ابايتانۋ سالاسى بۇگىنگى ادەبي ومىرىمىزدە ۇلكەن عىلىمي ارناعا اينالىپ وتىر. الايدا ۇلى كەمەڭگەردىڭ ونەرى مەن تۆورچەستۆوسى حاقىنداعى العاشكى زەرتتەۋ ماقالا كاشان جانە قايدا جاريالانعانى وقىرمان قاۋىمعا ونشا ماعلۇم ەمەس. ابايدىڭ وسكەن ورتاسى مەن تۆورچەستۆوسىن جۇيەلەپ تۇڭعىش رەت ءبىر ىزگە سالگان، ابايتانۋدىڭ نەگىزىن قالاگان - ءاليحان بوكەيحانوۆ. ول قازاق ادەبيەتتانۋ سالاسىنىڭ ۇلكەن ارناسى - ابايتانۋدىڭ نەگىزىن سالدى. كاكىتاي اباي ءومىرىنىڭ بەل-بەلەسىن، تۆورچەستۆولىك جولىن، ىزدەنىس باعىتتارىن سارالاپ، ءبىر جۇيەگە نەگىزدەپ، تۇڭگىش رەت اباي تۋرالى دەرەكتى ءاليحان بوكەيحانوۆقا جيىستىرىپ بەرەدى. اباي قايتىس بولگان سوڭ جەتى ايدان كەيىن. ياعني 1905 جىلى سەمەي كالاسىنىن گەوگرافيالىق بولىمشەسىنىن «سەميپالاتينسكي ليستوگىندا» ورىس تىلىندە ءاليحان بوكەيحانوۆتڭ ازالى عۇمىرناماسى (نەكرولوگ) جاريالاندى. ونىڭ سوڭىندا بۇل دەرەكتەردى رەتكە كەلتىرىپ، باسپاعا ۇسىنگان كاكىتاي ىسقاقوۆ ەكەندىگى تۋرالى سىلتەمە بار. بۇل قازىرگى تولىسقان ابايتانۋ عىلىمىنىڭ بۇلاق باستاۋىنا ابايدىڭ گەوگرافيالىك قوعامداعى دوستارى ميحاەليس، گروسس، كونشين سياقتى كوڭىلى نيەتتەس دوستارىنىن سەبەپكەرلىگى تيگەنى ايقىن. وسى ماقالا جاريالانعان سوڭ ءاليحان بوكەيحانوۆ پاتشا وكىمەتىنە قازاققا دەربەس قۇقىق بەرۋ تۋرالى مالىمدەمە جازىپ، ەلگە قول قويدىرۋ ءۇشىن كەرەكۋ ءوڭىرىن ارالاۋعا اتتانادى. سول جاقتا ءجۇرىپ 1906 جىلى 8-يانۆاردا تۇرمەگە كامالادى.

ابايتانۋ سالاسى بۇگىنگى ادەبي ومىرىمىزدە ۇلكەن عىلىمي ارناعا اينالىپ وتىر. الايدا ۇلى كەمەڭگەردىڭ ونەرى مەن تۆورچەستۆوسى حاقىنداعى العاشكى زەرتتەۋ ماقالا كاشان جانە قايدا جاريالانعانى وقىرمان قاۋىمعا ونشا ماعلۇم ەمەس. ابايدىڭ وسكەن ورتاسى مەن تۆورچەستۆوسىن جۇيەلەپ تۇڭعىش رەت ءبىر ىزگە سالگان، ابايتانۋدىڭ نەگىزىن قالاگان - ءاليحان بوكەيحانوۆ. ول قازاق ادەبيەتتانۋ سالاسىنىڭ ۇلكەن ارناسى - ابايتانۋدىڭ نەگىزىن سالدى. كاكىتاي اباي ءومىرىنىڭ بەل-بەلەسىن، تۆورچەستۆولىك جولىن، ىزدەنىس باعىتتارىن سارالاپ، ءبىر جۇيەگە نەگىزدەپ، تۇڭگىش رەت اباي تۋرالى دەرەكتى ءاليحان بوكەيحانوۆقا جيىستىرىپ بەرەدى. اباي قايتىس بولگان سوڭ جەتى ايدان كەيىن. ياعني 1905 جىلى سەمەي كالاسىنىن گەوگرافيالىق بولىمشەسىنىن «سەميپالاتينسكي ليستوگىندا» ورىس تىلىندە ءاليحان بوكەيحانوۆتڭ ازالى عۇمىرناماسى (نەكرولوگ) جاريالاندى. ونىڭ سوڭىندا