وسىدان ءجۇز جىل بۇرىن 7 جەلتوقسان 1920 جىلى تاشكەنت قالاسىندا «اق جول» گازەتىنىڭ العاشقى سانى جارىق كوردى. «قازاق» گازەتىنىڭ ءداستۇرىن جالعاستىرعان «اق جول» گازەتى جاڭا جاعدايدا ۇلتتىق ساياسي ويدى ساپالىق جاڭا دەڭگەيگە كوتەرە الدى. «قازاق» گازەتىندە كوتەرىلگەن يدەيالار «اق جولدىڭ» قىزمەتىندە بولشەۆيكتىك بيلىك ورنىققان كەڭەستىك قوعامنىڭ ناقتى ءومىر شىندىعىمەن بەتپە-بەت كەلىپ، ءىس جۇزىندە سىننان ءوتىپ جاتتى. 

وسى كەزگە دەيىن «قازاقستان»، «قازاق» گازەتتەرىنىڭ، «شولپان» جۋرنالىنىڭ ماتەريالدارى جەكە جيناق بولىپ باسىلىپ شىقتى. ەندىگى كەزەكتە «اق جول» گازەتى ءوزىنىڭ ءىزاشارى سياقتى عىلىمي تانىمعا ۇسىنىلىپ وتىر. مۇنداي كەنجەلىكتىڭ سىرى، استە دە گازەتتىڭ ەلىمىزدىڭ مادەني تاريحىنداعى ءرولىنىڭ، اتقارعان قىزمەتىنىڭ تومەندىگىنەن ەمەس. كەيبىر زەرتتەۋشىلەردىڭ زەرتتەۋ تاقىرىبىنا ساي باسىلىم بەتتەرىنەن ناقتى دەرەكتەر تاۋىپ، وعان دەرەكتىك تالداۋ جاساعان عىلىمي ىزدەنىستەرى بار. بىراق، ول ارەكەتتەر وسىنداي اۋقىمدى مۇرانى يگەرۋ ءۇشىن تىم جەتكىلىكسىز بولىپ كەلگەن ەدى. بيىلعى جىلى «اق جول» گازەتىنىڭ ماتەريالدارى قازاقتىڭ ءبىرتۋار، وزەت قىزى، اقىن، حالىقارالىق الاش سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى ءحانبيبى ەسەنعاراقىزىنىڭ قۇراستىرۋىمەن ترانسكريپتسيالانىپ، «الاشوردا» قوعامدىق قورىنىڭ تاراپىنان ءۇش مىڭ دانا تارالىممەن جيىرما بەس توم بولىپ جارىق كورۋى «مادەني مۇرا» مەملەكەتتىك باعدارلاماسى اياسىندا اتقارىلعان اسا ماڭىزدى ەڭبەككە اينالدى.

«اق جول» «قازاق» گازەتىنىڭ باعىتىنداعى دەموكراتيالىق مازمۇندا جارىق كورگەن ساناۋلى ۇلتتىق باسىلىمداردىڭ ءبىرى. گازەت تۇركىستان ولكەسىندەگى ووعامدىق-ساياسي پروتسەستەردى ءجىتى قاداعالاپ، ىسكە اسىرىلىپ جاتقان رەفورمالىق وزگەرىستەردى حالىققا كەڭىنەن ناسيحاتتاپ وتىردى. سونىمەن بىرگە، گازەتتە كوتەرىلگەن ۇلتتىق يدەيالار بيلىكتىڭ نازارىنا ۇسىنىلدى. گازەتكە اۆتور بولىپ قاتىسقان ۇلتتىق ساياسي جانە شىعارماشىلىق ەليتا وكىلدەرىنىڭ جازبالارى قوعامدىق پىكىر قالىپتاستىرىپ، بۇقارا حالىقتىڭ قولداۋىنا يە بولدى.

تۇركىستانداعى ۇلتتىق ەليتانىڭ باستاماشىلىعىمەن 1920-25 جج. تكپ وك جانە تۇركاتكومنىڭ ءباسپاسوز ورگانى رەتىندە جارىق كورگەن «اق جول» گازەتىنە س.قوجانوۆ، س.وسپانوۆ، ن.تورەقۇلوۆ، س.اسفەندياروۆ، م.دۋلاتوۆ، ي.توقتىباەۆ، ق.كۇلەتوۆ، م.قايىپنازارۇلى، س.سادۋاقاسوۆ، ج.ارىستانوۆ، ءو.تۇرمانجانوۆ سياقتى ازاماتتار ءبىرى باسشى، ءبىرى قوسشى بولىپ، باسشىلىق جاسادى. بۇل اتالعان ازاماتتاردىڭ ءبارى دەرلىك الاشتىق يدەيانىڭ تۋىن كوتەرگەن ۇلتتىق ەليتانىڭ كورنەكتى وكىلدەرى بولاتىن. ولار وزدەرىنىڭ ۇلتتىق تۇتاستىقتى ۇلىقتاعان ساياسي كوزقاراستارى، ءداستۇرلى مادەني-رۋحاني قۇندىلىقتاردان باستاۋ العان قازىرگى زامانعى ىلگەرىشىل دۇنيەتانىمى بويىنشا كەڭەستىك بيلىك جاساقتاعان پارتيالىق-مەملەكەتتىك نومەنكلاتۋرانىڭ ولشەمىنە سىيمايتىن ەدى. ولاردىڭ قازاقى رۋحتى بويىنا ءسىڭىرىپ، جاڭا قوعامدا ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى تاپتىق كۇندىلىقتاردان جوعارعى قويعان باعىتباعدارى گازەتتىڭ ساياسي-يدەيالىق مازمۇنىن ايقىندادى. ال، احمەت بايتۇرسىنوۆ، ءنازىر تورەقۇلوۆ، عازىمبەك ءبىرىمجانوۆ، حالەل دوسمۇحامەدوۆ، جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ، ماعجان جۇماباەۆ، قوشكە كەمەڭگەرۇلى، مۇحتار اۋەزوۆ، قالجان جانە اۋەلبەك قوڭىراتباەۆتار، بەيسەنباي كەنجەباەۆ، تەلجان شونانۇلى، ءالجان بايعۇرين، ابدوللا بايتاسوۆ، قاجىم باسىموۆ، شامعالي سارىباەۆ، ءبىلال سۇلەەۆ، ەسىم بايعاسقين، سادۋاقاس بايماحانوۆ، ءماشھۇر ءجۇسىپتىڭ بالاسى ءامين ءجۇسىپوۆ، جۇسىپبەك ارىستانوۆ سياقتى كوپتەگەن ۇلتجاندى قالامگەرلەردىڭ تۇراقتى اۆتور بولىپ قاتىسۋى دا گازەتتىڭ ۇلتتىق وزەگىن نىعايتا تۇسكەن ەدى. گازەت شىن مانىندە تۇركىستانداعى الاشتىق ۇلگىدەگى ۇلتتىق ەليتانى توپتاستىرۋشى يدەيالىق ورتالىققا اينالدى. وسى گازەت ارقىلى كورنەكتى قايراتكەرلەردىڭ كوتەرگەن ۇلتتىق يدەيالارى تۇركىستانداعى قالىڭ قازاق بۇقاراسىنا جول تارتىپ، قولداۋ تاۋىپ جاتتى.

تۇركىستاندا «اق جول» گازەتىنىڭ حالىققا كەڭىنەن تانىمال بولۋى ونىڭ «قازاق» گازەتىنىڭ ۇلتتىق باعىتتاعى يدەيالىق ءداستۇرىن جالعاستىرۋىنا بايلانىستى دەپ بىلەمىز. م. اۋەزوۆ 1923 جىلى 4 اقپاندا «اق جول» گازەتىندە «قازاقتىڭ ەڭكەيگەن كارى، ەڭبەكتەگەن جاسىنا تۇگەلىمەن وي ءتۇسىرىپ، ءولىم ۇيقىسىنان وياتىپ، جانسىز دەنەسىنە قان جۇگىرتىپ، كۇزگى تاڭنىڭ سالقىن جەلىندەي شيرىقتىرعان، ەتەك-جەڭىن جيعىزعان «قازاق» گازەتى بولاتىن» (اۋەزوۆ، 1923) دەپ بەرگەن باعاسىن وسى ىزگى داستۇرلەردى كەڭەستىك بيلىك جاعدايىندا جالعاستىرعان «اق جول» گازەتىنە دە قاتىستى ايتۋعا بولار ەدى. ءتورت جىلدان استام شىعىپ تۇرعان گازەت تارالىمىنىڭ جوعارى بولۋى ونىڭ ءتىلىنىڭ جاتىقتىعىمەن عانا ەمەس، گازەت بەتىندە كوتەرگەن ماسەلەلەرىنىڭ ۇلتتىق مۇددەنى ۇلىقتاعان وتكىرلىگىنەن، حالىقتىڭ كوڭىلىندەگىنى ايتۋىنان ەدى.

