بۇگىنگى جانجالدار ساياسي-يدەولوگيالىق ەمەس، ءدىني نەگىزدە جۇرەدى
گۇلنار ناسيموۆا، ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ-دىڭ ساياساتتانۋ كافەدراسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى، ساياسي عىلىمدار دوكتورى، پروفەسسور:
گۇلنار ناسيموۆا، ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ-دىڭ ساياساتتانۋ كافەدراسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى، ساياسي عىلىمدار دوكتورى، پروفەسسور:
- گۇلنار حانىم، ءسىز ساياسي عىلىمنىڭ ءبىر ارناسى - كونفليكتولوگيا بويىنشا عىلىمي ديسسەرتاتسيا قورعادىڭىز. ءاڭگىمەمىزدى وسى جانجالدىڭ تۇرلەرىنە قاتىستى وربىتسەك... XXI عاسىردا ءومىر ءسۇرىپ وتىرساق تا، الەم مەملەكەتتەرى اراسىندا جانجالدار باسىلماي كەلەدى. الەم ەلدەرىنىڭ بارلىعىنىڭ كوكسەگەنى دامۋ مەن بەيبىتشىلىك ۇرانى بولسا دا، نەگە ءالى كۇنگە دەيىن قاقتىعىستار بوي كورسەتىپ كەلەدى؟
- ادامزات ءوزىنىڭ تاريحىندا سوعىسسىز ءجانە جانجالسىز الەمدىك جۇيە قۇرۋعا تىرىسىپ كەلەدى. دەگەنمەن وتكەن عاسىر جويقىن الەمدىك سوعىستارمەن، يدەولوگيالىق جانجالدارمەن جانە بەيبىتشىلىكتى ورناتۋ مەن ىنتىماقتاستىقتىڭ جاڭا تۇرلەرىن ءىزدەۋمەن بەلگىلى بولدى. ءسىزدىڭ سۇراققا جاۋاپ بەرە وتىرا، الدىن الا ايتقىم كەلەدى: وكىنىشكە وراي، جانجالدار ادامزات بار كەزدە بولادى جانە بولعان دا. شىنىمەن، مويىنداۋ كەرەك، «نەگە الەمدە، جانجالداردىڭ الدىن الۋ مەن شەشۋ مىندەتتەرى قيىن؟ مەملەكەتتىڭ جەتەكشىلەرى ديپلوماتيانى دامىتۋ مەن قاۋىپسىزدىكتى قامتاماسىز ەتۋدە ءجانە تۇراقتىلىقتى ورناتۋدا نە ىستەي الادى؟» دەگەن سۇراقتار تۋىندايدى. دەگەنمەن ءححى عاسىر جانجالدارىنىڭ ماندىك سيپاتى تۇراقتى جانە بىرقاتار جاڭا ەرەكشەلىكتەرى بار. حالىقارالىق جۇيەنىڭ وزگەرىسكە ۇشىراۋى جاڭا زامانداعى جانجالدار ەرەكشەلىكتەرىنىڭ تابيعي وزگەرۋىن انىقتايدى. قازىرگى تاڭدا مەملەكەت ىشىندەگى جانە اسيممەتريالىق جانجالدار حح عاسىرمەن ءجانە ەرتە تاريحي كەزەڭدەرمەن سالىستىرعاندا حالىقارالىق ساياساتتا ماڭىزدى ورىن الادى. بىرىنشىدەن، ەگەر دە بۇرىن جانجالدىڭ ساياسي سوزدىگىندە مەملەكەتارالىق سوعىستاردى مەڭزەسە، قازىر ءبىز «عالامدىق كۇش كورسەتۋ»، «تۇلعا قاۋىپسىزدىگى» دەگەن ءتۇسىنىكتەردى قولدانامىز. مەملەكەت ورتالىق فاكتور بولىپ قالا بەرەدى، بىراق باستى قاۋىپ تۋدىرۋشى بولىپ تابىلمايدى. سوندىقتان قاۋىپسىزدىكتى بىرەگەيلەندىرۋ مەن وعان قارسى تۇرۋ قيىن. ەكىنشىدەن، بۇگىنگى جانجالدار ساياسي يدەولوگيالىق ەمەس، ءدىني نەمەسە ەتنيكالىق نەگىزدە ءجيى جۇرەدى. سونىمەن قاتار ءدىني سيپاتتىڭ ءوسۋى حح عاسىر بويى باتىستىق الەۋمەتتىك-ساياسي عىلىمدا كەڭ ەتەك العان مودەرنيزاتسيا