الاش ارىستارىنىڭ حاتتارى
پروفەسسور تۇرسىن جۇرتباي - 1920-30 جىلدار ارالىعىنداعى الاش قايراتكەرلەرiنiڭ تاعدىر-تالايى مەن جانكەشتi iس-ارەكەتتەرiنە قاتىستى قۇجاتتار مەن ماتەريالداردى 1987 جىلدان بەرi ءارتۇرلi ارحيۆ قورلارىنان تiرنەكتەپ جيناپ، بۇگiندە ولاردى جالپى اينالىمعا ءتۇسiرiپ وتىرعان عالىم. سول ەڭبەكتەرiنiڭ بiرi - تاياۋدا «ەل-شەجiرە» قوعامدىق قورىنان جارىق كورگەن «دۆيجەنيە الاش: سبورنيك ماتەريالوۆ سۋدەبنىح پروتسەسسوۆ ناد الاشەۆتسامي» اتتى ورىسشا-قازاقشا ءۇش تومدىق اۆتورلىق باسىلىم (مۇندا باسقا قۇراستىرۋشىلاردىڭ دا ماتەريالدارى بار). وسى ءۇش تومدىقتىڭ 2-تومىنا كiرگەن ءتورت حاتتى «تۇركiستان» وقىرماندارىنا ۇسىنۋدى ءجون كوردiك.
ا.بايتاسوۆتىڭ ج.ايماۋىتوۆقا حاتى. 12/Iح- ؟
جۇسiپبەك!
«كورمەگەلi كوپ ايدىڭ ءجۇزi بولدى» دەگەندەي بiر-بiرiمiزدi كورiسپەگەلi كوپ ۋاقىتتار بولىپ تا قالدى-اۋ. سەنiڭ بيىلعى جازعان حاتىڭ ماعان كەشiگiپ تيدi. سوندىقتان ساعان iلە جازا قويمادىم. ويتكەنi سەنiڭ ادرەسiڭ وزگەرگەن شىعار دەپ ويلادىم. جانە دە تاشكەنتكە بارعان سوڭ قاپشىقتىڭ اۋىزىن بiراق شەشiپ، جازدايعى باستان كەشكەندi بiر ايتارمىن-اۋ دەۋشi ەدiم.
پروفەسسور تۇرسىن جۇرتباي - 1920-30 جىلدار ارالىعىنداعى الاش قايراتكەرلەرiنiڭ تاعدىر-تالايى مەن جانكەشتi iس-ارەكەتتەرiنە قاتىستى قۇجاتتار مەن ماتەريالداردى 1987 جىلدان بەرi ءارتۇرلi ارحيۆ قورلارىنان تiرنەكتەپ جيناپ، بۇگiندە ولاردى جالپى اينالىمعا ءتۇسiرiپ وتىرعان عالىم. سول ەڭبەكتەرiنiڭ بiرi - تاياۋدا «ەل-شەجiرە» قوعامدىق قورىنان جارىق كورگەن «دۆيجەنيە الاش: سبورنيك ماتەريالوۆ سۋدەبنىح پروتسەسسوۆ ناد الاشەۆتسامي» اتتى ورىسشا-قازاقشا ءۇش تومدىق اۆتورلىق باسىلىم (مۇندا باسقا قۇراستىرۋشىلاردىڭ دا ماتەريالدارى بار). وسى ءۇش تومدىقتىڭ 2-تومىنا كiرگەن ءتورت حاتتى «تۇركiستان» وقىرماندارىنا ۇسىنۋدى ءجون كوردiك.
ا.بايتاسوۆتىڭ ج.ايماۋىتوۆقا حاتى. 12/Iح- ؟
جۇسiپبەك!
«كورمەگەلi كوپ ايدىڭ ءجۇزi بولدى» دەگەندەي بiر-بiرiمiزدi كورiسپەگەلi كوپ ۋاقىتتار بولىپ تا قالدى-اۋ. سەنiڭ بيىلعى جازعان حاتىڭ ماعان كەشiگiپ تيدi. سوندىقتان ساعان iلە جازا قويمادىم. ويتكەنi سەنiڭ ادرەسiڭ وزگەرگەن شىعار دەپ ويلادىم. جانە دە تاشكەنتكە بارعان سوڭ قاپشىقتىڭ اۋىزىن بiراق شەشiپ، جازدايعى باستان كەشكەندi بiر ايتارمىن-اۋ دەۋشi ەدiم.
نە كەرەك، جولىعىسا المادىق. سەنi قىزىلوردادا كەزدەستiرەمiن دەگەن ويمەن قىزىل-ورداعا سوقتىم. مەن كەلگەن كۇنi تاڭەرتەڭ جاقاندىكiنە بارسام، ج. «جۇسiپبەكتi شىعارىپ جاڭا عانا ۆوكزالدان كەلدiم»، - دەپ وتىر. ساندى بiر-اق سوقتىم. سەنi تاشكەنت نە قىزىل-وردانىڭ بiرiندە بولار دەپ ويلاپ ەدiم. بولماعان سەبەبiڭدi جاقاننان ەستiدiم. ج. ايتۋىنشا، «دالەلi - دالەل» دەيدi. جانە جەڭگەمنiڭ ناۋقاسى تاشكەنت اۋاسىن جاقتىرمايتىندىعى ەكiنشi سەبەپ بولسا كەرەك ەدi. قالايدا ورىنبوردا وقشاۋىراق تۇرىپ قالدىڭ، ەندi ورنىعىپ قالعان شىعارسىڭ. ايتسە دە، سەنi شىمكەنتكە شاقىرتۋى كۇشتi كورiنەدi (شىمكەنت پەدتەحنيكۋمىنىڭ باستىعىنا جولىعىپ ەدiم), ءوزiڭ ىرزا بولساڭ، ەگەر سەنi تۇرمىس جاعىنان مۇڭسىز قىلار ەدiك دەپ ىنتىق-اق بولىپ وتىر. اۋەلi جاقسى جەرگە بارساڭ دا تەرiس بولماس ەدi. ءالi دە كەش ەمەس قوي.
