جامبىل جاباەۆتىڭ تۋعانىنا -  175  جىل!

جامبىل

رومان-ەتيۋد. (ۇزىندىلەر)

جالعاسى:

قابىلداۋ ءجۇرىپ جاتتى. سويلەپ جاتىر، سويلەپ جاتىر. ءسوز، ءسوز. شىركىن-اي ءبىراۋىز ولەڭى جوق. كەنەت، جاكەڭ قاسىم توعىزاقوۆقا:

- نامازىم قازا بولىپ بارادى. جاينامازىمدى الىپ ءجۇر، – دەپ وڭاشالاۋ جەرگە بەتتەدى.

ستالين وققاعارلارى، جامبىل مەن قاسىمدى «ءبۇرىپ» تاستادى.

- جامبىل ناماز وقيدى. مۇسىلماندىق جولى، – دەپ قاسىم بار ورىسشاسىن سالىپ، ءتۇسىندىرىپ جاتىر.

كومەكشى ستالينمەن تىلدەسىپ كەلدى. 

- جامبىل اقىنعا كرەملدە ناماز وقۋعا بولادى، – دەپتى ستالين جولداس.

جامبىل اسىقپاي نامازىن وقىپ، قۇدايعا قۇلشىلىعىن جاسادى.

- انا شال نە ىستەپ جاتىر، – دەپ ميحايل كالينين جاقتىرماي جامبىلعا قارادى.

- ءوز دىنىندە قۇلشىلىق جاساپ جاتىر.

جامبىل دا وزىنە تەسىلە قاراعان كوزىلدىرىكتى ادامعا ۇناتپاي قارادى. ءوزى تۋرالى جاعىمسىز ءسوز ايتقانىن سەزىپ تۇر. اقىن ەمەس پە؟

– ءاي، قىزتالاق، مىنا تەكە ساقالىڭ كىم؟ – دەپ جاكەڭ جىمىڭ ەتتى. ءتۇرىن كورمەگەن كالينينگە ولەڭ ارناعانىنا وكىندى. كولحوز قۇرىپ، قازاقتارعا كوپ جاقسىلىق جاسادى دەگەن سوڭ ولەڭ ارناپ، تاعى دا قازاقستانعا شاقىرعانى نەسى؟ وسىعان بولا ءوزىن-ءوزى ايىپتاۋعا بولا ما؟ كوڭىلى تازا، پەيىلى ءتۇزۋ ەدى؟ نە ىستەرسىڭ؟  

مۇسا جالەل كەلگەن كۇن

«...ناتسيونال» قوناقۇيىنە ەرتەسىنە ءبىر سارى قوڭىر كوۆەركوت كاستيۋمى بار، الاسا بويلى، كەڭ ماڭدايلى، كوزى وتكىر ءبىر جاس جىگىت كەلىپ كىردى. ول اياعىن تەز-تەز باساتىن، جىلدىم جىگىت ەكەن. شاماسى وتىزدىڭ ار جاق، بەر جاعىندا بولسا كەرەك. 

– مەن اتى الەمگە ءماشھۇر جامبىل باباما سالەم بەرۋگە كەلدىم، – دەدى ول موينىن زالعا قاراي سوزىپ.

– كىم بولاسىز؟ – دەدى قاپان ساتىبالدين.

– مەن تاتار اقىنى مۇسا جالەلمىن، – دەدى ول قاپاندى ىعىستىرا كيمەلەپ.

– جىبەرىڭدەر، تاتار اقىنىن، عابدوللا توقايدىڭ قانداسىن. ءبىزدىڭ الىستا جۇرگەن باۋىرلار عوي، – دەپ جامبىل قاسىنا وتىرعىزدى. 

«توقايدىڭ ەسىمىن بىلگەن مىنا قازاق اقىنى بابا ەكەن عوي» دەگەن وي مۇسا جالەلدى ءتانتى ەتتى. بۇل كەزدە مۇسا جالەل ورىس وقىرماندارىنا تانىلىپ ۇلگەرگەن اقىن ەدى. ماسكەۋدە ەكى كىتابى شىققان. 

– باياعى وتكەن زاماندا،

ءدىن مۇسىلمان اماندا.

قازان دەگەن قالادا،

نارىكباي اتتى حان وتكەن

ءبىر پەرزەنتتى زار ەتكەن...

جامبىل اقىن وسىلاي تاتاردىڭ جاس اقىنى مۇسا جالەلدى قارسى الىپ، قاسىندا ۇزاق وتىردى. داستارحان جايدىرىپ، ۇلتتىق تاعامداردان ءدام تاتقىزدى.

– ءسىز جامبىل ءابزي، كۇللى تۇركى الەمىنىڭ ۇلى باباسىسىز، – دەپ مۇسا جالەل جامبىل اقىندى ۇزاق قۇشاقتاپ تۇردى. 