 كەڭەس قوعامىنداعى پارتيالىق ادەبيەتتە مەملەكەتتىك بيلىكتىڭ جوعارى ەشەلونىنداعى ۇلتتىق باسقارۋ ەليتاسىنىڭ قىزمەتىنە سىڭارجاق باعالار بەرىلگەن. ايتسە دە، ول باعالاردىڭ اراسىندا اقيقاتقا ساۋلە ءتۇسىرستىن ءتۇجىرىمدار دا كەزدەسەدى. پارتيالىق بيلىك «حودجانوۆتار نەگىزىنەن «اق جول» گازەتىنىڭ توڭىرەگىنە توپتاسىپ، وندا وزدەرىنىڭ ۇلتشىل-ۋكلونيستىك كوزقاراستارىن جارنامالادى» دەپ توپشىلدىققا ۇلتشىلدىق يدەيالاردىڭ نەگىز بولعانىنا نازار اۋدارادى. «اق جول» گازەتىنە قاتىستى ءستاليننىڭ بەلگىلى حاتىنىڭ ىقپالىمەن جاسالعان بۇل پارتيالىق تۇجىرىم ۇلتتىق ەليتانىڭ قىزمەتىنە بەرىلگەن ساياسي باعانىڭ وزەگىنە اينالدى. وسىلايشا «اق جول» گازەتىنە كەڭەستىك قوعام تاريحشىلارى بىرجاقتى باعا بەرىپ، بيلىكتىڭ يدەولوگياسى ۇزاق جىلدار بويى جابىق تاقىرىپقا اينالدىردى.

«اق جول» گازەتىنىڭ ۇلتشىلدىق باعىتىن ايىپتاپ، ءوزىنىڭ ساياسي كۇرەسىنىڭ دالەلى رەتىندە پايدالانۋعا ءالىبي جانگەلدين جول سالىپ بەردى. ول 1921 ج. ۆ.ي.لەنينگە جازعان حاتىندا كەڭەستىك تۇركىستاننىڭ باسشىلارى ت.تورەقۇلوۆ پەن س.قوجانوۆتىڭ بولشەۆيكتىك ەمەس باسىلىمداردىڭ قىزمەتىنە ارالاسۋى ولاردىڭ رەۆوليۋتسياعا قارسى ارەكەتتەرىنىڭ دالەلى رەتىندە كورسەتەدى. 

وسىلايشا الاش قوزعالىسىنىڭ كەڭەستىك تاريحناماسىندا «اق جول» گازەتى كەڭەستىك بيلىككە تارتىلعان ۇلت زيالىلارىن الاشتىق قايراتكەرلەرمەن بايلانىستىرا وتىرىپ، ۇلتشىلدىققا ايىپتاۋدىڭ باستى دالەلدەرىنىڭ بىرىنە اينالدى. ي.ءستاليننىڭ «اق جول» گازەتى تۋرالى» حاتى الاشورداشىلاردىڭ قىزمەتىنە باعا بەرۋدە توتاليتارلىق بيلىكتىڭ ساياسي ۇستانىمدارىن ورنىقتىردى. حاتتا نەگىزدەلگەن ۇستانىمدار الاش قوزعالىسى تاريحناماسىنىڭ تەوريالىق-ادىسنامالىق نەگىزىن سالىپ بەردى.

وسىعان بايلانىستى 1937-1938 جج. ۇلكەن تەررورعا دەيىنگى كەزەڭدەگى الاش قوزعالىسى تاريحناماسىندا ۇلت زيالىلارى م.اتانيازوۆ، ءا.ءبايدىلدين، و.يساەۆ، ءى.قابىلوۆ، ع.توعجايوۆ، ش.توقجىگىتوۆ، ءا.جانكەلدين، س.سەيفۋللين،  ت.رىسقۇلوۆ، ح.گابيلۋللين، ا.كەنجين جانە ت.ب. ەڭبەكتەرى مەپ مەرزىمدىك باسىلىمداردا جاريالانعان ماقالالارىنىڭ ءبارى بىردەي ستاليندىك ءتارتىپتىڭ ساياسي قىسىمىنان ياكي ارنايى تاپسىرىسپەن جازىلدى دەپ ءۇزىلدى-كەسىلدى تۇجىرىم جاساۋ اسىعىستىق بولار ەدى. اتالعان اۆتورلاردىڭ كوپشىلىگى قازاق قوعامىنىڭ بولاشاعىن كوممۋنيستىك مۇراتتارمەن بايلانىستىرعان، تاپتىق-پارتيالىق سەنىمدەگى زيالىلاردىڭ وكىلدەرى ەدى. ولاردىڭ اراسىندا تاپتىق كوزقاراسپەن جازىلعان، تەوريالىق دايىندىعى جوعارى ەڭبەكتەرمەن بىرگە، وسى كۇرەستى جەلەۋ ەتىپ مانساپقۇمارلىق ماقساتپەن نەمەسە جەكە ازاماتتىق قاتىناستارى بويىنشا ەسە قايتارۋدى كوزدەگەن ەڭبەكتەر دە بار ەكەندىگى بەلگىلى. دەمەك، تاريحنامالىق، دەرەكتانۋلىق تالداۋدى قاجەت ەتەتىن بۇل دەرەكتەر الاش قوزعالىسىنىڭ شىنايى بولمىسىن قالپىنا كەلتىرۋگە سەپتىگى تيەدى. ال ي.گولوششەكين باستاعان ا.ك.بوگاچەۆ، س.براينين، و.يساەۆ، ي.تيموفەەۆ، س.مەششەرياكوۆ، ع.توعجانوۆ جانە ت.ب. پارتيالىق نومەنكلاتۋرا وكىلدەرىنىڭ ماقالالارى مەن ەڭبەكتەرى تاريحي تانىمدا ي.ستالين حاتىنان كەيىنگى الاش قوزعالىسى تۋرالى ۇستانىمدى ورنىقتىرۋعا جانە ونان ءارى ناسيحاتتاۋعا قىزمەت ەتتى. وسى تۇرعىدان الىپ قاراعاندا، ءستاليننىڭ حاتى «ۇلكەن تەررور» كەزىندە قازاق زيالىلارىن ۇلتشىلدىققا ايىپتاۋدىڭ باستى قۇجاتىنا اينالعانداي ەدى.