ەندi اڭگiمەنi ءوز جاعىما اۋدارايىن. جاز - اي جارىم ەلدە بولدىم، 2 اي شاماسى قىزىلجاردا بولدىم. كوڭiل كۇي جاقسى. ازiرشە ويلاعان نىساناعا ءدال تيiپ كەلەدi. انا جاعىن ايتام. بiزگە قىرىن قارايتىن (وسەك ايتپاسا iشi كەبەتiن بiر ادامداردان كەلگەن حابار بولسا كەرەك) بiرەۋ، ول تۋرالى ساعان تەرiس ينفورماتسيا بەرگەن سىقىلدى. ونىمەن مەن قوسىلىپپىن، ول مەنەن وزگەرiپ قالسا دا، سىرتتاعى بiر كۇش ەرiكسiز (قول سۇعىپ - ؟ - ت.ج.) دەگەن سىقىلدى... بۇل سوزدەردiڭ يستوچنيگi اتاقتى قۋ اتىشۋلاردان شىققان كورiنەدi. ء(امينانىڭ) سiڭلiسiن بايديلدين الدى. ول تۇقىممەن بiز ەجەلدەن دۇرىس بولمايتۇعىنبىز. دۇرىسىندا بۇرىنعى كۇيiمiزدەن ەشبiر وزگەرiس بولعان جوق. قايتا ودان گورi ءومiر قىزىعىراق بولعان سىقىلدى. بiراق، ساعان ول كۇيدi سۋرەتتi تۇردە سەزدiرۋگە قالام شابان عوي. ءوزiڭ اۋىزعا سالىپ جiبەرسەڭ، يە سولاي دەر ەدiم. قالايدا كوڭiل تىندى. رەسمي تۇرۋدى ونىڭ وقۋىن بiتiرۋiنە بايلاپ قويدىق. ول جاعىنان قىسقاشا حال-جايىمىز وسى.
ماعجانعا جولىقتىم. 15 كۇندەي بiرگە بولدىق. ول ساعان قاتتى رازى. جالعىز سىن جازعاندىقتان ەمەس، سەنiڭ سوڭعى جازعاندارىڭا قاناعاتتانادى: وسى كۇنگە شەيiن ايىزىم قانعان ساۋلەتتi قالام «نۇر كۇيi» بولدى. قىزىققاندىقتان الدەنەشە وقىدىم، - دەيدi. اقىننىڭ مۇنىسى سەن تۋرالى ويلايتىن مەنiڭ ويلارىمدى نىق بەكiتتi. قۋاندىم. ونىمەن ءتۇرلi ماسەلەلەر تۋرالى كوپ كەڭەستiم. سان پiكiرلەرi بار، دۇنيەگە كوزقاراسى نىعايعان سىقىلدى. مۇحتار وعان: «تۇبiندە جالعىزدار توبى جاسايدى، بiز جالعىزدار توبىنىڭ قۇراماسى»، - دەپ جازادى ەكەن. بۇل پiكiردi ماعجان دا قۋاتتايدى. ەكپiنi كۇشتi قالام، سيقىرلى ءسوز، نەگiزi بەرiك پiكiر تۇبiندە الىپ تا، شالىپ تا جىعادى، - دەپ اقىن شالقىپ-اق جۇرگەن كورiنەدi.
ونىڭ ناستروەنيەسiن كوتەرiپ وتىرعان ماسكەۋ. ماسكەۋدە ادەبيەت تۋرالى پiكiر جارىسى بار، مايدان بار سىقىلدى. ەۋروپا ادەبيەتشiلەرiنiڭ دە سونى پiكiرi جارىققا شىعىپ قالاتىن شاقتارى بولادى دەيدi. ماركسشىلدىققا قارسى پiكiردi قولدايتىن ادەبيەتشiلەر دە پiكiرلەر ۇسىناتىن سياقتى. تەگiندە بiرەزۋلiك قىلماي، عىلىمى جەتiپ، سىعالاپ ءجۇرiپ تاڭداپ الا السا، پiكiر تۋدىراتىن مايدان اشىلعانداي. قاپەلiمشiل جەلوكپەلەر كوپ اعىمنىڭ اراسىندا كەز-كەلگەننiڭ بiرەۋiنە قاقتىعىپ، سالومداي سالماقپەن بiرەۋiنە ەرiپ جۇرە بەرەتiندەي سياقتى. بiزدiڭ قىزىل-وردانىڭ ۆاپ-دا سونداي بiر اعىمعا ەرiپ بارا جاتقانداي دەسەدi. ءتۇرلi ادەبيەت اعىمدارىمەن تانىستىرۋ ءۇشiن ولاردىڭ پروگراممالارىنىڭ جيناعى باسىلىپ شىعىپتى، ماعجان ماعان جiبەرمەك بولدى. سەن دە سۇراپ الىپ تانىس.
