەرتەڭ ءبارiمiز دە شالىنبايمىز با؟ شارپىلمايمىز با؟ سوندا بiزدi كiم جۇرت قىلادى! وندا بiز جۇرت بولمايمىز، جوعالامىز.
مەيiرلەن الاش!
رۋلى ەلiڭ قان جۇتىپ تۇرعاندا سەن ماي جۇتپا!
اتا-انالار! سەندەر بالالارىڭدى ەركەلەتiپ ماڭدايىنان سيپاپ، كۇنگە، جەلگە قاقتىرماي وتىرعاندا: وزدەرiڭدەي ادامداردىڭ بالالارى ساتىلىپ، كوزدەرiنە شىبىن ۇيمەلەپ، جەتiمدiكتە جۇرگەنiن، بiر ءتۇيiر تاماققا، بiر جۇتىم سۋسىنعا زار بولىپ، جىلاپ وتىرعانىن ويلاڭدار! سەندەردiڭ قاتىن-قىزدارىڭ التىن-كۇمiسكە مالىنىپ، بويلارىن تۇزەپ جىلى ءۇي، جايلى توسەكتە وتىرعاندا، ولاردىڭ قاتىن، قىزدارى كۇڭدiكتە، اش-جالاڭاش ابۇيىرىن جابا الماي وتىرعانىن ويلاڭدار!
اتقا مiنگەن ازامات! سەندەرگە ەل كەرەك، جۇرت كەرەك بولسا باسشىلىق قىلىپ، الاشتى امان ساقتاۋ قامىنا كiرiسiڭدەر!
- نامىستان، الاش!
- جiگەرلەن، الاش!
- تاس باۋىر بولما، الاش!
ماديار".
(جالعاسى بار)
«اباي-اقپارات»