«اق جولدىڭ» قازاق قوعامىنداعى اتقارعان قىزمەتى مەن الار ورنىنا العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ نازار اۋدارعان اكادەميك س.قاسقاباسوۆ بىلاي دەيدى: «تاريحىمىزدىڭ وسىناۋ قارالى بەتتەرىندە ي. ءستاليننىڭ «اق جول» گازەتى تۋرالى حاتىنىڭ ەل ىشىندە زوبالاڭ تۋعىزعان سۇرەڭسىز ءرولى ءالى دە ناقتى عىلىمي باعا بەرۋ تاريحشىلارىمىزدىڭ ۇلەسى». عالىمنىڭ ۇسىنىسىن قۋاتتاي وتىرىپ، ماسەلەگە بارىنشا ايقىندىق بەرۋ ءۇشىن ي.ستالين حاتىنىڭ سالدارىن ەمەس، ەڭ الدىمەن ونىڭ جازىلۋ سەبەبىن انىقتاۋدىڭ عىلىمي ماڭىزدىلىعىن ايتا كەتكەنىمىز ورىندى بولار.

«قازاق» گازەتى 1918 جىلدىڭ 16 قىركۇيەگىندە ەڭ سوڭعى 265 سانىنان سوڭ ءوز شىعۋىن توقتاتتى. ونىڭ كوپ سەبەپتەرىنىڭ ەڭ باستىسى كەڭەستىك بيلىكتىڭ قىسىمى بولعاندىعى بەلگىلى. ال اراعا ەكى جارىم جىل سالىپ جارىق كورگەن «اق جول» گازەتى «قازاق» كوتەرگەن الاشتىق يدەيانىڭ جىعىلعان تۋىن ءىلىپ اكەتكەندەي ەدى. 

تۇركىستان كوممۋنيستىك پارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ جاۋاپتى حاتشىسى ن.تورەقۇلوۆتىڭ توراعالىعىمەن وتكەن 1920 ج. 14 قازانداعى ماجىلىسىندە «قىرعىز گازەتى تۋرالى» ماسەلە قاراپ، تكپ وك مەن تۇركاتكومنىڭ ءباسپاسوز ورگانى رەتىندە اپتاسىنا ەكى رەت جارىق كورەتىن «اق-جول» (سۆەتلىي پۋت) گازەتى 12 مىڭ دانا تارالىممەن ءبىر باسپا تاباق كولەمىندە جارىققا شىعارۋ، گازەتتىڭ جاۋاپتى رەداكتورلىعىنا س.قوجانوۆتى، جاۋاپتى حاتشىلىققا مىرجاقىپ دۋلاتوۆتى تاعايىنداۋ جانە گازەت قارجىسىنىڭ ەسەبىنەن قازاقتار اراسىنان 10 نابورشيك دايىندايتىن كۋرس اشۋ تۋرالى شەشىم قابىلدانعان.

گازەتتىڭ 1920 ج. 7 جەلتوقسانىندا جارىق كورگەن العاشقى سانىندا تۋرتسيك جانىنداعى قازاق-قىرعىز ءبولىمىنىڭ باسشىسى نازىرتورەقۇلوۆ، ءبولىمنىڭ مۇشەلەرى گەورگي سافاروۆ، سۇلتانبەك قوجانوۆ، سانجار اسپاندياروۆتار باسىلىمنىڭ يدەيالىق باعىت-باعدارىن ايقىندايتىن ماقالا جاريالايدى («ەڭبەكشىل قازاق-قىرعىز جۇرتىنا!»). وسى ساندا باسقارما اتىنان جاريالانعان ماقالادا «گازەت تۋرالى وتكەن كەمشىلىگىمىزدى ەسكە ءتۇسىرىپ، كەلەشەك ءىسىمىز جەمىستى بولۋىنا يمان كەلتىرىپ، مىناۋ «اق جولدى» الدارىڭا تارتىپ وتىرمىز. كوزدەگەن ماقساتقا اداستىرماي تۋرا باستايتىن «اق جول» بولعاي ەدى» (وقۋشىلارعا. (1920) دەپ وقىرمانعا تىلەكتەرىن ارنايدى.