...جۇرەگىندە وت بار ەكەن، ءمارجانيدىڭ ۇرپاعىنىڭ، – دەدى جامبىل. – ءبىر جەردى تەسىپ شىعادى. اتى اڭىزعا اينالادى.

شىركىن، جامبىل بابا! تاتاردىڭ ۇلى اعارتۋشىسى، ءدىني رەفورماتورى ءماردجانيدى، عابدوللا توقايداي اقىنىن قايدان بىلەدى. «قۇيما قۇلاق» دەگەن وسى-اۋ دەپ تاڭداي قاعىپ وتىردى قاپان ساتىبالدين. 

كورەگەن ەكەن جامبىل اقىن! نەمىس فاشيستەرىنىڭ تۇتقىنىندا قالسا دا، «ماوبيت داپتەرى» ارقىلى مۇسا جالەل ادامزات جۇرەگىندە التىن ارىپپەن جازىلىپ قالدى عوي...

جەتىم بوتانىڭ كوزىندەي

جامبىل اقىنعا سالەم بەرە كەلگەن ستۋدەنت جاستاردىڭ اراسىندا رودو دەگەن نەگر اكتەرى بولدى. ول «توم سويەر» فيلمىنە تۇسكەن جاس ارتيست ەدى. جامبىل اقىن نەگر ۇلتىن ءبىرىنشى رەت كورىپ وتىر.

رودو – ەڭگەزەردەي جىگىت. ەرىندەرى قالىڭ، ءوزى قاپ-قارا، قارا ءتۇن سياقتى. جامبىل ءارى تاڭدانا، ءارى اياي قارايدى. ول ءان سالىپ بەردى. جامبىلعا ءان دە، رودا دا ەرەكشە اسەر ەتتى.

- كوزى قانداي مۇڭلى، جەتىم بوتانىڭ كوزىندەي ەكەن. ءىش قۇسا كۇيىك جەگەن ادامنىڭ ءانى عوي بۇل. بوتاسى ولگەن ىنگەننىڭ بوزداعانى سياقتى. ءانى زارلى ەكەن...

جامبىل رودونىڭ قولىن قىسىپ-قىسىپ، ارقاسىنان قاقتى.

– ءبىز دە وسىلاي «ەلىم-ايلاپ» زارلاپ ەدىك ءبىر كەزدە، – دەپ جامبىل رودونى جىلى شىعارىپ سالدى.

اباي اقىن ەمەس ...

جەتىسۋدىڭ تورىندە، سۋىقتوبەنىڭ ورىندە جاتقان جامبىل سارىارقانىڭ سامالىن جۇتقان اباي ەسىمىن ەرتى ەستىگەن. ابايدىڭ ادامدىق قالىپ، اتاقتى قۇنانبايدىڭ بالاسى ەكەنى قۇلاعىنا ەرتە جەتكەن.

...ابايۇلى ءابىش ۇزاق اۋىردى. ودەسسادا، كاۆكازدا ەمدەلىپ، پودپورۋچيك قىزمەتىمەن تاشكەنت كەلەدى. ودان سوڭ ۆەرنىيعا (الماتىعا – ۋ.ق.) كەلىپ ۇزاق ەمدەلەدى.

ابسامەت قۇنانبايدىڭ ءىنىسى جاقىپتىڭ قىزىنان تۋعان جيەن-ءدى. ارقادان كەلگەن يگى جاقسىلار وسى ۇيگە تۇسەدى. 1895 جىلدىڭ قاراشاسىندا ءابىش دۇنيە سالىپ، الماتىدا امانات جەرلەنەدى.

ابسامەت جەتىسۋدىڭ يگى-جاقسىلارىمەن ارالاس-قۇرالاس بولعان بەلگىلى كوپەستەردىڭ ءبىرى ەدى. جامبىل ونىڭ ۇيىندە بىرنەشە مارتە بولىپ، ولەڭ ايتقان.

1896 جىلى جۇرت اياعى كەڭىگەن كەزدە ماعاۋيا ابايۇلى، ىسقاق سالتباەۆ، تانەكە بايتۋاروۆ سەمەيدەن كەلىپ، ءابىشتىڭ امانات دەنەسىن قازىپ الىپ، اتاقونىسقا الىپ كەتپەك بولادى. 

ەل قۇلاعى ەلۋ دەگەن. وسى حاباردى ەستىگەندە جامبىل ءسات بولىس ەكەۋى كەلىپ، ماعاۋياعا كوڭىل ايتادى. قارالى كوش اتتانار الدىندا، جامبىل قولىنا دومبىراسىن الادى:

سالەم ايت، بارساڭ ابايعا،

كەڭەسى كەتكەن تالايعا.

اۋىردى جەڭگەن قارا جەر،

سابىرلى بولسىن قالايدا!

 بىر جۇتقان سۋداي دۇنيەسىن،

اشىسىن تاتىپ كۇيمەسىن.

جاپانعا بىتكەن بايتەرەك

جالعىزبىن دەپ جۇرمەسىن!