بۇل دەرەكتەردى رەتكە كەلتىرىپ، باسپاعا ۇسىنگان كاكىتاي ىسقاقوۆ ەكەندىگى تۋرالى سىلتەمە بار. بۇل قازىرگى تولىسقان ابايتانۋ عىلىمىنىڭ بۇلاق باستاۋىنا ابايدىڭ گەوگرافيالىك قوعامداعى دوستارى ميحاەليس، گروسس، كونشين سياقتى كوڭىلى نيەتتەس دوستارىنىن سەبەپكەرلىگى تيگەنى ايقىن. وسى ماقالا جاريالانعان سوڭ ءاليحان بوكەيحانوۆ پاتشا وكىمەتىنە قازاققا دەربەس قۇقىق بەرۋ تۋرالى مالىمدەمە جازىپ، ەلگە قول قويدىرۋ ءۇشىن كەرەكۋ ءوڭىرىن ارالاۋعا اتتانادى. سول جاقتا ءجۇرىپ 1906 جىلى 8-يانۆاردا تۇرمەگە كامالادى. عالىم قايىم مۇحامەتحانوۆتىڭ دەرەگى بويىنشا، ءاليحاننىتس پورتفەلىندە اباي ولەڭدەرىنىڭ قولجازباسى بولعان. ونى 5 مىڭ سومعا باعالاپ، امان ساقتاۋىنا ادۆوكات ارقىلى ءوتىنىش تۇسىرگەن.
سونداي-اك 1907 جىلى سول گەوگرافيالىك قوعامنىڭ ارنايى جيناعىندا ابايدىڭ سۋرەتى تۇڭعىش رەت باسپا بەدەرىنە ءتۇستى. وسىمەن قاتار 1909 جىلى كاكىتاي ىسقاقوۆ پەتەربۋرگتەگى بوروگانسكي باسپاحاناسىنان ابايدىڭ تۇڭعىش ولەڭدەر كىتابىن جارىققا شىگارىپ، ءومىربايانى، ولەڭدەرى تاقىرىپقا رەتتەلىپ، تۇسىنىكتەمەلەر بەرىلدى. ابايتانۋداعى كاكىتايدىڭ ەنبەگى جونىندە مۇحتار اۋەزوۆ: «... بۇل جونىندە كازاقتىن مادەني تاريحىنا اباي مۇراسىنا ەرەكشە ەڭبەك سىنىرگەن، اباي ءوزى تاربيەلەپ، باۋلىعان - كاكىتاي ىسقاقۇلىنىڭ ەڭبەگىن ەرەكشە ايتۋ كەرەك. كاكىتاي اباي شىعارمالارىنىڭ ەڭ العاشكى تاڭدامالى جيناگىن ءبىرىنشى رەت پەتەربۋرگتەگى بوروگانسكي باسپاحاناسىندا 1909 جىلى شىعاردى. سول جيناقتىڭ اياعىندا اكىننىڭ كاكىتاي جازگان ءبىرىنشى ءومىربايانى بەرىلەدى»،- دەپ جازدى. شىندىعىندا، بۇل كاكىتايدىڭ اڭگىمەسى بويىنشا ءاليحاننىڭ اباي ءومىرى تۋرالى تولىقتىرىلىپ جازعان ەكىنشى ماقالاسى ەدى. ونىڭ الگاشقى نۇسقاسى 1905 جىلى «سەميپالاتينسكي ليستوحتا» ورىس تىلىندە باسىلدى. ءبىز وسى ماقالانى وكىرماندار نازارىنا ۇسىنىپ وتىرمىز. بۇل - ۇلى ابايدىڭ قاگاز بەتىنە تۇسكەن ەڭ العاشقى عۇمىرناماسى بولاتىن.
تۇرسىن جۇرتباي، الاشتانۋشى، جازۋشى

ءاليحان بوكەيحان. اباي (يباراھيم) قۇنانبايۇلى
1904 جىلى ماۋسىمنىڭ 23-جۇلدىزىندا سەمەي ۋەزىنىڭ بولىسىندا (شىڭعىستاۋدا) دالانىڭ سۇيىكتى اقىنى اباي قۇنانباەۆ دۇنيە سالدى. نەگىزگى حاتقا تۇسكەن اتى يبراھيم (اۆراام) بولسا دا، قازاق دالاسى شەشەسىنىڭ (اجەسىنىڭ ت. ج.) ەركەلەتىپ قويعان نازىك تە ءۇندى ەسىمىمەن اباي دەپ اتاپ كەتكەندىكتەن، ءبىز دە سولاي قولدانامىز.