تەورياسىنا كۇمان كەلتىرۋدە. ۇشىنشىدەن، قازىرگى جانجالدارعا قىلمىستىق توپتار دا قاتىسۋدا. يدەولوگيالىق، وتارلاۋ، گەوستراتەگيالىق جانە ءۇستەمدىك قاقتىعىستارىنىڭ ورنىنا ايماقتىق دەرجاۆالار اراسىنداعى سوعىستار كەلدى. حالىقارالىق قاتىناستار ۇلتتىق ءاسكەري كۇشپەن عانا ەمەس، سونىمەن قاتار حالىقارالىق ينستيتۋتتار، ترانسۇلتتىق كورپوراتسيالار، ازاماتتار مەن تەرروريستەر توبى جانە جەكە جۇيەلەر قاتىساتىن قيىن ساياسي پروتسەستەرمەن دە انىقتالادى. سوندىقتان جانجالدىڭ قۇرىلىمىن انىقتاۋ قيىنداي تۇسۋدە. ەگەر بۇرىن قاراما-قارسى توپتاردى تەك قانا انىقتاۋ بولسا، قازىرگى تاڭدا سۋبەكتىلەر دە كۇردەلى، ءار الۋان بولىپ كەلەدى. باسقا سوزبەن ايتقاندا، قازىرگى جانجالدار قيىن سيپاتىمەن ەرەكشەلەنەدى. جانجالعا قاتىسۋشىلاردىڭ سانى كوپ بولعاندىقتان، ولاردىڭ رەتتەۋشىلىككە قول جەتكىزۋى قيىن. قازىرگى تاڭدا جانجالدى شەشۋدە ونىڭ جاڭا زاڭدىلىقتارىن انىقتاپ، ءجۇرۋىن باقىلاۋدا باسقا ادىستەمە مەن كونتسەپتسيا كەرەك. ال مەملەكەت بولسا وتكەن عاسىرداعى قاۋىپتىڭ ەلەسىمەن كۇرەسۋدى توقتاتىپ، جاڭا تۋعان عاسىردىڭ شىنايى قاۋپىنە قارسى بىرىگۋى قاجەت.
- قازىرگى تاڭدا دەلدالدىقتىڭ قاقتىعىستاردى شەشۋدەگى ءرولى السىرەپ كەتكەنى تۋرالى ءجيى ايتىلادى. الداعى ۋاقىتتا ءۇشىنشى تاراپتىڭ ماڭىزدىلىعى ارتا تۇسە مە، الدە ولاردىڭ ءرولىن ءىرى دەرجاۆالار يەلەنىپ كەتە مە؟
- ەگەر دە دەلدالدىڭ ماقساتى ماقساتتى ءجانە ءتيىمدى دەلدالدىق ەتىپ، جانجالدى شەشۋ بولسا. ال ءۇشىنشى جاقتىڭ ماقساتى اگرەسسيا بولسا، وندا بۇنداي دەلدالدىق قاۋىپتى ءارى قاتەرلى بولىپ تابىلادى. ەندى كاراباح ماسەلەسىن رەتتەۋدە سەرپىلىس كۇتىلگەن ارمەنيا مەن ءازىربايجان پرەزيدەنتتەرىنىڭ قازانداعى كەزدەسۋىن ەسكە ءتۇسىرەيىكشى. ولار جانجالدى شەشۋگە دايىن بولدى ما؟ مەنىڭ ويىمشا، جوق. ەگەر دە دەلدالعا كەلەتىن بولساق، ولار ءار كەزدە ءوزدەرىنىڭ بەيبىتشىلىك قىزمەتتەرىن رياسىز اتقارا ما؟ ياعني جانجالدا ءۇشىنشى جاقتىڭ اگرەسسيانى وزىنە قاجەتتى باعىتقا بۇرۋعا ءمۇددەلى بولاتىنى سيرەك ەمەس. ەكونوميكالىق تۇرعىدان دامىعان جانە اسكەري-ساياسي كۇشى زور، الەمدىك قاۋىمداستىقتىڭ كەيبىر بولىگى جانجالدى رەتتەۋدىڭ ماڭىزدى ءبولىگىن وزدەرىنىڭ موينىنا الۋعا ىنتالانىپ وتىرعاندىعى تۋرالى فاكتىنىڭ بار ەكەندىگىن ەسىمىزدەن شىعارماۋىمىز قاجەت. دەگەنمەن «دامىعان سۋبەكتىلەر» سونىمەن قاتار كەيبىر جاعدايلاردا جاڭا قاقتىعىستار تۋدىرادى. زاماناۋي جانجالداردىڭ تابيعاتى، كوبىنەسە، قاقتىعىستىڭ الدىن الۋ ءۇشىن جاڭا مۇمكىندىكتەردى تۋدىراتىن، ءبىراق قاتىسۋشى ەلدەر ءۇشىن كوپ جاعدايلاردا تاۋەكەلدىلىكتى جوعارىلاتاتىن ءاسكەري-تەحنولوگيالىق جانە