كەمەلگە كەلگەن اسىل-اي،

تاسقىندى ءتاڭىر باسۋى-اي!

نار كوتەرگەن اۋىرعا،

ارقاسىن توسسىن جاسىماي، − دەيدى.

ابسامەت تە، ماعاۋيا دا، جامبىل دا كوز جاسىنا كومىلدى. جامبىل ايتقان قارا جىر ابايدىڭ قارالى قابىرعاسىنا مامىقتاي تيگەن.

... زاڭعار جازۋشى مۇحتار اۋەزوۆ كەلگەندە جامبىل ەرەكشە ءبىر ءلاززات الاتىن. ماڭ ءجۇرىسى، سالماقتى تۇرىسى، قۇيىنداي ءسوزى قانداي. باسقالاردىڭ بارىنە جاكەڭ قالجىڭداسىپ، ءسوز قىتىعىن جاساپ قوياتىن. ولاردىڭ ارقايسىسىنا ەركەلەتىپ ات تا قويىپ الاتىن. ماڭدايى كەرەعارىس مۇحتار اۋەزوۆكە «شوڭ قازاق» دەپ بيىكتىگىن مويىندايتىن.

مۇحتار اندا-ساندا كەزدەسكەن ساتىندە اباي زامانى، قازاق قوعامى جونىندە ۇزاق اڭگىمەلەيتىن. ابايدىڭ ۇلىلىعى، اقىندىعى جونىندە تالماي ايتار ەدى. جامبىل مۇقاڭنىڭ ءسوزىن بۇزعان ەمەس. مۇحتار ايتقان اڭگىمەدەن ءوزىن كورەتىن. قازاق دالاسىنىڭ ءبارى بىردەي تاپتالعانىن سەزەتىن. تەك مۇحتار عانا وسىنداي ۇلى اقىن تۋرالى جازا الماق. شوڭ دەسەڭ شوڭ. الاتاۋداي بيىك، حانتاڭىرىندەي ۇلى.

وسىنداي سىرلاس ساتتەردىڭ ءبىرى ەدى. اباي تۋرالى ايتىلعان اڭگىمەلەردەن سوڭ مۇحتار اۋەزوۆ جامبىل تاتەنىڭ ويىن بىلمەك بولىپ، توسىن سۇراق قويدى.

مۇحاڭ جىر الىبىنان، ءوزى اتاعان حح عاسىردىڭ گومەرىنەن، بالكىم سىناعىسى كەلدى، بالكىم شىن بىلگىسى كەلدى، ءوزىنىڭ ارداقتى ادامى اباي جونىندە مىناداي سۇراق قويىپتى.

مۇحاڭ: – جاكە، قالاي ويلايسىز، اباي اقىن با؟

جامبىل: – جوق، اباي اقىن ەمەس!

اۋەزوۆ مۇندايدى كۇتپەگەن. تامسانىپ-اق تىڭداعان. اسىرەسە، قۇنانباي ەكەۋىنىڭ اراقاتىناسى تۋرالى كوپ سۇرادى. تامسانعان دا، تاڭعالعان دا. پۋشكيننىڭ ونەگينىنىڭ ءتاتىش ءانى تۋرالى ەستىپ، ونى تىڭداعان دا. سول جامبىل «اباي – اقىن ەمەس» دەيدى. بۇل قىرسىق شالعا نە شارا؟ سوندا اقىن كىم؟ 

– اقىن دەگەن مىنا مەن، بىزدەر!.. دەدى، ول «شوڭ قازاققا» كوزىن قاداپ. وڭىندە ءبىر وزگەرىس جوق. شىنىن ايتىپ تۇرعان سياقتى.

مۇحتار ابايدىڭ قازاقتىڭ جازبا ادەبيەتىنىڭ الىبى ەكەنى تۋرالى اڭگىمەلەدى. جامبىل ءۇنسىز. 

اۋەزوۆ كۇپ-كۇرەڭ بوپ، ۇندەي الماي قالدى. 

– اباي دەگەنىمىز – اقىنداردىڭ پايعامبارى عوي! – دەدى جاكەڭ جىميىپ.  

اۋەزوۆ دانا قارتتى قۇشاقتاي الدى.

بار سوزدە اق پايعامبار ولەڭ عانا...

جامبىل بۇل ءتۇنى شارشاماستان «سۇرانشى باتىردى» ەرەكشە تولعاپ ايتتى. تىڭداۋشىسى دا جاقسى، كوتەرمەلەپ، قوشەمەتتەپ وتىر. سۇرانشىنىڭ جەكپە-جەكتىڭ باتىرى ەكەنىن ەرەكشە تولعانىسپەن جىرلايدى.

ورماننان كەلگەن ءۇش باتىر،

ءۇش جاعىنان تاپ بەردى. 

اشۋ قىسىپ سۇرانشى،

استىڭعى ەرنىن تىستەندى.