اباي اكە جاعىنان العاندا توبىقتى رۋىنىڭ بەلگىلى شونجارى مەن بيىنەن تارايدى. اقىننىڭ باباسى، توبىقتىنىڭ باتىر ءبيى ىرعىزباي تورعاي وبلىسىنداعى ىرعىز وزەنىنىڭ بويىندا XVII عاسىردىڭ ەلۋىنشى جىلدارىندا دۇنيەگە كەلگەن. ات توبەلىندەي كوسەمنىڭ ءبىرى رەتىندە ول توبىقتى رۋىن تۇركىستاننان اسا قۇنارلى جايىلىمى مول شىڭعىس تاۋىنا كوشىرىپ اكەلەدى. ابايدىڭ اتاسى وسكەنباي دالا حالقىنا ءادىل بي رەتىندە تانىلدى. وعان باسقا رۋلاردىڭ قازاقتارى دا جۇگىنىپ، داۋلارىن شەشكىزدى. ابايدىڭ اكەسى قۇنانباي دا باسقا رۋدىڭ كازاقتارىنا وكتەمدىك جۇرگىزگەن، ونى تەك قانا تورە تۇقىمدارىنىڭ سۇلتاندارىنا عانا ءتان لاۋازىم - قارقارالى وكرۋگىنىڭ اعا سۇلتانى بولىپ سايلانۋى دالەلدەيدى. قۇنانباي ءومىرىنىڭ سوڭىندا مەككەگە بارىپ، ودان قايتىپ ورالعان سوڭ ەل بيلىگىنەن بويىن اۋلاق سالادى. بۇنىڭ ءوزى دە قۇنانبايدىڭ بەدەلىن وسىرە تۇسەدى.
ابايدىڭ شەشەسى ۇلجان دا بوشان رۋىنىڭ زاتتى تۇقىمى بەرتىستەن تارايدى. ول دا ىرعىزباي سياقتى قاراكەسەك رۋىن قارقارالى ۋەزىندەگى قۋ، ەدىرەي، مىرجىق تاۋىنا باستاپ كەلگەن. ابايدىڭ شەشەسى ۇلجاننىڭ توركىنى قۋشىكەش قانتاي مەن تونتايدىڭ ەسىمى قازاق دالاسىنا كەڭىنەن ءمالىم.
بىردە قانتاي باي ۇزاق اۋىرادى. قوجا مەن مولدالار جينالىپ، ونىڭ كوڭىلىن سۇرايدى. سوندا قانتاي ءجانتاسىلىم بەرىپ بارا جاتىپ: «جازىلا-جازىلا قوجا-مولدالاردان دا ۇيات بولدى، ەندى ولمەسەك بولماس»،- دەپتى.
اباي الپىس جاسقا قاراعاندا قايتىس بولدى. ول 1845 جىلى (جىلان جىلى) تۋىلىپ، 1904 جىلى (قويان جىلى) قايتىس بولدى.