اقپاراتتىق نوۆاتسيالار فاكتورلارىمەن انىقتالادى. رەجيمدى اۋىستىرۋ نەمەسە پوستجانجالدىق قايتا قالىپتاستىرۋ ءۇشىن ۇستەم ەتۋشى دەرجاۆالار جالعىز نەمەسە باسقا مەملەكەتتەرمەن كواليتسيا قۇرا وتىرىپ، باسقا مەملەكەتتەردىڭ ىشكى ىستەرىنە ارالاسۋ تالپىنىستارىن قولدانعانى قۇپيا ەمەس. اقش-تىڭ حالىقارالىق ساياساتتاعى ءرولىن ەسكەرە وتىرىپ، زاماناۋي جانجالدىڭ «بەينەسىن» قالىپتاستىرۋدا نەگىزگى ءرولدى، امەريكاندىق سىرتقى ساياسي جانە اسكەري بيۋروكراتيا ونىڭ الەمدىك دامۋدىڭ باسقا كونفليكتوگەندىك سيپاتتامالارىنا ءتوزىمدىلىگى، سونىمەن قاتار ۆاشينگتوننىڭ جاڭا حالىقارالىق جانجالداردىڭ الدىن الۋدىڭ جانە قازىرگى حالىقارالىق جانجالداردىڭ ۇدەمەلى قارقىندىلىعىن ءتومەندەتۋدىڭ قولايلى جولدارى وينايتىن بولادى. دەگەنمەن دەلدالدىق ينستيتۋتىنىڭ بارلىق كەمشىلىكتەرىنىڭ نەگىزىندە ونىڭ قىزمەتتەرىنەن باس تارتۋعا بولمايدى. ەگەر دە ول قولايلى قىزمەتتەردى ورىنداماسا، وندا الەم تولىقتاي جانجالدارعا بەلشەسىنەن باتار ەدى. ەگەر باتىس زەرتتەۋشىلەرىنىڭ زەرتتەۋلەرىنە سەنەتىن بولساق، وندا 1945 جىلدان باستاپ 90-جىلداردىڭ باسىنا دەيىن دەلدالدىق شامامەن افريكا جانە لاتىن امەريكاسىندا 2/3 جانجالدىق جاعدايلاردا، تاياۋ شىعىستا 4/5 جانجالداردا قولدانىلعان.
دەلدالدىق جانجالعا ءتۇسۋشى ەلدەرگە بىرجاقتىلىق نەگىزىندە نەمەسە ساياسي جانە يدەولوگيالىق باعىتتا ەمەس، ال حالىقارالىق قۇقىقتىڭ ساقتالۋىندا قۇرىلۋى ءتيىس.
- مىسالى، سيريا ماسەلەسىنە كەلگەندە بۇۇ-نىڭ تۇراقتى مۇشەلەرى كەلىسە المادى. جالپى، بۇل جاعدايعا قانداي باعا بەرەسىز؟ سيرياداعى ءبىر جىلعا جۋىق بولعان سوعىستار تۋرالى نە ايتا الاسىز؟
- سيرياداعى وقيعالار - ىشكى نەمەسە ايماقتىق ماسەلەلەر ەمەس، ال كۇشتەردىڭ عالامدىق تەپە-تەڭدىگى انىقتالاتىن ماڭىزدى حالىقارالىق ۇدەرىستەردىڭ نەگىزگى كومپونەنتتەرى. بۇۇ رەزوليۋتسياسىن سىلتاۋ ەتىپ، سيريالىق ءتارتىپتى قۇلاتۋ قادامدارى قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنىڭ تۇراقتى ەكى مۇشەسى رەسەي مەن قىتايدىڭ قارسىلىعى ارقاسىندا جۇزەگە اسىرىلماۋدا. بۇل جانجالدا ءبىرنەشە اسپەكتى بار. ەڭ الدىمەن سيرياداعى داعدارىستىڭ نەگىزىندە ونىڭ قوعامىنىڭ كوپ بولىگىن كەدەيلەر قۇرايتىن ءوتكىر الەۋمەتتىك ماسەلەلەر جاتىر. سونىمەن قاتار بيلىكتىڭ قاتەلىكتەرى مەن قىلمىسى تۋرالى دا بولىپ وتىر. مىسالى، جەمقورلىق. ءبىراق وسى داعدارىستىڭ باستى اسپەكتىسى - سىرتقى فاكتور. قازىرگى تاڭدا سيريا - تەك قانا ايماقتىق ەمەس، سونىمەن قاتار عالامدىق ساياساتتىڭ شوعىرلانعان ورتالىعى. سيريانى رەسەي، يران، قىتاي قولداپ وتىر. وسى سىرتقى اسپەكت ۇلكەن ءرول وينايدى. ءبىرقاتار ساراپشىلاردىڭ ويىنشا، سيرياداعى ءتارتىپتى جويۋعا قارسى سىرتقى اگرەسسيانىڭ كۇشەيۋى، يراننىڭ ايماقتىق پوزيتسياسىن السىرەتۋ ءۇشىن جاسالۋدا. ال يران - رەسەي مەن قىتاي ءۇشىن ماڭىزدى وداقتاس. سوندىقتان بۇل - الەم سەكىلدى ەسكى ءدۇنيە. ءتىپتى اراب ەلدەرىندە الدىڭعى جىلدىڭ باسىنان باستالعان ۇدەرىستەر تاياۋ شىعىستاعى شيكىزات رەسۋرستارىن قاتاڭ باقىلاۋعا الۋ ماقساتىنداعى گەوساياسي ويىندار ەكەندىگىن مەنىڭ ساياساتتانۋشى ستۋدەنتىم دە ايتىپ بەرە الادى. ءبىز كورىپ وتىرعانداي، رەسەي مەن قىتاي اتالعان كونفليكتىگە قاتىستىرىلۋدا، سوندىقتان ولار بۇۇ قك كەز كەلگەن بىرجاقتى ارەكەتىنە ۆەتو جاريالاۋ بارىسىندا اقش مەن ەو ەلدەرى ەشقانداي زاڭدى حالىقارالىق-قۇقىقتىق نەگىزگە يە بولا المايدى. رەسەي جەرورتا تەڭىزىندەگى جالعىز وداقتاسىن جوعالتقىسى كەلمەيدى.
سيريادا كونفەسسياارالىق سوعىسقا ۇلاسۋى مۇمكىن ازاماتتىق سوعىس قاۋپى بار ەكەندىگىن بارلىعى تۇسىنەدى. سەبەبى ءدىني فاكتور - كەز كەلگەن مۇددەنى جاقتاۋشىلار ءۇشىن ءتيىمدى قالقا. بىراق سيرياداعى قايشىلىقتىڭ ماڭىزدى كومپونەنتى اقپاراتتىق-پسيحولوگيالىق سوعىس ەكەندىگى ايدان انىق. ەگەر دە جانجالعا قاتىسۋشىلار اتالعان ماسەلەنى شەشۋدە كونسترۋكتيۆتى شارالاردى جۇزەگە اسىرماسا، تولىقتاي ءبىر ايماقتا ۇلكەن كولەمدى، كوپتەگەن جىلعا سوزىلاتىن تۇراقسىزدىق تۋاتىنىنا كۇمان جوق.
- ەندى ىشكى جاعدايعا كەلسەك، قازاقستاننىڭ ءيميدجى تۋرالى اركىم ءارتۇرلى پىكىر ايتادى. ال ءسىز 20 جىل ىشىندەگى قازاقستاننىڭ حالىقارالىق قاۋىمداستىق الدىنداعى ەڭبەگىنە قانداي باعا بەرەسىز؟
- بۇگىندە قازاقستاندى الەمدىك قاۋىمداستىق مويىندايدى، ونىڭ اتى تانىمال بولا باستادى. قازاقستان كوپتەگەن ىقپالدى حالىقارالىق ۇيىمداردا جۇزەگە اسىرىلىپ وتىرعان ءوزىنىڭ بەلسەندى ارەكەتتەرىنىڭ ارقاسىندا الەمدە ماڭىزدى رولدەردى وينايدى. تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى كۇندەرىنەن باستاپ قازاقستان بۇۇ جۇمىستارىنا بەلسەندى ارالاسا باستادى. بۇل قىزمەتتە باستى ءمىندەت حالىقارالىق ارەنادا عالامدىق جانە ايماقتىق قاۋىپسىزدىك سالاسىندا قر ستراتەگيالىق مۇددەسىن قامتاماسىز ەتۋ جۇمىسىن جۇرگىزۋ بولىپ تابىلادى. قازاقستان ەشقاشاندا الەمدىك پروتسەستى باقىلاۋشى ءرولىندە بولماعان. جيىرما جىلدىق ءتاۋەلسىزدىكتە حالىقارالىق بەيبىتشىلىك پەن قاۋىپسىزدىكتى قولداۋدا وراسان زور قىزمەت جاسادى. يادرولىق قارۋدان باس تارتتى، ازياداعى ءوزارا ىقپالداستىق جانە سەنىم شارالارى جونىندەگى كەڭەستى (اوشسك) قۇردى، ەۋرازيا كەڭىستىگىندە ينتەگراتسيالىق پروتسەستەردى بەكىتتى، وركەنيەتتەر مەن ءدىندەر ديالوگىن قولدادى، مىنە، قازاقستاننىڭ جاساعان شارالارىنىڭ بىرقاتارلارى عانا.