بەلى ۇزىلگەن كۇزەندەي

الدىمەن كەلگەن بيتۋعان،

بەتىن باسا بۇكتەلدى.

قىرعىزدىڭ ورمان حانى جەكپە-جەكتە مەرت بولعان ءۇش باتىرى ولگەن سوڭ قالىڭ قولىن سۇرانشى باتىرعا جاۋىپ جىبەرەدى. ورمان حاننىڭ ءوزى دە سۇرانشىمەن بەتپە-بەت كەلىپ قالادى. سۇرانشى نايزاسى ونى دا تۇيرەيدى. بىراق جالعىز مىڭعا قالاي شابادى.

اقىرى كەلىپ و دا ءولدى،

الاتاۋعا كومىلدى...

جۇرت تارار ەمەس. ءبىرىنىڭ كوزىندە جاس، ءبىرى سول سۇراپىل جەكپە-جەكتى كوزگە ەلەستەتەدى، ءبىرى ورمانحاننىڭ وپاسىزدىعىن جەر قىلىپ نالەت ايتىپ وتىر. بىراق ءبارى سۇرانشىنىڭ باتىر بەينەسىن كوزگە ەلەستەتىپ، ءتانتى بولادى. 

جامبىل جولبارىس مىنەز، سۇڭقار مىنەزدى اقىن ەكەن. 

قوشتاساردا ديحان ابىلوۆكە ءبىر-اق اۋىز ءسوز ايتتى.

سوكپەي كەت، قوناق بالام، قوناق شىراق،

بار بولسا كوكىرەگىڭدە جىرلى بۇلاق.

بار سوزدە اق پايعامبار ولەڭ عانا

قور بولما وتسەڭ دە ونى قايىر سۇراپ.

عاجاپ ءسوز ەمەس پە؟ «بار سوزدە اق پايعامبار ولەڭ عانا».

مۇنى ولەڭ قادىرىن، ەرەكشە قۇرمەتتەگەن جاكەڭ توقسان جاسىندا ايتقان عوي...

ولەڭ وتىرىكتى جاراتپايدى

جامبىل ءار جىردى دومبىراعا قوسىپ شىعارادى. جانە وزىنە زور تالاپ قويا بىلەتىن. سوندىقتان دا ادەبي حاتشىلارى جىراۋ اقىنعا ىلەسە الماي قالاتىن. سوندىقتان دا قايتا ايتۋدى سۇرايتىن. 

– قىزتالاق، – دەر ەدى مۇندايدا ۇلى جاكەڭ. – مەنىڭ جۇرەگىمنەن شىعىپ، قوس ىشەككە ىلىگىپ، كومەيىنەن شىققانشا قانشا ۋاقىت كەتەدى. ال دايىن ءسوزدى جازىپ الۋعا ۇلگەرمەيسىڭ.

سودان سوڭ ۇزىلگەن ءسوزدى قايتا باستايتىن. بىراق ونىسى ەندى باسقاشا تۇرلەنىپ، جاڭا رەڭك الاتىن. 

سونداي كۇندەردىڭ ءبىرى ەدى. اقىننىڭ تالانتتى حاتشىسى تايىر جاروكوۆ جامبىل جىرلارىن جازىپ الىپ وتىرعان. ولەڭ اياقتالدى. 

– ال ەندى جازعانىڭدى وقى، – دەيدى جامبىل. تايىر وقي باستايدى.

– جوق، مىنا جەرى وسال، نارسىزدەۋ ەكەن. قايتا ايتامىن.

جاكەڭ دومبىراسىن ارلى-بەرلى تارتىپ، كوزىن جۇمىپ ءبىراز وتىرادى. سونان سوڭ:

– ال جاز، – دەپ توگە جونەلەدى. ولەڭ دە جۇيرىك، تايىردىڭ قالامى دا جۇيرىك.

– كانە، وقىپ جىبەر، – دەيدى جامبىل. 

تايىر مانەرلەپ وقي باستايدى.

– ءاي، تايىر، – دەيدى جاكەڭ. – مەن حات تانىمايمىن. عالىم ەمەسپىن. كوڭىلىڭە قونباي تۇرسا ايت. قايتا جىرلايمىن. قايتا جازامىز...

سونان سوڭ ءبىراز وتىرىپ ويلانادى، تولعانادى. ءار تاقىرىپتى قوزعايدى. زاماننىڭ قالپىن بايىپتايدى. وسىنداي دا جاكەڭدى قۇتقاراتىن قابىرعاداعى قارا راديو. جامبىل وعان ۇنەمى قۇلاق ءتۇرىپ، تىڭداپ وتىرادى. وزىنە قاجەتتى دەرەكتى كوڭىلىنە توقي وتىرادى. 

– سەن باقىتتىسىڭ عوي، تايىر، – دەر ەدى كەيدە جامبىل راحات شۋاعىنا بولەنىپ. – ءبىلىمدىسىڭ، كوزىڭ اشىق. ءوشىرىپ جازاسىڭ. ال مەن جۇرەكتەگى جىردى قالاي وشىرەمىن. سوندىقتان دا ءار جىرلاعان سايىن ولەڭىم وڭدەلە تۇسەدى.