س.قوجانوۆ وسى كەزدە تۇركىستان رەسپۋبليكاسى اعارتۋ حالكومى بولىپ قىزمەت ىستەگەندىكتەن ول رەسپۋبليكا كولەمىندەگى قوعامدىق-ساياسي پروتسەستەرگە بەلسەنە ارالاسا ءجۇرىپ گازەت رەداكتورلىعىن قوسالقى قىزمەت رەتىندە اتقاردى. قايراتكەردىڭ 1917-1918 جج. تاشكەنتتە قازاق زيالىلارىنىڭ استىرتىن ۇيىرمەسىنىڭ، كەيىننەن تۇركىستان مۇحتارياتىنىڭ رەسمي ءباسپاسوز ورگانى بولعان «بىرلىك تۋى» گازەتىنە رەداكتورلىق جاساعان تاجىريبەسى «اق جولدىڭ» جۇمىسىن جولعا قويۋدا كوپ سەپتىگىن تيگىزدى. ورىنبوردا 1913-1918 جىلدارى «قازاق» گازەتىن ورگە سۇيرەگەن م.دۋلاتوۆتىڭ جاۋاپتى حاتشى بولىپ تاعايىندالۋى دا گازەتتىڭ ۇلتتىق باعىت-باعدارىن ايقىندادى. دەمەك، ولكەدەگى ساياسي-يدەولوگيالىق باسشىلىقتىڭ تىزگىنىن ۇستاعان ءنازىر تورەقۇلوۆتىڭ گازەت باسشىلارىنا جاساعان تاڭداۋى ۇلتقا قىزمەت ەتۋدەگى ەڭ ءبىر دۇرىس شەشىم بولدى.

ايتا كەتەتىن ءبىر ماسەلە - «اق جول» گازەتى جوقتان بار بولعان باسىلىم ەمەس ەدى. ونىڭ ءىزاشارى رەتىندە 1920 ج. ساۋىرىندە تاشكەنتتە تۇركواك پەن تۇركىستان مايدانى ساياسي ءبولىمىنىڭ اتىنان اپتاسىنا ەكى رەت شىعارىلاتىن «جاڭا ءورىس» گازەتى جارىق كورە باستاعان. 1920 ج. 27 شىلدەگە دەيىن 14 سانى جارىق كورگەن «جاڭا ءورىس» نەگىزىندە جاڭا ساپاداعى گازەت شىعارۋ قاجەتتىگىنەن تۋعان. سوعان بايلانىستى تكپ وك حاتشىسى ن. تورەقۇلوۆ ماسەلەگە باسا ءمان بەرەدى.

«اق جولدىڭ» جارىق كورۋىنە تىكەلەي باستاماشىل بولعان ءنازىر تورەقۇلوۆ تكپ وك جاۋاپتى حاتشىسى رەتىندە ۋاقىت تالابىنا ساي باتىل ارەكەت جاساعان. تۇركىستان كوپۇلتتى رەسپۋبليكا بولىپ قالىپتاستى. سودان دا ونىڭ قۇرامىنداعى جەتىسۋ، سىرداريا وبلىستارى، رەسپۋبليكانىڭ وزگە ايماقتارىنداعى قازاقتار ءۇشىن دە قازاق تىلىندە رەسپۋبليكالىق بيلىك ورگاندارىنىڭ رەسمي گازەتىن شىعارۋ ۇلكەن قاجەتتىلىككە اينالعان بولاتىن.

وسىعان بايلانىستى ن.تورەقۇلوۆتىڭ گازەتتى شىعارۋعا تىكەلەي باستاماشىل بولعاندىعىن ايعاقتايتىن مىناداي دەرەككە نازار اۋدارۋعا بولادى. س.سەيفۋللين 1937 ج. رەسپۋبليكا پارتيا ۇيىمىنىڭ باسشىسى ل.ميرزويانعا ركفسر كەڭەستەرىنىڭ ءVىىى سەزى كەزىندە موسكۆادا ءا.جانگەلدين، ت.رىسقۇلوۆ، ن.تورەقۇلوۆتارمەن كەزدەسۋىندە «تاشكەنتتە «اق جول» گازەتىن شىعارعاندىعىن ايتقان نازىرگە «گازەتىڭنىڭ اتى دا اكگۆاردياشىل، «بەدەلدى جازۋشىڭ دا اقگۆاردياشىل» دەپ ايتىپ تاستاعاندىعىن جازعان ەكەن. 