الەمدىك قاۋىمداستىقتىڭ ءبىزدىڭ بۇگىنگى جەتىستىكتەرىمىزدى مويىنداۋىنىڭ دالەلى قازاقستاننىڭ ەقىۇ-عا توراعالىق ەتۋى بولىپ تابىلادى. ۇيىم ءۇشىن قيىن كەزەڭدە، ياعني دەربەس قاۋىپسىزدىك جۇيەسى بولۋ مۇمكىندىگىنەن ايىرىلۋ قاۋپى ءتونىپ تۇرعاندا جانە ەقىۇ-نىڭ كەيبىر ەلدەرىندە بىرقاتار ماسەلە جيناقتالعاندا قازاقستان عانا وزىنە ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىكتى موينىنا ارتتى. قازاقستان ۇيىمنىڭ تيىمدىلىگىن ارتتىرۋ بارىسىنداعى بەلسەندى قىزمەتى، قازىرگى قاۋىپتەرگە بارابار ارەكەت ەتۋى، ەقىۇ-نىڭ ايماقتارىنداعى سەرىكتەستىكتى بەكىتۋگە تالپىنىسى، حالىقارالىق قۇرىلىمعا جاڭا يمپۋلس بەرۋ قاجەتتىگىنە تەرەڭ تۇسىنىستىكپەن قاراپ وتىرعاندىعىن كورسەتىپ وتىر جانە بۇنى مويىنداۋ كەرەك.
قازاقستان توعىز اي توراعالىق ەتۋ بارىسىندا سوزىلىپ وتىرعان جانجالداردى رەتتەۋگە بايلانىستى ۇلكەن ديپلوماتيالىق شارالاردى جۇزەگە اسىردى. الەمدىك قاۋىمداستىقتا سەرىكتەستىككە جەتۋ جولىنداعى ءبىرىنشى قادام مادەنيەتارالىق ديالوگ بولىپ تابىلاتىندىعىن اتاپ وتكەن ءجون. بۇل رۋحاني بايۋدىڭ نەگىزى جانە ءوزارا ءتۇسىنىستىكتىڭ، كەلىسىم مەن توزىمدىلىكتىڭ بەكىتىلۋىنە ءمۇمكىندىك بەرەدى. وسىنى مويىنداي وتىرا، قازاقستان تولەرانتتىق يدەياسىن ۇسىنۋدا، ءمادەني ارالۋاندىقتى ساقتاۋدا جانە ءمادەنيەت ارالىق ديالوگتەرىن دامىتۋدا زاڭدى تۇردە كۇش سالۋدا. بۇعان قازاقستاندا جۇرگىزىلەتىن الەمدىك جانە ءداستۇرلى دىندەر سەزى دالەل بولىپ تابىلادى.
ايماقتىق قاۋىپسىزدىكتى قامتاماسىز ەتۋدە قازاقستاننىڭ ماڭىزدى قادامدارىنىڭ ءبىرى - ازياداعى ءوزارا ءىس-قيمىل جانە سەنىم شارالارى كەڭەسىن شاقىرۋدى ۇسىنۋى. بۇل ورايدا ازيا كونتينەنتىندە مەملەكەتارالىق قايشىلىقتار مەن كەلىسپەۋشىلىكتەردىڭ بولۋىنا قاراماستان، قازاقستان كەڭەسكە قاتىسۋشى مۇشە ەلدەردىڭ نازارىن مەملەكەتارالىق ىنتاماقتاستىقتى ءارى قاراي بەكىتۋ قاجەتتىلىگىنە اۋدارۋدا. ونىڭ ءتيىمدى ينستيتۋتتارىنىڭ ءبىرى بولىپ شانحاي ىنتىماقتاستىق ۇيىمى تابىلادى. بۇل ۇيىم تەرروريزمگە، سەپاراتيزمگە جانە ەكسترەميزمگە قارسى كۇرەستى ماڭىزدى باسىمدىقتارى ەتىپ بەلگىلەدى. قازاقستان جانە ۇيىم بويىنشا ونىڭ وداقتاستارى كورسەتىلگەن باعىتتار بويىنشا ءارى قاراي قاتىناس ورناتۋعا ىنتالى. شىن مانىندە، ءبىر ساۋالناما بارىسىندا قازاقستاننىڭ الەمدىك قاۋىمداستىقتا الاتىن ورنىن كورسەتۋ ءمۇمكىن ەمەس. قازاقستان قازىرگى تاڭدا ءتاۋەكەلدىلىك پەن الەمدەگى قاۋىپكە قارسى تۇرا الاتىن سەرىكتەستىكتىڭ جاڭا تۇرلەرىن ىزدەۋدە.