اباي ون-ون ەكى جاستار ارالىعىندا قازاق دالاسىندا ءجۇرىپ حات تانىدى. ال ون ەكى جاسىندا سەمەيدەگى احمەت ريزا مولدانىڭ مەدرەسەسىنە تۇسەدى. اباي ون ءتورت جاسىندا سوندا ءجۇرىپ ءۇش اي ورىس مەكتەبىنەن ءدارىس الادى. وسى ءتورت جىلدىق مەدرەسەدەگى جانە ءۇش ايلىق ورىس مەكتەبىندەگى دارىسپەن ابايدىڭ مەكتەپتىك وقۋى اياقتالادى. ول دالاعا قايتپ كەلگەن سوڭ ون بەس جاسىندا قازاق، رۋلارىنىڭ اراسىنداعى بەدەلى زور، 1822 جىلى ءسىبىر قازاقتارىنىڭ باسقارۋ ەرەجەسىنە ساي مونوپوليالىق كۇشكە يە بولعان سۇلتان تۇقىمدارىمەن ساياسي-بيلىك تارتىسىنا تۇسكەن ءوز اكەسىنىڭ قاسىنا ەرىپ، ەل ىسىنە ارالاسادى. بوزبالالىق جاسىنا قاراماستان اباي سول كەزدەگى قايراتكەرلەردىڭ اراسىنان كورنەكتى ورىن الىپ، ءبيدىڭ زامانىنىڭ وتكەنىنە قاراماستان ونى ەل-جۇرت بي ەتىپ سايلادى. جيىرما جاسقا جەتكەندە اباي وت ءتىلدى، شەشەن، حالىق ءومىرى مەن ادەت- سالتىن، قازاق دالاسىنداعى اتاقتى بيلەردىڭ ءار ءىستى شەشكەندەگى تورەلىكتەرىن جاقسى بىلەتىن ءدالمار اتانادى. ءوزىنىڭ بىلۋگە قۇشتارلىعى مەن زەردەلىگىنىڭ ارقاسىندا، قازاقتىڭ عۇلامالارىنىڭ حالىق اۋزىنداعى سوزدەرىن، ماقالدارىن، ەرتەگىلەرى مەن ناقىلدارىن مەڭگەرەدى. اباي بيلەردىڭ شارتتى تۇردە سايلانباي، تالانتىمەن باعالاناتىن ەسكى زاڭى كەزىندە ءومىر سۇرسە، ارتيستەر مەن جازۋشىلاردىڭ داڭقى سياقتى اتاقتى بي اتانار ەدى. يسلام ءدىنىنىڭ دالاعا ورنىعۋىنىڭ پايدا-زيانىنا وراي جاڭا زاماننىڭ تالابىمەن اباي بىلىمگە دەن قويىپ، اراب، پارسى، تۇركى تىلدەرىن كىتاپ ارقىلى ۇيرەنەدى. تاباندىلىعى مەن بەيىمدىلىگىنىڭ ناتيجەسىندە ءوز بەتىمەن اراب، پارسى تىلدەرىن ەركىن مەڭگەرىپ، قاسيەتتى بىلىممەن سۋسىندادى. موللا مەن قوجالار تۋرالى دالادا كەڭ تارالعان «اڭقاۋ ەلگە ارامزا موللا» دەگەن ماقالعا وراي ولار وزدەرىنىڭ جان دۇنيەسىنىڭ پاسىقتىعىن اشكەرەلەۋدەن قورقىپ، ابايمەن كەزدەسىپ، سۇحباتتاسۋدان قاشقاقتاپ جۇرەتىن. وسى ارادا ابايدىڭ يسلام دىنىنە قاتىناسىن دا ايتا كەتۋ لازىم. ول ءوزىنىڭ ولەڭىندە مولدالاردىڭ ارامزالىعى مەن الا اياكتىعىن سىناپ، مۇسىلماندىق جولىمەن كۇنىنە بەس ۋاقىت ناماز وقۋدى مىنەيدى. وسى ارقىلى بارلىق ءدىني عۇرىپتى ۇستاناتىن، اسىرەسە، وتىز كۇن رامازان ايىنداعى ورازا مەن تاۋلىگىنە بەس ۋاقىت ناماز وقۋعا قارسى كەلەدى. قۇنانبايدىڭ سەمياسىنداعى ءدىني پىكىرلەر مەن عۇرىپتار، اكەنىڭ ۇستەمدىگىنىڭ كۇشى - ابايدىڭ يسلام ادەت-عۇرىپتارىنىڭ بۇركەنشىك قاسيەتتەرىن سەزىنۋگە جول اشتى. اباي وتىز جاسىندا بارىمتانى جويىپ، وزگە رۋدىڭ بايلارى مەن تۋىسقاندىق پەن دوستىققا ۇمتىلعان، جاۋلارىن سەسكەنتەتىن بەدەلدى قازاق اتانادى. اباي ءوزىنىڭ بارلىق قابىلەتى مەن ءبىلىمىنىڭ ارقاسىندا قازاقتاردىڭ بيلىك تارتىسى اراسىندا باستى تىزگىن ۇستاۋشى بولدى. اباي ءوز وتانىنىڭ سوم التىنى ەدى. داۋعا دا، پارتيا تالاسىندا دا ءادىل تورەلىك ايتتى.