ماعجان ساعان جازۋدان قاجيتىن ەمەس، ءوزiڭ دە ەندi شەت تۇرعاننان كەيiن جازۋدان تارتىنباسسىڭ. ماعجان، الەكەڭ - «ۆوسيزداتتىڭ» ناۋچنىي سوترۋدنيكتەرi. مۇمكiن بۇلار ارقىلى جازۋعا كiتاپ تا الارسىڭ. مەكتەپ بالالارى وقيتىن ادەبيەت كiتاپتارىن قازاقشاعا اۋدارتۋ كەرەك دەيدi, ولاردى وسى كۇننەن سۇراۋىڭ كەرەك سىقىلدى.
مۇحتار: ادەبيەت سوڭىنان جارىق الىپ ءتۇستiم، وقيمىن، - دەپ لەنينگرادقا كەتiپتi. ونىڭ «تاڭداعى» سوڭعى جازعان اڭگiمەلەرiن وقىعان شىعارسىڭ. مەن ونى بايقاي المادىم، ايتسە-دە جاقسى-اۋ! مۇحتار ماعجانمەن جيi جازىسىپ تۇرعان ەكەن، پiكiرلەرiن وقىدىم. ولاردىڭ ەندi بiر ويى: سول ۇيىمداردىڭ بiر قازاققا قولايلى دەگەن بiرەۋiنە قاتىناسىپ، قازاق ادەبيەتiنە لايىقتى جول دەگەن جولدارىن ۇسىنباق. ورىستىڭ ادەبيەت جۋرنالدارىنا جازباق. باياندامالار جاساپ، پiكiرلەرiن تىڭداتپاق. ماعجان جازا باستاپتى. ماسكەۋدە بiرنەشە قىرعىز، قازاق تiلدەرiندە شىققان ادەبي كiتاپتارعا سىن جازعان ەكەن، ولار دا باسىلىپتى. ماعجان بيىل بۇل جاعىنا كۇردەلi كiرiسەمiن دەپ وتىر.
تاشكەنتتە تۇرمىس جاعىنان بيىل قىس اۋىرلىق كورمەسپiز. قوشكە: ينستيتۋتكە ادەبيەت ساباعىن بەرەمiن دەپ بارىپ ەدi, «جاشەيكە قابىل الماپتى»، - دەپ جۇگەرمەكتەر قابىل المادى. قوشكە ۆرەمەننىي يسپولكومگە كiردi. مەن ورىنشامىن. مەنiڭ مۇنداعى قۋانىشىم پەدفاك تۇزەلiپتi, پروگرامما جاقسى. ادەبيەت تاريحى، تاربيە جاعى كۇشتi. ازiرگە وقۋ باستالعان جوق.
جالعىزسىرايتىن ەمەسپiز. جولداستار بار. ايتسە دە سەنiڭ ورىنىڭ بولەك. بيىلعى حاتىڭ مەنi كوپ جەلپiندiردi. جازىپ تۇر. نە جازا-يىن دەمەسسiڭ. ءومiرiمiزدiڭ قويۋ-سۇيىعى، اششى-تۇششىسى بiر-بiرiمiزگە ءمالiم شىعار دەپ ويلايمىن. «تۋعانىڭدى كورگەم جوق، ولگەنiڭە جىلامايىن»، - دەيتiن جەرiمiز جوق. «دوستىق پەن ماحابباتقا ساۋدا جوق» دەگەن يمان قايسىمىزدا بولسا دا بار. دوستىڭ تازا سوزiنەن قىمبات نارسەنi مەن ءوزiم ازiرگە بiلمەيمiن. جالعىز-اق، شىن دوستىق ساناۋلى ەكەنiن بiلەمiن. بiراق دوستىقتى تار كەزەڭ، تالما جەر كورسەتەتiن كورiنەدi عوي.
«جاپ-جاقىن جايشىلىقتا كوپ دوستاردى، مەن نەگە جاماندىقتا سيرەك كورەم» - دەيتiن اقىننىڭ ءسوزi ءسۇزiلiپ وتكەن تازا ءسوزدiڭ ناق ءوزi شىعار دەپ ۇعامىن. سەنiڭ جاقسىلىعىڭا مەرەي ءوسiپ قۋانا الماعان، جاماندىعىڭا جانى اشىپ كۇيزەلە الماعان ەرلiگi ەزدەردiڭ نە كەرەگi بار».
جارايدى جازىپ تۇر. جەڭگەگە جاقسىلاپ سالەم ايت. بەكتۇر، ءمارۋا، جاناق جولداستارعا ءسۇيiپ سالەم. انىق ادرەسiڭدi جازىپ جiبەر. ابدوللادان سالەم.
عابدوللا. 12/Iح- ؟
ج.ايماۋىتوۆتىڭ ا.بايتاسوۆقا حاتى. ورىنبور، 2 نويابر
ادەبيەت - ۇلتتىڭ جانى. ۇلتتىق سانا، تاعدىر، جان جۇيەسi - كوركەم ونەردiڭ باستى تاقىرىبى. تاپتىق جiك ارقىلى ادەبيەت جاسالمايدى. بايلار دا قايعىرادى. اسiرەسە قازاق ومiرiندە بۇل وتە اجىراتىلماعان iس. قازاقتىڭ تاعدىرى ورتاق. مەن ءوزiم دە كەدەي بوپ ءوستiم.