بۇل ورايدا ەلىمىزدىڭ پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ «سىندارلى ون جىل» ەڭبەگىندە ايتىلعان سوزدەرى وزەكتى: «ءبىز ءوزىمىزدىڭ ءىشكى-سىرتقى پروبلەمالارىمىزدى مەيلىنشە بەيبىت جانە كۇش كورسەتپەيتىن جولدارمەن شەشتىك. ەگەر مەملەكەت ءوزىنىڭ قارىم-قاتىناسىن كەلىسىم مەن سەنىمگە نەگىزدەيتىن بولسا، قاشاندا ءتىل تابىسار تەگەرشىكتىڭ تابىلاتىنىن ءبىز ايتارلىقتاي ايقىن سەزىندىك.
- پوستكەڭەستىك ەلدەردىڭ العاشقى جىلداردا ساياساتى ۇقساس بولعانمەن، كەيىننەن مىڭ سان قۇبىلىپ كەتتى. ۇستانعان ساياساتىنان قاي مەملەكەت ۇتتى، قاي ەلدەر ۇتىلدى؟
- ءيا، بۇگىندە تەك عانا قازاقستان ەمەس، سونىمەن قاتار تمد-نىڭ باسقا دا مەملەكەتتەرى 20 جىلدىق تاۋەلسىزدىگىن قورىتىندىلادى. تمد مەملەكەتتەرى سىرتقى جانە ىشكى ساياساتتىڭ باسىمدىقتارى مەن نەگىزدەرىن انىقتاۋدا جانە مەملەكەتتىك مۇددەنى ءتۇسىنۋدە، وعان قوسا ۇلتتىق مەملەكەت قۇرۋ كەزەڭىنەن ءوتتى. تاۋەلسىزدىك جىلدارىندا مەملەكەتتەر تمد ەلدەرى مەن دوستاستىققا كىرمەيتىن مەملەكەتتەر اراسىنان ءتيىمدى سەرىكتەستىكتەرىن تاۋىپ وتىردى. پوستكەڭەستىك مەملەكەتتەردىڭ قازىرگى زامان تاريحىندا قارۋلى قاقتىعىستارعا الىپ كەلگەن جانجالدار دا بولىپ وتىردى (تاجىكستان، تاۋلى كاراباح، مولدوۆا، گرۋزيا جانە ت.ب.). شىنىندا، بۇل جانجالدار تاريحي العىشارتتارمەن، سونىمەن قاتار الەۋمەتتىك-مادەني، الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جانە قوعامدىق قاتىناستارداعى ساياسي سالانىڭ دامۋىندا ءجۇرگەن داعدارىستارمەن بايلانىستى بولدى. مەنىڭ ويىمشا، اتالعان جانجالداردىڭ سەبەبى بىرقاتار ەلدەردىڭ بولجامسىزدىق ساياساتى بولىپ تابىلادى جانە اتالعان سەبەپ بەلگىلى جانجالداردىڭ كاتاليزاتورىنا اينالدى. ەگەر دە گرۋزيا، ۋكراينا جانە قىرعىزستان تۋرالى ەستىگىڭىز كەلسە، وسى ەلدەردە بولعان «ءتۇرلى-ءتۇستى رەۆوليۋتسيالاردى» ەستەن شىعارماۋىمىز قاجەت. ءبىراز جىلدار ءوتسە دە، «ءتۇرلى-ءتۇستى رەۆوليۋتسيالاردان» كەيىن ەشبىر مەملەكەتتە الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جانە ساياسي جۇيەدە تۇبەگەيلى ءارى ساپالى وزگەرىستەر بولمادى. سونىمەن قاتار بۇل ەلدەردە قالىپتاسقان ساياسي جاعدايلاردىڭ ەرەكشەلىكتەرىنىڭ ءبىرى - بيلىك ءۇشىن كۇرەس «جاڭادان» قالىپتاسقان ەليتالار اراسىندا جۇرۋدە، بۇل ءوز كەزەگىندە، ولاردىڭ ماقساتتارى مەن مۇددەلەرىنىڭ قاراما-قايشىلىعى تۋرالى، ولاردىڭ اراسىندا بازالىق كەلسىمنىڭ بولماۋى مەن قوعام الدىندا تۇرعان ماسەلەلەردىڭ تەرەڭدىگىن كورۋ ءمۇمكىندىگىنىڭ جوقتىعى تۋرالى ايتۋعا ءمۇمكىندىك بەرەدى.