اباي ون ءتورت جاسىنان باستاپ سىقاق ولەڭدەر شىعاردى. ول جاستار اراسىندا كەڭ تارالعانىمەن، وعان ونشا ءمان بەرمەدى. نەگىزىندە دالا اتقامىنەرلەرىنىن «اقىن» دەگەن اتتى يەمدەنۋدەن كاشقانى اسەر ەتسە كەرەك. قازاق سۇلتاندارى وزدەرىنىڭ اراسىنان باقسى مەن اقىن شىكپاعانىن ماقتانىشپەن ايتاتىن. كەيىن اقىندىك جولعا تۇسكەن اباي قازاق اقىندارىن ونەردى بايدان مال قالاپ الۋعا جۇمساعانىن سىناپ; ولەڭشىسىماقتاردان ءوزىن اۋلاق ۇستادى.
اكىندارى اقىلسىز نادان كەلىپ، كور جەردى ولەڭ قىپتى جوقتان قارماپ، قوبىز بەن دومبىرا الىپ توپتا زارلاپ، ماقتاۋ ولەڭ ايتىپتى اركىمگە ارناپ. ءار ەلدەن ولەڭمەنەن قايىر تىلەپ، كەتىرگەن ءسوز قادىرىن جۇرتتى شارلاپ. مال ءۇشىن ءتىلىن بەزەپ، جانىن جالداپ. مال سۇراپ بىرەۋدى الداپ، بىرەۋدى ارباپ. جات ەلدە كايىرشىلىق قىلىپ ءجۇرىپ، ءوز ەلىن باي دەپ ماقتاپ، قۇداي قارعاپ. قايدا باي، ماقتانشاققا بارعان تاڭداپ، جيسا دا باي بولماپتى كانشا مالدى اپ.
مىنە، قازاقتىڭ سۋىرىپسالما «اقىنسىماقتارىنا» بەرگەن باعاسى.
ەگەر 80-جىلدارى ولەڭ تۋرالى كوزقاراسىن مۇلدەم وزگەرتپەگەندە، ءوزىنىڭ ۇلى دارىنىن كورسەتە الماي دۇنيە سالعان بولار ەدى. سول جىلدارى «قازاقتاردىڭ زاڭدىق ادەت-عۇرپى» تۋرالى قىردان دەرەك جيناپ، كەيىن ماكوۆەتسكي جانە ميحاەليس مىرزانىڭ رەداكتسياسىمەن جارىق كورگەن كىتاپشاعا ماتەريال ىزدەستىرىپ جۇرگەن ساياسي جەر اۋدارىلۋشى گروسس مىرزامەن تانىستى. گروسس پەن ميحاەليس ەكەۋى دە اباي اۋىلىندا قوناقتا بولىپ، ونى ورىس ادەبيەتىمەن تانىستىردى. سولاردىڭ ىكپالىمەن اباي پۋشكين، لەرمونتوۆ، نەكراسوۆ، تولستوي، تۋرگەنەۆ، سالتىكوۆ-شەدرين، دوستوەۆسكي، بەلينسكي، دوبروليۋبوۆ، پيسارەۆتىڭ تۆورچەستۆوسىمەن تانىستى. اباي ءوزىنىڭ ءومىرىنىڭ سوڭعى ساتىنە دەيىن ميحاەليستى ەرەكشە ىلتيپاتپەن ەسكە الىپ، «دۇنيەگە كوزىمدى اشقانعا ۇلكەن سەبەپكەر بولعان كىسى - ميحاەليس» دەپ ءوزىنىڭ وعان بورىشتار ەكەندىگىن بىلدىرەتىن. سوڭىنان اباي سپەنسەردىڭ «تاجىريبەلەرىن»، ءليۋيستىڭ «ءپوزيتيۆتى فيلوسوفياسىن»، درەپەردىڭ «ەۆروپانىڭ اقىل ويىنىڭ دامۋىن»، ن. گ. چەرنىشەۆسكيدىڭ «سوۆرەمەننيك» كىتاپتارىنداعى ماقالالاردى وقىدى جانە ولاردىڭ تاعدىرىمەن جاقسى تانىس بولدى. اباي، اسىرەسە، لەرمونتوۆتىڭ شىعارمالارىن ءسۇيىپ وكىدى جانە «وي»، «قانجار»، «دۇعا» ت. ب. ولەڭدەرىن دەن قويا اۋداردى. اباي قازاققا تۇسىنىكتى ءارى پايدالى دەپ ساناعان كرىلوۆتىڭ كوپتەگەن مىسالدارىن ءتارجىمالادى.