م.دۋلاتوۆتىڭ تاشكەنتتەگى قىزمەتى تىكەلەي «اق جول» گازەتىمەن بايلانىستىرىلادى. ونىڭ تاشكەنتكە قىزمەتكە شاقىرىلۋىنا بايلانىستى بولجامعا ناقتىلىق بەرۋگە تۋرا كەلەدى. سۇلتانبەك قوجانوۆ 1937 جىلدىڭ 11 قىركۇيەگىندەگى تەرگەۋ حاتتاماسىندا ن.تورەقۇلوۆتىڭ 1920 جىلدىڭ كۇزىندە ورىنبوردان الاشورداشىلار حالەل دوسمۇحامەدوۆ، جانشا دوسمۇحامەدوۆ، مىرجاقىپ دۋلاتوۆ جانە ت.ب. شاقىرىپ الدىرتقاندىعىن، تورەقۇلوۆپەن اقىلداسىپ، ولاردىڭ بارلىعىن جۇمىسقا ورنالاستىرعاندىعىن كورسەتەدى. وسى دەرەك تاشكەنتكە الاشتىق قايراتكەرلەردىڭ توپتاسۋىنا تىكەلەي ءنازىر تورەقۇلوۆتىڭ باستاماشىل بولعاندىعىن ايعاقتايدى. الاش كوشباسشىسى ءاليحان بوكەيحاننىڭ تىكەلەي ونەگەسىمەن وسكەن جانە ونىڭ قاراماعىندا قىزمەت ىستەگەن ءنازىر قازاقستاندا ساياسي قىزمەتتەن شەتتەتىلگەن الاش قايراتكەرلەرىن تاشكەنتكە شاقىرۋىنىڭ وسىنداي سەبەپتەرى بولدى. 

«اق جول» - كەڭەس وكىمەتىنىڭ ەزىلگەن ۇلتتارعا تەڭدىك پەن بوستاندىق بەرۋگە ۋادە ەتكەن ساياسي مالىمدەمەسىنەن بۇرىن جاڭا قوعامدىق تارتىپتە ۇلت مۇددەسىن قورعاعان ۇلتتىق ەليتانىڭ ساياسي ەركىنىڭ جەمىسى بولاتىن. وسى تۇرعىدا قاراستىرعاندا ۇلتتىق-دەموكراتيالىق جانە تاپتىق-پارتيالىق ساياسي قۇندىلىقتاردى ۇلىقتاۋى بويىنشا جىككە بولىنگەن ەكى جاقتىڭ مۇددەسى توقايلاسقانداي بولعانىمەن، ولاردىڭ قارىم-قاتىناسىندا جاقىنداسۋدان بۇرىن كەيىن اياۋسىز ساياسي تارتىسقا ۇلاسقان جاتىرقاۋشىلىق ارەكەتتەر باسىم تۇسكەن ەدى.

گازەت بەتىندە احمەت بايتۇرسىنوۆ تۋرالى كوزى تىرىسىندە ماداق سوزدەردىڭ العاش ايتىلعاندىعىن ايتۋعا بولادى. «اقاڭ ۇلت ماتبۇعاتىنىڭ كوزىن اشپاعاندا، ەسكى ەلدىگىمىزدەن ەرىنىپ، قوڭسى كەنت «اعايىنداردىڭ» بىرىنە تابىنىپ، تابيعي تاڭبادان اتانىپ كەتەتىن ەدىك. قازاقتىڭ دىبىسىنا، سوزىنە ارناپ، الىپپە شىعارىپ، ءتىل ءھام وقۋ قۇرالدارىن شىعارىپ، قازاقتىڭ جالپاق ءتىلىن قالامعا ۇيرەتكەن اقاڭ ەدى. ۇلت ءىسى دەگەندى ەسكەرگەن ادام بولماي، قازاق قيىنشىلىققا كەز بولعاندا، بوستاندىققا جول كورسەتكەن اقاڭ ەدى» اقاڭنىڭ يۋبەلەيى تۋرالى «اقجول» 1923 جىل 4 فەۆرال) دەگەن رەداكتسيالىق ماقالاداعى سوزدەر ورىنبور قالاسىندا ەلۋ جىلدىڭ مەرەيتويى وتپەي قالعان ۇلت كوسەمىنە تۇركىستانداعى قازاق جۇرتشىلىعىنىڭ العاۋسىز كوڭىلىن بىلدىرەتىن ەدى.