سوندا كورگەنiم، كەدەي جiگiتتەرi جامان اياعىمەن، بايدىڭ جاقسى توسەنiشiن بىلعايدى. تiلەگەنiن سۇرايدى. قىزىنىڭ، قاتىنىنىڭ قويىنىنا بارسام با دەپ دامە قىلاتىندار دا بار. وسىلاي جۇرگەن ەركەكتەردە بايدان بوتەن دۇنيەگە كوزقاراس بولۋعا مۇمكiن بە؟ ءسiرا، بiزدiڭ جاس ماركسشiلەر ۇلكەن كiتاپتاردى وقىپ الادى دا: «مىناۋ قازاققا كەلەدi ەكەن»،- دەپ جالشىنىڭ، نە مۇجىقتىڭ كوزiمەن قازاقتى ولشەيدi. ماركستi بiزدiڭ جiگiتتەر قازاققا جاناستىرا الماي، شاتاق وسىدان تۋىپ ءجۇر عوي دەپ ويلايمىن. قازاق وزگەشە (سۆوەوبرازنىي) تۇرمىستى، تاريحتى، سالت-سانالى جۇرت بولۋعا كەرەك. قيسىنشىل (تەورەتيك) بولۋمەن تاجiريبەشiل بولۋدىڭ اراسى الىس. بiزدiڭ عابباس الدىڭعىسى بولار دەيمiن. اۋەلi قازاقتى وقۋ كەرەك. قازاقتى بiلەمiن دەگەنمەن كوبiمiز بiلە بەرمەيمiز، ونى مەن برويدانىڭ كiتابىنان كورiپ وتىرمىن. بiز انىق بiلە الماي، كومەسكiلەنگەن نارسەلەردi ول انىق ايتىپ وتىر. قازاق - ۇيىمسىز، قازاق - بەرەكەسiز، قازاق - ۇلتشىل ەمەس. مالى قانداي بولسا، مiنەزi دە سونداي جۇرت. بۇل ماسەلە تۇبiرلەنبەي تۇرعاندا بiزدە داۋدىڭ شەگi بولمايدى.
تاعى بiر قوسىلمايتىن جەرiم: «اقىن - تاپتiكi عانا بولادى. بiراق كەيدە تۇرمىس جاعدايىمەن، تاپتان مويىنى اسقان، تاپ شاراسىنان جوعارى، وزگە تاپتىڭ دا سويىلىن سوعاتىن بۇقاراشىل، ۇلت ساناسىن مەڭگەرگەن اقىن دا بولادى»، - دەپ پلەحانوۆ ايتادى. ونى عابباس جازىپ وتىر. ولاي بولسا، قازاق اقىندارى تاپقا نەگە قامالىپ قالدى. نەگە بايشىل، نەگە دiنشiل بولۋعا مiندەتتi? وتارشىلىق زارداپتى باي، كەدەي، ۇلت بولىپ تارتقان جوق پا ەدi? جەرiنەن باي دا، كەدەي دە قۋىلعان جوق پا ەدi? مالى جوعالسا حوحولدان باي دا، كەدەي دە تاياق جەپ، ولگەنi - ولگەن جوق پا ەدi? ۇلت مۇڭى بۇرىن بiر ەمەس پە ەدi? بiر بولعاندىقتان دا، اسان قايعىسى، بۇقار جىراۋى، شورتانبايى، ابايى، احمەتi, مiرجاقىبى، ماعجانى، تاعى باسقالارى وتارشىلدىققا، ورىسقا، پاتشا وكiمەتiنە قارسى بولىپ كەلگەن جوق پا ەدi? وسى وتكەن اقىنداردىڭ ءبارiن بايشىل، كەدەيشiل قىلىپ الىپ، ودان كەيiن ماعجانعا، تاعى تاعىلارعا كەلسە، سوندا جۇلگەلi (پوسلەدوۆاتەلنىي) بولىپ سىناعان بولماي ما، ايتپەسە، ماعجان بايشىل، مiرجاقىپ بايشىل، بەيiمبەت كەدەيشiل دەگەن ءسوز بولا ما؟
توڭكەرiستەن بۇرىن، دەگەن قارا كەدەي ءسابيت دونەنتايۇلى دا، بەيiمبەت تە ءبارi دە ۇلتشىل بولىپ جازىپ جۇرسە، ەندi كەدەيدi بەتكە ۇستادى دەپ، ولار تاپ اقىنى بولا قالماق پا؟ بوياما اقىن بولا الا ما؟ ادەبيەتتiڭ سۇيىلۋى بويالۋدان شىعادى دەپ بiلەمiن. شىنداپ اقىن جازا الماسا، اقىن ەمەس، ەتiكشi. راس، پiكiر جۇرە وزگەرەدi. ورىس جازۋشىلارىنىڭ دا كەيبiرi توڭكەرiستەن كەيiن جارامساقتانعان، ولاردىڭ iشiندە جارامساقتىقتان امانى دا بار. قازاق اقىندارىنىڭ پiكiرi سونشاما كۇرتتەن وزگەرگەندەي جاعداي بولعان جوق: ويتكەنi توڭكەرiسكە بiز كولدەنەڭنەن قوسىلدىق. اششىلى، تۇششىلى تاۋقىمەتiن باسىمىزدان كوشiرگەمiز جوق. سوندىقتان تەك دۋمانعا، دۇرمەككە قىزىپ، توڭكەرiستiڭ ماڭىزىن، ءدامiن تاتا الماي (...) قالدىق. سول دۇرمەكپەن ءالi كەلە جاتىرمىز. كۇشەنگەنمەن ءسوزiمiز ۇيلەسپەي جاتىر.