جامبىل اقىن كەيدە اعىنان جارىلىپ جۇرەككە، كوڭىلگە كەلگەن ويىن ىرىكپەي ايتاتىن. ءوز ولەڭىنىڭ كەم-كەتىگىن تۇزەۋدەن جالىقپايدى. 

– سەن شارشاما، تايىر، – دەدى سونداي كۇندەردىڭ بىرىندە جامبىل اقىن. – كورىپ وتىرمىن، ماڭدايىڭنان تەر بۇرقىراپ وتىر. بىراق «جامبىل شارشاپتى، جىرى سولعىن تارتىپ بارادى دەگەندى ەستىگىم كەلمەيدى. مەندەي قارتقا جالعان ءسوز جاراسپايدى. كانە، قايتا باستايىن».

تايىر ولەڭدى وقي جونەلەدى. جامبىل شاكىرت سەكىلدى ءوز ولەڭىنە ءوزى زەر سالا تىڭدايدى. 

– ءاي، تايىر، ءدال وسى جەرىن سەن قالاي ايتار ەدىڭ، – دەپ قۋاقىلانا سۇرار-دى. 

تايىر ءوز پىكىرىن ايتادى. جامبىل مۇندايدا وكپەلەمەيدى.

– جاس اقىننان شال اقىن ۇيرەنسە، نەسى بار. بىراق مىنا ءسوزىڭ ۇيقاس ءۇشىن عانا كەرەك سياقتى. ونى بىلاي دەپ ولەڭدەپ جىبەرەلىك. سوندا ولەڭنىڭ بويىنا جان كىرەدى...

ورىندى سوزگە تايىر قالاي كونبەسىن؟! قالامىن الىپ جامبىل تۇزەگەن جەردى قايتا تۇزەتىپ جازا قويادى. 

– ەسىڭدە بولسىن، تايىر، – دەدى جامبىل. – ولەڭ وتىرىكتى جاراتپايدى.

جۇمباق جەدەلحات

1940 جىلدىڭ جازى. بەيبىت ءومىر. ەل كوتەرىلىپ، ەتەك-باستارىن جيىپ، جاڭا ءومىر ابدەن ورنىعا باستاعان شاق. ايتىس ءوتىپ، ۇلتتىق ونەر دە ەن قازاق دالاسىنا قاناتىن كەڭ جايا تۇسكەن. سونداي مامىراجاي كۇندەردىڭ بىرىندە كەڭەستەر وداعى جازۋشىلار وداعىنىڭ حاتشىسى لەونيد سوبولەۆتەن شۇعىل تەلەگرامما كەلدى. ءابدىلدا تاجىباەۆ تەلەگراممانى وقىپ تۇسىنە الماي وتىر. «سامولەتپەن ۇشامىن، كۇتىپ الۋىڭىزدى سۇرايمىن. مۇحتارعا سالەم. سوبولەۆ». ءابدىلدا اڭ-تاڭ. ماسكەۋدەن كەلگەنىنە ءبىر اپتا دا وتكەن جوق. لەونيد سەرگەەۆيچ سوبولەۆتىڭ ۇيىندە بولعان. كەڭەستەر وداعى جازۋشىلار وداعىنىڭ باسشىسى الەكساندر الەكساندروۆيچ فەدەەۆپەن جولىققان. وندا «قازاقستانعا وداق باسشىلارىنان ءبىرى بارادى» دەگەن ءسوز ايتىلعان ەمەس. جۇمباق جەدەلحاتتىڭ جاۋابىن تابا الماي ءابدىلدا تاجىباەۆ سەندەلىپ ءجۇردى دە قويدى.

– مۇحا، – دەدى ءابدىلدا اۋەزوۆكە تەلەفون شالىپ. – سوبولەۆ كەلە جاتىر، ءسىز ەكەۋمىزدى كۇتىپ السىن دەپتى!

– كۇتسەك كۇتەلىك، - دەدى مۇحاڭ جايباراقات. – دەمالىپ كەتكىسى كەلگەن شىعار...

ەرتەسىنە مۇحتار ومارحانۇلى مەن ءابدىلدا تاجىباەۆ لەونيد سوبولەۆتى اۋەجايدان كۇتىپ الدى. 

لەونيد سەرگەەۆيچ ەكەۋىمەن قۇشاقتاسىپ امانداستى. كولىككە وتىرىسىمەن مۇحاڭ جايباراقات:

– ال، دوسىم، لەونيد سەرگەەۆيچ بۇل شۇعىل كەلۋىڭنىڭ سىرىن بىلۋگە بولا ما؟ – دەدى.