گازەت جاعدايىنىڭ كۇردەلىلىگى تۇركىستانداعى قالىپتاسقان ساياسي احۋالدىڭ قاراما-قايشىلىقتى سيپاتىنان تۋىندادى. ولكەدە ءوز ساياسي قارسىلاستارىن ءتۇرلى جولدارمەن ىعىستىرعان بولشەۆيكتەر جەكە دارا بيلىككە قول جەتكىزدى. ۇلتتىق ەليتانىڭ ساياسي كۇرەسىندە باسىمدىققا يە بولعان تۇركىلىك، مۇسىلماندىق، تۇركىستاندىق بىرلىك يدەيالارى بوزدەي سەتىنەپ، ەتنوساياسي مۇددەگە قاراي ويىسا بەردى. كەڭەستىك بيلىكپەن كەلىسىمگە كەلە الماعان ۇلتتىق كۇشتەردىڭ باسىم بولىگى باسماشىلىق قوزعالىسقا بەت بۇرسا، تۇركىستان ۇلتتىق ەليتاسىنىڭ مۇستافا شوقاي باستاعان ۇركەردەي توبى ساياسي مۇعاجىرلىق جاعدايدا كوممۋنيستىك بيلىككە قارسى بىتىسپەس كۇرەس باستادى. ال جاڭادان قالىپتاسىپ كەلە جاتقان پارتيالىق نومەنكلاتۋرانىڭ ۇلتتىق كادرلارى ساياسي ارەكەتتە تاپتىق، ينتەرناتسيونالدىق تالاپتاردى باتىل قويا باستادى دا، وتارلىققا قارسى بىرلىكتى تاپتىق توزىمسىزدىكپەن الماستىردى. مىنە، وسى ساياسي پروتسەستەردىڭ بارىنە دە «اق جول» گازەتى ءۇن قوسىپ، سولاردىڭ اراسىنان ۇلتتىق ماقسات پەن مۇراتتى قالىڭ بۇقاراعا جەتكىزىپ وتىردى. وسىنداي كۇردەلى ساياسي احۋالدا قيىننان جول تاۋىپ، حالىقتىڭ ۇلكەن سۇرانىسىنا يە بولعان «اق جول» گازەتى ولكەدەگى الاشتىق ەليتانىڭ قولداۋىنا سۇيەنىپ، كەڭ تاراۋعا مۇمكىندىك الدى. ايتسە دە، گازەت ءۇشىن بۇنداي قولايلى جاعداي تىم ۇزاققا سوزىلعان جوق.

«اق جول» گازەتىنىڭ تارالۋى نەگىزىنەن تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنىڭ اۋماعىن قامتىعانىمەن، ول قازاق اۆتونوميالىق رەسپۋبليكاسىنا دا تارالعان. ءتىپتى، استىرتىن جولدارمەن شەت ەلگە دە تارالعاندىعىن م.شوقايدىڭ ەڭبەكتەرى ارقىلى بىلەمىز. رەسپۋبليكالىق باسشىلىق بەكىتكەن 12 مىڭ دانا گازەت تيراجى سول كەزەڭ ءۇشىن از ەمەس ەدى. دەگەنمەن، سۇرانىسقا ساي گازەتتىڭ تيراجى ۇنەمى ءوسىپ وتىرعان. ايتالىق، «اق جولدىڭ» 1923 ج 15 جەلتوقسان كۇنگى سانى 21690 دانامەن تارادى. قارجىلىق، تەحنيكالىق، ۇيىمدىق سەبەپتەرگە بايلانىستى گازەتتىڭ تيراجى قۇلدىراعان كەزدەر دە بولعان. 1925 ج. كۇزىندە «اق جول» گازەتىنىڭ تيراجى 3 مىڭ داناعا دەيىن تومەندەگەن. 

ادەتتە، «اق جول» گازەتىنىڭ جابىلۋ تاريحىن ي.ءستاليننىڭ 1925 ج. 19 مامىرىندا قىرعىز ولكەلىك كوميتەتىنىڭ بيۋرو مۇشەلەرىنە «اق جول» گازەتىن قايتا قۇرۋ تۋرالى حاتىنان باستايمىز. شىندىعىندا، ول حات تۇتاس ساياسي پروتسەستىڭ ورتاسى عانا. كەز كەلگەن ساياسي پروتسەستى ىسكە اسىرۋ تۇپكى ويدان، نيەتتەن، يدەيادان باستالادى دەسەك، «اق جول» گازەتىنىڭ جابىلۋى دا وسىنداي تۇتاس ساياسي پروتسەستى قۇرايدى. ال ونى ىسكە اسىرۋدىڭ ساياسي، يدەيالىق تۇرعىرناماسى ت.رىسقۇلوۆتىڭ تىكەلەي ارالاسۋىمەن جاسالعاندىعىنا ستالينگە جازعان حاتتارى ايعاق بولادى. ستالين ولكەكوم بيۋرو مۇشەلەرىنە «مەن وسىعان بايلانىستى بەلگىسىز ەمەس شوقاەۆتىڭ اقگۆاردياشىل باسپاسوزدەگى كەيبىر ماقالالارىن ەسكە ءتۇسىردىم جانە ءوزىمدى شوشىتقان وسى ماقالالار مەن «اق جول» جۋرنالىنىڭ رۋحاني «ىنتىماعى» دەۋگە بولاتىن كەيبىر جاڭالىقتى اشتىم. اقىلعا سىيماسا دا بۇل فاكت. «اق جول» ارينە، ءوزى دە اڭعارماستان شوقاەۆقا كولەمدى ماتەريال بەردى» دەپ جازادى.