مەن ءوز باسىمداعىنى ايتايىن. ءوزiم ناعىز كەدەيدiڭ بالاسىمىن. باي تۋىسقاندارىمنان زورلىق، قىسىم كورiپ ءوستiم. «بالاڭ ورىس بولىپ كەتەدi, سولداتقا الىپ قويادى» دەپ نەمەرە اعام ورىسشا وقىتقىزباعان. ءوز بالاسىن ورىسشا وقىتىپ ءجۇرiپ، مەنi وقىتپاعان. ءسويتiپ مەن، بايعا، جۋانعا ءوش بولىپ ءوستiم. بiراق، جۇرە، وقي، كوز اشىلا كەلە، بايدىڭ دا، كەدەيدiڭ دە ورىستان كورگەن قورلىعىن كوردiم. شورمان اۋىلىنىڭ قاراكول دەگەن اتا قونىسىن، بايان توڭiرەگiندەگi قازاقتىڭ شۇرايلى جەرلەرiن كەلiمسەكتەر الدى، ونى مەن ەستiدiم دە، كوردiم دە. ورىس ستراجنيكتەرiنەن، پوليتسەيلەرiنەن قازاقتىڭ تالاي تاياق جەگەنiن كوردiم. انا جىلعى قارقارالىعا حوحولدان قورقىپ، قاشىپ كەلiپ جۇرگەن جەتپiسبايلار ەسiمدە. حوحول جوعالعان مالى ءۇشiن ونىڭ (نادان ادام عوي) اتىن تارتىپ السا، ول سوتقا بەرگەن عوي. «سوتقا بەرەتiن نەمە ەكەنسiڭ دەپ»، حوحولدار ونىڭ اۋلىنا جينالىپ كەلiپ ولتiرمەك بولعان. سودان (VII توم 148-بەت) قورقىپ، قىستاي ۇيiنە جولاي الماي ءجۇردi عوي. اقمولا ۇيەزiندە توكiش دەگەن بiر كەدەي ءانشi بار ەدi. جاق جوق ءانشi ەدi. سونىڭ اۋىلىن مالى جوعالعان حوحولدار شاۋىپ، توكiشتi تەپكiلەپ ولتiرگەن.
بۇلار 22-23 جىلدارداعى وقيعا.
وسىلاردى كورiپ، ەستiپ تۇرىپ، قالاي تاپقا كiسەندەلەرسiڭ؟ كەشە عانا وسى جىلدىڭ سەنتيابرiندە قارقارالىنىڭ التى كەدەيi قوياندىدان ورىنبورعا جىلقى ايداۋعا بiر ورىسقا جالدانىپ كەلە، مۇندا كەلگەن سوڭ ورىس اقىسىن بەرمەي قاشقان دا كەتكەن. ولار مەنi تاپتى. بiرەۋi انا جىلى تورعايعا مال ايداۋعا جالدانعان، مەنi بiلەتiن سابiكەي دەگەن جiگiت ەكەن. سورلى كەدەي قاڭعىپ، زارلاپ قايتىپ كەتتi. قولدارىندا تۇك بەلگi جوق. نە قىلارسىڭ؟
وسىنىڭ ءبارi جۇزدەن بiرi. ءبارiن كورiپ، ەستiپ ءجۇرسiڭ. قاي قازاق حوحولدىڭ جەرiن تارتىپ الدى، ۇيiنەن بەزدiردi? اۋىلىنا ات ويناتتى، ءولتiردi, اقىسىن بەرمەي، ساۋىرعا بiر سالىپ قويا بەردi? مۇنشا زورلىقتى كiم iستەپ وتىر؟ وسىنىڭ ءبارiن كورە، بiلە تۇرا - كiمشiل بولۋ كەرەك؟
راس، بۇقاراشىل بولۋ كەرەك. بايدى ماقتاۋعا بولمايدى. ءوزiم بايدان جاقسىلىق كورگەم جوق، بايدى جاقتاپ جازعام جوق. بiراق مەن تاپ اقىنى بولا الارمىن با؟ مەنiڭ ميىمداعى پەرنە شۇپ-شۇبار. سىرتقى اسەردەن ميىمداعى iزدەر دە بار. ول iزدەرمەن جۇرمەسiمە مۇمكiن بە؟ عابباس قالاي جۇرگiزبەيدi ەكەن؟ قۇلاعىمنان، كوزiمنەن ميعا حابار جەتكiزەتiن جۇيكەلەرiمدi (نەرۆ) كەسiپ تاستاماق پا ەكەن؟ الدە، جۇيكەمدi مۇلدە قۇرتپاق پا ەكەن؟ كولدەنەڭ ادام جازۋشىعا، اقىنعا كوتەن زورلىق قىلۋعا جارامايدى. وزiنشە ويلاتام دەۋ قيانات.