– قازاقستاندى، الاتاۋدى، سەندەردى ساعىندىم ەمەس پە؟ بوي جازىپ، ماسكەۋدىڭ ىعى-جىعى ومىرىنەن قاشىپ، تىنىشتىق ىزدەۋگە كەلدىم ەمەس پە؟

– ە، وندا جاقسى دەمالىس ۇيىمداستىرايىق، – دەدى مۇحاڭ ابدىلداعا قاراپ.

قوناقۇيگە ورنالاسقان سوڭ لەونيد سەرگەەۆيچ: – ال سەندەرگە كوپ راحمەت. مەن قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنە كىرىپ امانداسىپ شىعايىن. كومانديروۆوچنىيعا قول قويدىرايىن. سەندەرمەن وسى جەردە بىرەر ساعاتتا كەزدەسەلىك، – دەدى.

– وندا ءبىز الىسقا كەتپەيمىز. وداق جاققا بارىپ، بولماسا مىنا باق ىشىندە اڭگىمە-دۇكەن قۇرىپ وتىرامىز، – دەپ مۇحتار لەونيد سەرگەەۆيچتى ماشيناعا دەيىن شىعارىپ سالدى.

لەونيد سەرگەەۆيچتىڭ ورتالىق كوميتەتكە بارۋى قانداي تەز بولسا، قايتۋى دا سونداي جىلدام بولدى.

– شارۋام ءبىتتى، – دەدى لەونيد سەرگەەۆيچ مۇحتارعا قاراپ. – ەندى دەمالىس. مەن جامبىل جاباەۆتىڭ قاسىندا ءبىر اپتا بولعىم كەلەدى.

جاكەڭ اۋىلىنا ەرتەسىنە تاڭەرتەڭ شىعۋ جوسپارلاندى، كەشكى استى ۇشەۋى بىرگە ءىشىپ قوشتاستى.

ءابدىلدا جاكەڭ اۋىلىنا تەلەفون شالىپ قويدى. تاڭعى سالقىنمەن ولار ۇزىناعاشقا تەز-اق جەتتى.

جامبىل تاڭعى ءشايىن ءىشىپ، قىمىزىن ۇرتتاپ ءبىر مىزعىپ الۋ ءۇشىن كيىز ءۇيدىڭ ىشىندە جاتىپ قالعان ەكەن. قوناقتار ۇلكەن ۇيگە كىرىپ، ءبىر بولمەدە اقىن ۇيقىسىن قورىعانداي باياۋ سويلەسىپ وتىردى.

ءبىر كەزدە: 

– اۋ، قايسىسىڭ بارسىڭ؟ – دەگەن جاكەڭنىڭ داۋسى ەستىلدى. ءابدىلدا جاكەڭە بارىپ:

– مەن، شوڭ بالاڭىز جانە ماسكەۋدەن كەلگەن سوبولەۆ دەگەن قوناعىڭىز بار، – دەپ سالەم بەرىپ، قۇشاقتاي امانداستى.

– قايدان ءجۇرسىڭ؟ كوكتەن ءتۇستىڭ بە، جەر استىنان شىقتىڭ با؟

– الماتىدان كەلدىك قوي، جاكە. ساعىنىپ قالدىق. سالەم بەرەيىك دەپ كەلدىك.

– سولاي دە. تاعى ولەڭ سۇراپ كەلگەننەن ساۋمىسىڭ.

– جوق، جامبىل تاتە. ماسكەۋلىك قوناقتى الىپ كەلدىك.

جاكەڭ «زاكاز» ولەڭدەردەن مەزى بولا باستاعان. كوپ نارسەنى سۇقانى كوتەرمەيدى.

– ءجا، وندا، شايعا وتىرىڭدار. جاكەڭنىڭ شوڭ بالاسى مۇحتار اۋەزوۆ ءبىر بۋما اقشانى الىپ:

– مىناۋ ءسىزدىڭ كىتاپتىڭ قالاماقىسى، – دەپ جاكەڭنىڭ الدىنا قويدى.

– ال مىناۋ ماسكەۋلىك بالاڭىزدىڭ سىي-سياپاتى، تۇلكى تىماق تىكتىرەسىز بە، مىناۋ كامزول-شاپانعا قاجەتتى جاقسى ماتا، – دەپ ءابدىلدا ورالعان تۇيىنشەكتى جاكەڭ جاققا جىلجىتىپ قويدى.

– قوش، ال سەن اكەلدىڭ؟

– مەن بە، امانكۇل انامنىڭ سالەمىن الىپ كەلدىم...

– ە، ول نە دەدى؟

– بارىپ كەل، جامبىل شالىمدى كورىپ كەل، بازارلىقتارىنان تەڭ ءبولىپ الىپ كەل، – دەدى.

– سوندا نە بولادى؟ – دەدى.

– وندا جامبىل اقىنعا تيەمىن، – دەدى.

– ال، ال، امانكۇلگە اپارىپ بەر، – دەپ جاكەڭ ماتالاردى ابدىلداعا قاراي ىسىردى.