اباي قازاق تىلىنە «ەۆگەني ونەگيندى» اۋداردى، ونىڭ ىشىندە اۋدارماشىنىڭ ءوزى ءان شىعارعان «تاتيانانىڭ حاتى» قىردا ۇلكەن سۇيىسپەنشىلىككە بولەندى. 1899 جىلى كوكەن بولىسىنىڭ ءانشى قازاعى ادىلحاق بىزگە «تاتيانانىڭ حاتىن» سكريپكاعا قوسىپ ورىندادى. ءبىزدى تاڭقالدىرعانى «تاتيانانى قايدان بىلەسىڭ» دەگەندە، ءادىلحان ءوزىن نۇسقاپ قويىپ، ورىستىڭ ءوزى سياقتى پۋشكين دەگەن اقىنى بولىپتى، ول تاتيانا سۇلۋدىڭ ونەگين دەگەن جىگىتتى سۇيگەنىن ايتىپ حات جازعانىن جىرلايدى. سول كەشتە ءادىلحان بىزگە ابايدىڭ لەرمونتوۆتان اۋدارعان ولەڭىن انمەن ايتىپ، سونىمەن قاتار لەرمونتوۆ ومىرگە ريزا بولماعان، ال پۋشكين وعان دانىشپانشا كارادى دەپ تۇسىنىكتەمە بەرەدى. وسى جولداردىڭ اۆتورى سونىنان ابايدىڭ پۋشكين مەن لەرمونتوۆتان اۋدارعان ولەڭدەرىن دومبىرامەن قوسىپ ايتقان بىرنەشە اقىنداردى كەزدەستىرەدى. اباي تولستوي مەن سالتىكوۆتىڭ تالانتىنا باس ءيدى. ورىس مەكتەپتەرىندە وقيتىن قازاق بالالارىنا ارناپ، قازاق بالالارىنىن پاراقور، ۇلىق، پوليتسيا چينوۆنيگى بولۋعا ۇمتىلاتىنىن سىقاق ەتىپ. تولستوي مەن ىىىەدريندەي بولۋعا مەڭزەيدى.
جاسىمدا عىلىم بار دەپ ەسكەرمەدىم
پايداسىن كورىپ تۇرىپ تەكسەرمەدىم.
ەرجەتكەن سوڭ تۇسپەدى ۋىسىما،
قولىمدى مەزگىلىنەن كەش سەرمەدىم،
وتكەننىڭ ورنىن تولتىرۋ ءۇشىن اباي ءوز بالالارىن ورىس مەكتەپتەرىنە وقىتىپ، وزگە قىرعىزدار سياقتى شەن-شەكپەندى ەمەس، ءبىلىمدى ۋاعىزدادى. اباي ەزىنىڭ بالالارىن وكۋعا تاربيەلەۋ تۋرالى بىلاي دەدى.
ادامنىڭ ءبىر قىزىعى بالا دەگەن، بالانى وقىتۋدى جەك كورمەدىم. بالامدى مەدرەسەگە ءبىل دەپ بەردىم، قىزمەت كىلسىن، شەن السىن دەپ بەرمەدىم.
ەكىنشى بالاسى ءابدىراحمان قالالىق ۋچيليششەنى بىتىرگەننەن كەيىن اباي ونى جىلىنا بىرنەشە ءجۇز سوم قارجى شىعارا وتىرىپ تيۋمەندەگى رەالدى ۋچيليششەگە بەرەدى. اباي وقۋ ءۇشىن وسىنشا كوپ اقشا شىعارعان العاشقى قازاقتىڭ ءبىرى. ءابدىراحمان تيۋمەننىڭ رەالدى ۋچيليششەسىن تامامداعان سوڭ پەتەربۋرگتەگى تەحنولوگيالىك ينستيتۋتكا اتتانادى. وندا ءبىر تانىسىنىڭ (لوسەۆسكي مىرزانىڭ) كەڭەسىمەن ميحايلوۆ ارتيللەريا ۋچيليششەسىنە تۇسەدى. وكىنىشكە وراي ءوز ەلىنە قامقورلىعى تيەدى دەپ ءۇمىت ەتكەن ءابدىراحمان ارتيللەريا اكادەمياسىنا بارۋعا دايىندالىپ جۇرگەن كەزىندە، 1895 جىلى وكپە اۋرۋىنان قايتىس بولادى.