راس، قازاق كەدەيi تەڭدiككە جەتتi, جەتiلدi. جاڭا تۇرمىسقا اياق باستى. بiراق ەكi زورلىقتان ءالi ايىرىلعان جوق، جۋىقتا ارىلا المايدى. بiرi - ءوز بايىنان كورەتiن زورلىق، بiرi - جاتىنان كورەتiن زورلىق. سوڭعىنى ايتا-يىن دەسەڭ، ۇلتشىل بولىپ شىعاسىڭ، نەمەسە بايشىل بولاسىڭ. باستاپقىعا قاناعات ەتۋگە بولمايدى. قاشاننان قالىپ قالعان نارسە، تۇرمىس تالقىسىمەن بولماسا، بۇدان وڭاي شىعا قويمايدى. شىعا قويسا، الگi التى كەدەي نەگە ساندالىپ قالدى؟ قاعاز ءجۇزi مەن ءومiر ءجۇزiن ايىرۋ كەرەك. عابباس، ءابدiراحماندار قاعاز ءجۇزiن السا، مەن ءومiر ءجۇزiن العىم كەلدi. مiنە، مەنiڭ پiكiرiم وسى.
مەن وسى پiكiرiمدi گازەتكە جازۋعا سماعۇلدان رۇقسات سۇراپ، تولىق حات جازىپ وتىرمىن. ءورiس بەرەر، بەرمەسiن بiلمەيمiن. Iشiمدە قايناپ جاتقانشا تىم بولماسا، سەندەي جولداسقا اعىتايىن دەپ جازىپ وتىرمىن. سەن بۇعان ءوز پiكiرiڭدi جاز. تەرiس، بۇرىسىن كورسەت! بۇل پiكiرiمدi عابباسقا دا ايت. ءجونi كەلسە، كەرەك جەرiن وقىپ جiبەر.
وردادان حات-حابار المايمىن. سەنiمەن جازىسىپ تۇرايىق. سەن نە وقىپ ءجۇرسiڭ؟ جاقسى كiتاپ بولسا ماعان جiبەر. مۇحتاردىڭ ادرەسiن بiلسەڭ، جازىپ جiبەر. بالالار امان. تۇرمىس ءسال، جالاقى - 72 سوم. تەزiرەك حات جازارسىڭ.
قوش، ءسۇيدiم. جۇسiپبەگiڭ.
ادرەس: ورىنبور، سوۆەت كوشەسi, دوم 51. استىڭعى قاتار. ماعان. ورىنبور، 2 نويابر».
VII توم. 177-180 بەتتەر
مۇحتار اۋەزوۆتIڭ سماعۇل سادۋاقاسوۆقا حاتى
ادرەسات:
گ.كىزىل-وردا، لەنينسكايا، № 26. مايلينۋ دليا سماگۋلا. پريپيسكا نا كونۆەرتە: «بەيiمبەت! سماعۇل وندا جوق بولسا تاشكەن جiبەرۋiڭدi سۇرايمىن. م.».
سماعۇل!
ساعان ۇنەمi ماسىل بولۋ ماعان بiر پارىز سياقتى مiنەز بولدى. Iستەگەن iسiمدi: «بارارىنا بارعىز»، - دەپ سۇراۋ بiر ءسارi جۇمىس بولسىن، سوڭعى ۋاقىتتا: «جاتا-جاتا جامباسقا اۋدى»، - دەگەندەي، «ەندi ماعان پۇل بەر، مەنi اسىرا»، - دەگەن كۇيگە دە جەتتiم. سوڭعى جiبەرگەن اقشاڭ ەرەكشە دوستىقتىڭ بەلگiسi بولدى. بiراق سەندە دە ءۇي بار، بالا-شاعا بار. قازiرگi ۋاقىتتاعى تابىسىڭ دا ماردىمدى بولماۋ كەرەك. ونىڭ ۇستiنە لەنينگرادتا تۇراتىن ءۇيلi-باراندى بوگدە بiر كiسiنi تاعى دا اسىراۋ الدەن اسقان مiندەت. قانداي كۇيگە جەتسەم دە مەن سەنi بۇلايشا زورلاۋىم كەرەك ەمەس ەدi. ەرiكسiز سوڭعى ۋاقىتتاعى حال سوعان اكەلدi. بiراق، iشتەي قاتتى قىسىلامىن، قينالامىن. سەن وتزىۆچيۆوسىن، بiلەمiن. بiراق، سولاي ەدi دەپ اسىلۋ، سولاي ەدi دەپ جارالاۋ كەرەك ەمەس ەدi. تالاي-تالاي ۇمىتتىرماس دوستىق، تۋىسقاندىق مiنەزدەرiڭنiڭ بiرi بولدى. ايتسە دە، بۇدان بىلاي وزگەنiڭ قىلىعى ءۇشiن ءوزiڭدi جارالاعاندى قوي. ونى مەن تiلەي دە المايمىن، قابىل دا كورە المايمىن.
ونىڭ ەسەسiنە، جiبەرگەن نارسەلەرiمدi شاما كەلگەنشە بارارىنا بارارلىق ەتiپ جiبەرسەڭ، سول دا سەنiڭ از ەڭبەگiڭ ەمەس بولادى. سوعان دا مەن ريزا بولامىن.