بۇل اڭگىمەنى مۇحاڭ جايلاپ لەونيد سوبولەۆكە اۋدارىپ وتىر. لەونيد اۋدارمانى قويىن كىتاپشاسىنا ءتۇرتىپ الىپ جاتىر.

جاكەڭ اعاسى ءتايتىنىڭ بالاسى ساتىشتى شاقىرتتى.

– قوناقتار كەلدى، كىدىرمەڭدەر. ءۇش-ءتورت كۇن بولادى. تاۋدان قىمىز الدىرىڭدار، سويىس قويلارى دايىن بولار، – دەپ قىسقا قايىردى.

داستارحان ءۇستى جادىراي ءتۇستى. قىپ-قىزىل، ءسۇت قاتقان شاي ءىشىلدى. جاڭا پىسكەن باداناداي-باداناداي باۋىرساقتار بۇرقىراپ تۇر. جارىقتىقتىڭ ءيىسى قانداي؟! وسى ارادا قۋىرداق تا كەلىپ قالدى. مارقانىڭ جۇم-جۇمساق ەتى اۋىزعا ءوزى ەزىلگەندەي.

ءشايدى قانا ءىشىپ بولعان سوڭ داستارحانعا شوڭ مۇحتار باتا بەردى. ەندى ءبارى كوسىلە وتىردى.

– دومبىرامدى اكەلىڭدەر، – دەدى جامبىل تاتە ساتىشقا قاراپ. 

جامبىل اككى ايتىسكەر كەلگەن ادامدارعا سىناپ قارايتىن ادەتى بار. قالجىڭداپ تىستەپ الاتىنى دا جوق ەمەس. 

دومبىراسى قولىنا تيىسىمەن جاكەڭنىڭ ءجۇزى وزگەرىپ سالا بەردى. ول ماسكەۋلىك قوناققا قاراپ:

– امان-ەسەن كەلدىڭ بە، قىزىل نارىم، 

اياعى دا مويىنداي ۇزىن نارىم.

قىز-كەلىنشەك قۋانىپ قالعان شىعار،

كىرىپ بارساڭ توبىنا بۇزىپ-جارىپ، – دەدى دە مىرس ەتتى. 

مۇحتار دا، ءابدىلدا دا ءتۇسىنىپ وتىر. جامبىل ايتىسكەر اقىن رەتىندە «كىرىپ بارساڭ قوينىنا بۇزىپ-جارىپ» دەگىسى كەلگەن. بىراق بەيتانىس قوناق الدىندا بادىك شال كورىنگىسى كەلمەدى بىلەم.

جاكەڭ سوسىن ولەڭىن قايتا جالعاستىردى:

مەيماندوستىق قازاقتىڭ ءبىر بەلگىسى،

سىي كورسەتۋ – ەسكىنىڭ جورالعىسى.

جورعا مىنگىڭ كەلە مە، جۇيرىك مىنگىڭ

تىلەگىڭدى ايتا بەر مەيمان كىسى، – دەپ ءبىر قايىردى.

مۇحاڭ اۋدارىپ، ل.سوبولەۆ جازىپ وتىر. ءبىر كەزدە ورنىنان تۇرىپ، جامبىلدى قۇشاقتاپ، ساقالىنان ءسۇيدى.

– مىنا سوزدەرىڭىز مەن ءۇشىن جورعادان دا، جۇيرىكتەن دە قىمبات، – دەپ ءجۇزى نارتتاي جاندى.

– سۋىرىپسالما اقىندىق وتكەننىڭ رومانتيكاسى سياقتى كورىنۋشى ەدى. ومىرمەن ۇشتاسقاندا كوركەمدەنىپ كەتەدى ەكەن-اۋ – دەپ قول شاپالاقتادى نار جىگىت ل.سوبولەۆ.

مۇحاڭ ەندى جامبىلدىڭ ۇستازى ءسۇيىنباي جونىندە اڭگىمەلەپ، ونىڭ تەزەك تورەگە ايتقاندارىن ايتىپ بەردى.

«قاتىپ قالعان كىرپىگى كارى ات ەكەن» دەگەندى مۇحاڭ كەرەمەت اۋداردى. ل.سوبولەۆ بۇعان بالاشا قۋاندى. 

– كارى اتتىڭ كىرپىگى قاتىپ قالاتىنىن تولستويدىڭ ءوزى دە اڭعارماعان بولۋى كەرەك! – دەدى ول راحاتتانىپ.

بولىسقا جولداس بولۋ پەسىر دەگەن،

جىگىتكە قارامايدى كەسىر دەگەن.

ەكەيدى قاڭعىپ كەلىپ شىبىل جەيدى

قۇدايدىڭ ۋاقىتى شىعار جەسىن دەگەن، – دەيدى ءابدىلدا جامبىل مەن دوسماعامبەت مولدانىڭ ايتىسىنان ءۇزىندى كەلتىرىپ. مۇحاڭ مىرس ەتىپ كۇلدى. ل.سوبولەۆتىڭ قۇلاعى ەلەڭ ەتە ءتۇستى. مۇحاڭ اۋدارىپ بەردى. «قۇدايدىڭ ۋاقىتى شىعار جەسىن دەگەن» ءسوزى زامانىن ايىپتاپ وتىر عوي، – دەدى مۇحاڭ ورىسشالاپ.