تۇرعىنداردىڭ الەۋمەتتىك ءۇمىتى مەن ولاردىڭ قاناعاتتانۋ كولەمىنىڭ اراسىنداعى قاراما-قايشىلىقتىڭ ناتيجەسىندە، مىسالى، قىرعىزستاندا ساياسي جۇيەنىڭ داعدارىسىنا جانە جۇرگىزىلىپ وتىرعان قايتا قۇرۋلاردىڭ توقتاتىلۋىنا الىپ كەلدى. ءوركەنيەتتىك باسىمدىقتار نەگىزىندە ءتۇبەگەيلى شارالارمەن كۇيزەلىسسىز جۇرگىزىلەتىن الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جانە ساياسي رەفورمالاردىڭ ىسكە اسىرىلۋى قۇندى جەكە كاسىبي قاسيەتى بار ساياسي ليدەردىڭ جەتەكشىلىگىمەن عانا مۇمكىن. بۇنداي ساياساتكەردە داعدارىس كەزىندە ءتيىمدى شەشىم ۇسىنۋ قابىلەتى مەن جىگەرى جانە قوعامدا كەلىسىم مەن تىنىشتىقتى قامتاماسىز ەتەتىن ۇيىمداستىرۋ قاسيەتى بولۋى شارت. ەگەر ەلدە شيەلەنىستىڭ دەڭگەيى جوعارى بولسا، وندا اتالعان ەلدەردىڭ كوشباسشىلارى قوعامداعى ءارتۇرلى ماقساتتاردى جانە ءبىر-بىرىنە قاراما-قايشى مۇددەلەردى بىرىكتىرە المايدى. قاي مەملەكەت ۇتىلدى، قايسىسى جەڭىلدى، مەنىڭ ويىمشا، ءبىز باعا بەرە المايمىز. ونى ەلدەردىڭ حالقى مەن بيلىگى باعالاسىن. بىراق انىعى ءبىر، ماقساتى تۇراقتىلىقتى قامتاماسىز ەتۋ بولىپ تابىلاتىن مەملەكەت عانا ءار كەزدە «ۇتىستا» بولادى.
- اڭگىمەمىزدىڭ باسىندا جالپى كونفليكتولوگيا تۋرالى ايتىپ وتكەننەن كەيىن جاڭاوزەندەگى جاعدايدى اينالىپ ءوتكەنىمىز بولماس. ماڭعىستاۋ وبلىسىنداعى وسى جانجال تۋرالى زەرتتەۋ ءجۇرگىزىپ كوردىڭىز بە؟ ءسىز نە ءتۇيدىڭىز؟
- ارينە، بۇل ماسەلەنى ماڭعىستاۋداعى شەرۋلەردەن باستاپ نازاردان تىس قالدىرعان ەمەسپىن. «2011 جىلى ماڭعىستاۋداعى شەرۋلەر: سەبەپتەر مەن سالدارى» اتتى «سامۇرىق-قازىنا» ءال-اۋقات قورى ۇيىمداستىرعان «ەكسپەرت» كلۋبىنىڭ وتىرىسىنا قاتىستىم. سوندىقتان جاڭاوزەن وقيعاسىن تۋدىرعان جاعدايلارعا تەرەڭ ءارى كەشەندى كونفليكتولوگيالىق تالداۋ قاجەت. ءبىرىنشىدەن، وقيعانىڭ نەگىزىندە كونفليكتىلىك جاعدايعا الىپ كەلەتىن الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق ءماسەلەلەر جاتىر، ياعني جاڭاوزەن قالاسى تۇرعىندارىنىڭ كوپ بولىگىنىڭ نەگىزگى قاجەتتىلىكتەرى قاناعاتتاندىرىلماۋى، جۇمىسسىزدىق، ميگراتسيا، جەمقورلىق جانە ت.ب. ەكىنشىدەن، اتالعان وقيعا، ەڭبەك كونفليكتىلەرىن رەتتەۋدىڭ كونسترۋكتيۆتى تەحنولوگيالارىنىڭ دامىماعاندىعىنىڭ كورىنىسى بولىپ تابىلادى. باسقاشا ايتقاندا، الەۋمەتتىك سەرىكتەستىك جۇيەسى جەتكىلىكتى قىزمەت ەتپەيدى. ءبىز جۇمىس بەرۋشىلەردە كونفليكتىنى رەتتەۋدىڭ ناقتى مەحانيزمدەرىنىڭ جوق ەكەندىگىن كورىپ وتىرمىز. كاسىپوداقتا جۇمىسشىلاردىڭ مۇددەلەرىن قورعايتىن زاڭدى ادىستەردىڭ جوق بولۋى. ەگەر كاسىپوداق جۇمىسشىلاردىڭ مۇددەسىن قورعاسا، ايتىڭىزشى، مۇنايشىلار شەرۋگە نە ءۇشىن شىعادى؟ سونىمەن قاتار جۇمىسشىلار دا تالاپتار قويا بىلمەيدى، سوندىقتان ولاردى جەڭىل مانيپۋلياتسيالاۋعا بولادى.