تاپسىرىلعان نارسەنiڭ ءبارi عابباسقا بەرiلسە، ارينە، ونىڭ ەشقايسىسىنىڭ دا تەزiرەكپەن اياعى جەرگە تيمەيدi. ويتكەنi ءبارiن جيناعاندا ول كوپ ماتەريال بولماق. جانە جازۋ - مەنiڭ جازۋىم. وقىپ شىعۋ قيىن. كوپ ۋاقىتتى الادى. عابباس ۇنەمi سوعان قاراپ وتىرعان كiسi ەمەس. باسقا دا قىزمەت الاڭى كوپ. سوندىقتان دا بۇل مەنiڭ سوزدەرiمە جاسالعان «قۇرمەتتi ايداۋ» ەسەپتi بولۋعا كەرەك... سوزiڭە قاراعاندا، مەنiڭ بىلتىرعى «سۇعاناق سۇرىم» دا (سوعان - ت.ج.) بەرiلگەن شىعار دەيمiن. «ەسكi ادەبيەت تاريحى»، اباي دا سوعان بەرiلگەن شىعار. ولارعا سوڭعى «قاراش - قاراش» دەگەن اڭگiمە، ودان سوڭ «گوسيزداتقا» جiبەرiلگەن اڭگiمەلەر، تاعى و-ۆاعا (وبششەستۆو كراەۆەدەنيە - ت.ج.) ... تاپسىرعان (كiسiنiڭ اتى تانىلمادى - اۆت.) ماتەريالدار قوسىلعان شىعار. كارiمنiڭ (توقتىباەۆ - ت.ج.) جازدى كۇنi ماعان ايتقان بiر سوزiندە: «سەنiڭ جازعاندارىڭدى عابباس پەن جاندوسوۆ ەكەۋiنiڭ بiرiنiڭ قاراماعىنا بەرەم!»،- دەپ ەدi. سوندا «اباي»، «سۇعاناق سۇردى» ەسكە الا ايتقان سياقتى ەدi. تەگi كەيiنگiلەردi دە سول iزبەن جiبەرگەن عوي. وسىنىڭ انىعى قالاي ەكەن؟ عابباسقا تاپسىرعاننىڭ iشiندە سوڭعى، بيىل جiبەرگەندەرiم بار ما ەكەن؟ جوق بۇرىنعىلار عانا ما؟ وسىنى انىقتاپ بiلiپ، ايىرىپ جازساڭ جاقسى بولار ەدi. نە بولماسا، ءوزiڭ بiلiپ جۇرۋگە ۋاقىت الاتىن بولسا تەلجانعا (شونانوۆ - ت.ج.) تاپسىرساڭ جاقسى بولار ەدi. ءدال انىعىن بiلiپ، عابباس قانشاسىن قارادى، نە ايتتى، قانشاسىن قاراعان جوق. قاشان قاراماق، سول ماسەلە تۋرالى انىق تولىق حابار بەرسە جارار ەدi. وزدەرiڭ جۇرۋگە كوپ جۇمىس. تەلجانعا قاداعالاپ تاپسىرىپ، جازىپ جiبەر دەپ ايتىپ كەتسەڭ ەكەن دەيمiن.
قىزىلوردا باسۋدان جالىقپاسا، مەن جازۋدان دا سونداي قاجىماسپىن دەپ ويلاپ وتىرمىن. جاقىندا بiر پەسا جازباقپىن. ونان سوڭ 16-شى جىلدىڭ بiرەر ءسوزiن كiشiلەۋ اڭگiمە رومان قىلماقپىن. وسى ەكەۋiن جاقىن ۋاقىتتا جۇمىستاپ جۇمىستارىمدى بiتiرسەم، دەكابردiڭ 15-نەن ءارi قىزىلورداعا بارىپ قايتامىن با دەپ ويلاپ وتىرمىن. بارلىق بۇرىنعى-سوڭعى جۇمىستارىمدى ەڭ سوڭعى رەت تاعى بiر ارىلا سويلەسiپ، بارارىنا بارعىزىپ كورسەم قايتەدi دەيمiن.
بۇدان ەشتەڭە شىعا ما، جوق پا؟ دەكابردiڭ 20-لارىندا سەن قايدا بولاسىڭ؟ بارسام بiر-اق جۇماعا عانا بارىپ قايتام.
ودان سوڭعى ۇلكەن جۇمىسىم: مەنi بiتiرگەن سوڭ قايدا پايدالانباق؟ بۇل جايىن وتكەن حاتىڭدا وسى جولى سويلەسەمiن دەپ ەدiڭ، سويلەستiڭ بە؟ ءوزiم بارسام قالاي سويلەسۋ كەرەك؟ وسىنى دا تەز جازىپ جiبەر.
حات جازسام ىلعي مەن «شارۋا» جايىن جازىپ، ونشا بiر سىر، ءنارلi سوزبەن پiكiر الىسىپ، اڭگiمەلەسكەننەن قالىپ بارامىن. سەن دە ۇزىن-ىرعا بولماسا، تاپتiكتەپ جازبايسىڭ. چيتاتەل پروبلەماسى تۋرالى جۇسiپبەكپەن جازىسادى ەكەنسiڭ، نە دەسەسiڭدەر؟ ماعان دا ايتىڭدارشى. بۇل iرگەلi ماسەلە بولۋ كەرەك. «وقۋشى ءۇشiن ادەبيەت» دەيسiڭدەر مە، جوق وقۋشى سرەداسىن ادەبيەت فورميروۆات ەتەدi دەيسiڭدەر مە؟ ەكەۋi دە قابىرعالى، سوقتالى ءسوز. ماعان ەكەۋiڭنiڭ دە نە دەيتiندەرiڭ ەكەۋ سياقتى، تانىسۋ، بiلۋ وتە قاجەت سياقتى.