ورىس ادەبيەتىمەن تانىسۋ ابايعا ۇلكەن اسەرىن تيگىزىپ، قازاقتىڭ ۇساق-تۇيەگىنەن اۋلاق، وقۋ مەن ولەڭگە بەرىلگەن قازاق اقىنى بولدى. وكىنىشكە قاراي ولەڭدەرىن جينامادى. اباي ايتقان ءاربىر ءسوز بەن قاعاز بەتىنە تۇسكەن ولەڭىن جاستار ىلە جاتتاپ الدى. اسىرەسە، ابايدىڭ ساتيرالىق ولەڭدەرى قىرعىز دالاسىنىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنەن كەزدەسەدى. اباي ءوزىنىڭ تۋىستارىنا دا سىن كوزبەن كاراپ، ءوز تالانتىنىڭ ءتاسىلىن ءتۇسىندىردى.
جان كورىنبەس كوزىمە،
ارعىن، نايمان جيىلسا،
تاڭىرقاعان سوزىمە،
قايران ءسوزىم قور بولدى.
توبىقتىنىڭ ەزىنە.
جوعارىدا كورسەتىلگەنىندەي اباي سوڭعى كەزدە قوعامدىق ىستەرگە ارالاسپادى، ونىڭ جاۋلارى سوندا دا ونى قۋدالاۋىن توقتاتقان جوق. ءوزىنىڭ كوپ كولەڭكەسىندە قالعانىن كەلەسى شۋماقتار ارقىلى جەتكىزدى.
وزىمە باسقا شاۋىپ توسكە ورلەدىم، قازاققا كارا سوزگە دەس بەرمەدىم. ەڭبەگىڭدى بىلەرلىك ەش ادام جوك، تۇبىندە تىنىش جۇرگەندى جەك كورمەدىم
1904 جىلى مامىردىن 14 جۇلدىزىندا ابايدىڭ سۇيىكتى ۇلى ماعاۋيا قايتىس بولدى. كەزىندە دەنساۋلىعىنىڭ ناشارلاۋىنا بايلانىستى سۇيىكتى بالاسىن قالالىق ۋچيليششەدەن كايتارىپ العان بولاتىن. بۇل قازا ابايدى كاتتى قايعىرتىپ، ەشكىممەن سويلەسپەدى، كوپتەن ءوزىن جىراق ۇستادى. قىرىق كۇننەن كەيىن ءوزى دە دۇنيە سالدى. 1893 جىلى جازعان ولەڭدەرى الدىنان شىققانداي كورىندى.
جۇرەگىمدى قۇم قىلدى،
وتكەن ادام، ولگەن جان.
اقىل ىزدەپ زەرلەپتى،
ءبارىن سىناپ ساندالعان.
ەندى ىشىمە وي سالعان،
تۇلا بويدى ۋلاتتى،
ءبارى الداعىش سۇم جالعان،
باسقا ءتيدى، بايقادىق،
بارىنە باستى شايقادىق،
تاعى بار ما، ايتارىڭ،
نانعىش بولساڭ ەندى نان.
ابايدىڭ ءوز شىعارمالارى مەن پۋشكيننەن، لەرمونتوۆتان، كرىلوۆتان جاساعان اۋدارمالارىن ۇلى تۇراعۇل جيناپ، تاياۋ ارادا يمپەراتورلىق روسسيانىڭ گەوگرافيالىق قوعامىنىڭ سەمەي بولىمشەسى باسىپ شىعاردى.
ولەڭدەرىنەن كورىنىپ تۇرعانداي اباي اسقاپ پوەتيكالىق قۋاتتىڭ يەسى، قازاق حالقىنىڭ ماقتانىشى بولدى. اباي سياقتى حالىقتىڭ رۋحاني تۆورچەستۆوسىن وسىنشاما جوعارى كوتەرگەن قازاق اقىنى ءالى كەزدەسكەن جوق. ونىڭ جىلدىڭ ءتورت مەزگىلىنە ارنالعان (كوكتەم، جاز، كۇز، قىس) تاماشا جىرلارى ونى ەۆروپانىڭ اتاقتى اقىندارىنىڭ قاتارىنا قوسار ەدى.
قازۇۋ، اباي ينستيتۋتى