ودان ءارى ستالين «مەن پارتيادا جوق ينتەلليگەنتتەردىڭ قىرعىز جاستارىنا ساياسي جانە يدەولوگيالىق تاربيە بەرۋمەن اينالىسۋلارىنا قارسىمىن. ءبىز وكىمەتتى جاستار تاربيەسىن پارتيادا جوق بۋرجۋزيالىق ينتەلليگەنتتەرگە تاپسىرۋ ءۇشىن العانىمىز جوق. بۇل مايدان تۇگەلىمەن كوممۋنيستەرگە قالدىرىلۋى كەرەك» دەپ بۇيرىق رايدا ناقتى كەسىمدى ءسوزىن ايتادى. وسىلايشا ءستاليننىڭ حاتىنا بايلانىستى قابىلدانعان پارتيالىق شەشىم ۇلتتىق ەليتانىڭ ساياسي قىزمەتىنە بەرىلگەن تەرىس باعانى قويۋلاتا ءتۇستى. كۇشەيىپ كەلە جاتقان يدەولوگيالىق قىسپاق باسىلىمنىڭ ۇلتتىق ماسەلەدەگى ەركىن ويلىلىعىن تەجەي بەردى.

«اق جول» گازەتىنىڭ تاعدىرىن شەشكەن ي.ءستاليننىڭ حاتى ەكەندىگى داۋسىز. دەگەنمەن، وسى راتيحي پروتسەستە باسقا دا سەبەپتەر بولدى. ەڭ باستىسى، ۇلتتىق-اۋماقتىق مەجەلەۋدەن كەيىن گازەت ءوزىنىڭ تكپ وك مەن تۇركاتكومنىڭ رەسمي ءباسپاسوز ورگانى مارتەبەسىنەن ايرىلدى. ۇلتتىق، مەملەكەتتىگىنىڭ تۇتاستىعى قالىپتاسقان قازاقستاننىڭ ورتالىق باسىلىمى قاتارىنان ورىن الۋعا ءستاليننىڭ ايگىلى حاتى الدان شىعىپ تۇردى. قازاقستانعا وتكەن سىرداريا گۋبەرنيالىق بيلىگىنىڭ ءباسپاسوز ورگانىنا اينالا المادى. وسىلايشا التى جىل بويى ۇلتتىق يدەيانىڭ ۇيىتقىسى بولعان، ي.ءستاليننىڭ «ءتۇن ۇيقىسىن» بۇزعان باسىلىم بۇرىنعى اتاق-داڭقىنان ايىرىلىپ، جابىلىپ قالدى.

گازەت توڭىرەگىنە توپتاسقان ۇلتتىق ەليتا وكىلدەرىنىڭ سول كەزدەگى وزەكتى ماسەلەلەردى قوزعاپ، قوعامدىق-ساياسي ءومىردىڭ تاجىريبەلەرىنە باعا بەرىپ، ەلدىڭ دامۋ باعىتتارىنا قاتىستى باتىل ۇسىنىستار جاساۋى بارىسىندا ۇلتتىق مەملەكەتتىك قۇرۋعا قاتىستى يدەيالار قالىپتاسىپ، قوعامدىق پىكىرگە ورنىقتى. «اق جول» گازەتى تۇركىستان ولكەسىندەگى قوعامدىق-ساياسي ءومىردىڭ شىن مانىندەگى جالاۋگەرىنە اينالدى. ال بۇگىنگى كۇندە اتالعان باسىلىم وتان تاريحىنىڭ تۇتاس كەزەڭىنىڭ، تۇتاستاي ايماقتىڭ تاريحىنىڭ قۇندى دەرەككوزىنە اينالىپ وتىر.

حازرەتالى تۇرسىن،

تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، قوجا احمەت ياساۋي اتىنداعى حالىقارالىق، قازاق-تۇرىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى

Abai.kz