جانجالدى شەشۋگە باعىتتالعان دەلدالدار دا بولمادى. سونىمەن قاتار ەرەۋىلشىلەرمەن ىنتىماقتاستىعىن كورسەتىپ، جاعدايدى وزدەرىنىڭ مۇددەسى ءۇشىن پايدالانعىسى كەلگەن بىرقاتار ساياسي كۇشتەردىڭ بولعاندىعى ءمالىم.
ماڭعىستاۋداعى شەرۋلەر جانە جاڭاوزەن وقيعاسى ەلىمىزگە ۇلكەن شىعىن الىپ كەلدى. بۇگىندە سۇراۋعا بولادى: مۇنايشىلاردىڭ كىشكەنە بولسا دا تالاپتارىن ورىنداعاندا قانشا شىعىن شىعاتىن ەدى؟ ال بۇگىندە ءبىز نە الدىق؟ قالانى قايتا تۇرعىزۋ قاجەت. سوندىقتان پرەزيدەنتتىڭ جاڭاوزەندەگى وقيعاعا باسا نازار اۋدارۋى زاڭدى ءارى ۋاقتىلى دەپ ويلايمىن. وسىعان وراي ەلباسىنىڭ بيىلعى جولداۋىندا ءوڭىرلەردى دامىتۋ ماسەلەسى قوزعالدى. پرەزيدەنت ايتقانداي، بۇل ءۇشىن الدىمەن جاڭا زاۋىتتار كوپ سالىنىپ، جاڭا جۇمىس ورىندارى اشىلىپ، الەۋمەتتىك ينفراقۇرىلىم قارقىندى دامۋى قاجەت. مەملەكەت ءوز ازاماتتارىنىڭ سونداي قۋاتتى وڭىرلەرگە قونىس اۋدارۋىنا كومەك قولىن سوزۋى ءتيىس. جاڭاوزەندەگى جاعداي ءبىر سالالى شاعىن قالالاردىڭ الەۋمەتتىك قاتەرگە جاقىن ەكەنىن كورسەتتى. مەملەكەت جاڭاوزەندە توتەنشە جاعداي جاريالاپ، قالاداعى احۋالدى قالپىنا كەلتىرۋ بويىنشا كەشەندى شارالار جاساۋعا ءماجبۇر بولدى. قازىرگى ۋاقىتتا ونداعى احۋال قالىپتى ارناسىنا ءتۇستى. الايدا بۇل وقيعادان ءتيىستى ءتۇيىن جاسالىپ، ودان ساباق الىپ، ۇدايى ەسكەرىلۋى كەرەك.
- اڭگىمەڭىزگە راقمەت!
الاشقا ايتار داتىم...
پرەزيدەنت بيىلعى جولداۋىندا اتاپ وتكەندەي، ءبىز جاڭاوزەندەگى وقيعادان ءتيىستى ءتۇيىن جاساپ، ودان ساباق الىپ، ۇدايى ەسكەرىپ وتىرۋىمىز كەرەك. قازىرگى تاڭدا كەلىسسوز مادەنيەتىن قالىپتاستىرۋدى، مەملەكەتتىك ورگاندار مەن ازاماتتىق قوعام ينستيتۋتتارىنىڭ ءوزارا ارەكەتتەسۋ مەحانيزمدەرىن جەتىلدىرۋدى ءجانە ساياسي تۇراقتىلىقتى قامتاماسىز ەتەتىن ءتيىمدى تەحنولوگيالاردى جاساۋ قاجەت. بىراق ءبىرىنشى كەزەكتە الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق ماسەلەلەر شەشىلۋى كەرەك.
اۆتور: جارقىن تۇسىپبەكۇلى
http://www.alashainasy.kz/person/31343/