ەگەر ماعان: «تاشكەنگە باراسىڭ»، - دەيتiن بولساڭ، قاي كەزدە قالايشا بارامىن. ءوزiم ماي iشi بولا ما دەپ مولشەرلەپ ەدiم. بiراق بۇل قىزىلوردا نارسەلەرiمدi باسىپ، قاراجات بەرەتiن بولعان ۋاقىتتا. ەگەر ولاي بولماسا، جۇدەپ-جۇتاپ ءجۇرسiن دەسە، شىداپ بولمايدى. وندا ەرتە كەتەمiن. وسى سوڭعى ھال بولسا - قالاي بارۋىما بولادى، سونى انىقتاپ، اشىپ جاز. وسى بولا ما دەپ قورقامىن. ءوزiڭ تاشكەندە وتىرۋ، وتىرماۋ (تۇرۋ، تۇرماۋ - ت. ج.) تۋرالى تاعى دا وسپاقتاپ قالعان كiسi سياقتىسىڭ. تاعى كوشەمiسiڭ، الدە نەمەنە؟ بۇلاي بولسا قاشان بولماق، قالاي قاراي؟ ونى دا جاز. ۆۋز - كەلەسi جىلى تاشكەندە بولا ما، ونى دا بiلگiم كەلەدi. بۇل تۋرالى جازا سال. ازiرشە قوش، ءسۇيدiم. ۆاليادان سالەم، دوستىعىڭا العىس ايتادى.
مۇحتارىڭ. 24. حI - 27 ج.
س. سادۋاقاسوۆتىڭ م.اۋەزوۆكە جاۋاپ حاتى
مۇحتار!
سەنiڭ سوڭعى حاتىڭدى باياعىدا السام دا، وعان جاۋاپ جازۋعا جاڭا عانا مۇرشام كەلiپ وتىر. بiزدە ازداعان وزگەرiستەر بار. مەن پەدۆۋزدان كەتتiم، بۇگiن قىزىلورداعا جول جۇرمەكپiن، ال ونداعىلار قايدا جiبەرەدi - بiلمەيمiن. مەنiڭ ورىنىما ءالi ەشكiمدi قويعان جوق، ۋاقىتشا بiزدiڭ باسقارما مۇشەلەرiنiڭ بiرەۋi قالادى.
ەندi, سەنiڭ بiزگە قىزمەتكە كەلۋiڭ تۋرالى ماسەلەدە وزگەشەلiك بولۋى مۇمكiن. وقۋ-اعارتۋ كوميسسارى تاياۋدا بۇنداعى جاڭا ديرەكتورعا: «ەندi بۇل ارادا ەشكiم دە قالمايدى» - دەپتi, ءبارiمiز دە سولاي ويلايمىز. سوندىقتان دا سەنiڭ تاشكەنتكە كەلۋiڭ رەسمي ەمەس جولمەن راستالدى. بiزدiڭ الماتىعا كوشەر-كوشپەسiمiز ءالi شەشiلگەن جوق. وقۋ-اعارتۋ كوميسسارياتىنىڭ ايتۋى بويىنشا، تاياۋدا كوشۋiمiز كەرەك، بiراق تا ناقتى ەمەس.
پاتەر جونiنەن قام جەمە - پەدۆۋزدىڭ ءوز ءۇيi بار. مەن تۇرعان ۇيدە بiر ۇلكەن دە كەڭ بولمە بار. ونىڭ ۇستiنە مەنiڭ ءۇيiم ءۇش بولمە، سونىڭ بiرەۋiن ساعان بوساتىپ بەرۋiمە بولادى. ليزا تاشكەنتتە قالادى، ول ۋنيۆەرسيتەتتەن شىعىپ كەتە المايدى. سوندىقتان دا مەن قايدا كەتسەم دە جالعىز كەتەمiن. ەگەر دە قىزىلوردا كەلiسiم بەرسە - تاشكەنتتە قالامىن.
جiبەرگەنiڭدi الدىم. قۋانا-قۋانا سالەم جولدايمىن. ەگەر دە بۇل حات بولماسا، مەن ساعان رەنجيتiنiم انىق ەدi. «ەڭبەك ءجۇرiپ جاتىر». جۋراب جونiندە پiكiر تالاسىن وتكiزدiم، بايانداما جاسادىم. ادام كوپ بولدى. مەن وزiمە-ءوزiم قاناعاتتانبادىم. مەن جاقسى-اق دايىندالدىم، بiراق ادەتتەگiدەي 40-50 عانا كiسi بولاتىن شىعار دەپ ويلاعانمىن. بiراق تا 300-400 قارالى ادام جينالدى. ءسوزiمنiڭ قورىتىندىسىندا ءوزiمنiڭ بەدەلiمدi ساقتاپ قالعانداي كورiندiم. جورا پiكiر تالاسىن ۇيىمداستىرماقشى، مەن وندا بايانداما جاساماقپىن، ال ساكەن قوسىمشا بايانداما جاساماق.
ازiرشە، ءسۇيiپ قۇشاقتادىم - سماعۇل.
كەلەسi حاتتى قىزىلوردادان جازامىن. سماعۇل.
http://qasym.kz