– مۇحتار ومارحانوۆيچ، جامبىل جاباەۆ رەۆوليۋتسيا جىلدارىندا ءوزىن قۇلاي ۇستادى ەكەن؟ بىلەسىز بە – دەدى ل.سوبولەۆ.

– ءپالى، لەونيد سەرگەەۆيچ، جامبىل تۇنىپ تۇرعان ساتيريك اقىن عوي. تىڭداڭىز:

كەدەي كوتەرىلىپ قىردا ءجۇر،

بايلار بۇعىپ ويدا ءجۇر.

جامبىل سايراپ مۇندا ءجۇر. – مۇنى ۇزىناعاش بازارىندا ايتقان. ول جىر بىلاي ءبىتۋشى ەدى: 

توبىڭا كەلسەم سىيىم جوق،

تەنتەگىڭە تىيىم جوق.

كيەلىك دەسە كيىم جوق،

بازارعا بارسا بۇيىم جوق.

ءسوزدى تىڭدار سەندەر جوق،

ايتپاي تىنار مەن دە جوق...

– و، جامبىل وتكىر ءتىلدى اقىن ەكەن عوي. شىندىقتى ءدوپ باسىپ ايتقان، – دەپ لەونيد سەرگەەۆيچ تاعى دا ونى بلوكنوتىنا ءتۇرتىپ الدى. 

– سوندا يمپروۆيزاتور اقىن، ميىندا قانشا جىر ساقتاي الادى، – دەدى ل.سوبولەۆ.

– جامبىل جاباەۆ «كورۇعلىنى» ون بەس كۇن ايتادى. «ماناستى» دا كۇن-ءتۇن جىرلايدى. بۇكىل قازاق ەپوستارىن جاتقا بىلەدى دەسەم قاتەلەسپەسپىن. ءبىر باسىندا ميلليون جول ولەڭ ساقتاۋلى. بۇل باس ەمەس، حالىقتىڭ ارحيۆ ءسوزى، – دەدى مۇحاڭ ءسوزىن ءتامامداپ. 

– عاجاپ، عاجاپ، – دەدى لەونيد سوبولەۆ. سونان سوڭ «جامبىل جاباەۆ ميلليون جول ولەڭدى جاتقا بىلەدى» دەپ ايشىقتاپ، بادىرايتىپ جازىپ قويدى.

ەرتەسىنە قايتا ءشاي باسىنا جينالدى. سونان سوڭ جامبىل اينا الدىنا بارىپ ساقالىن تارامدادى. قاسىنا ل.سوبولەۆ كەلدى.

– زدراۆستۆۋي، جامبىل اتا، – دەدى ل.سوبولەۆ جامبىلعا قاراپ. مۇحتار ومارحانۇلى اۋدارىپ تۇر. 

– مىنا شال ۇناي ما، ماسكەۋلىك بالام؟ – دەدى جامبىل.

– ۇنايدى، – دەيدى ل.سوبولەۆ.

– جانى جىلاپ تۇر شالدىڭ...

– باقىتتى ادام جىلاي ما؟

– كارىلىك باقىت پا؟ سەن مىنا سوزىمە زەر سال:

...كارىلىك نەمدى قويدى قورلاماعان،

قۇلپىرعان قىزىل شىراي ءتۇسىمدى الدى.

اۋزىمدى وپىرايتىپ ءتىسىمدى الدى،

بوساتىپ بۋىنىمنىڭ شەگەلەرىن

سىپىرىپ تۇلا بويدان كۇشىمدى الدى.

مۇحاڭ تەز-تەز اۋداردى. لەونيد سەرگەەۆيچتىڭ بۋىنى بوساپ كەتتى. ول جامبىلدى قۇشاقتاي الدى. 

– مەن مۇندا كەلگەنىمە، قۇشاقتاپ تۇرعانىما، اڭىز ادامدى كورگەنىمە ءوزىمدى باقىتتى سەزىنەم.

ولار سىرتقى بەتتەدى. لەونيد سەرگەەۆيچ جامبىلدى سۇيەمەلدەپ ورنىنان تۇرعىزدى. جامبىل اقىن كەبىسىن اياعىنا سۇعا الماي ءبىراز اۋرەلەندى.

– ۆوت، جاكە، ۆوت، – دەدى لەونيد سەرگەەۆيچ اقىننىڭ كەبىسىن كورسەتىپ. 

– وت بولسا، وت، – دەپ كەبىسىن كمگەن جامبىل ءبىر اۋىز ولەڭ ايتتى.

جىگىت ەدىم جاسىمدا قىسىلماعان،

كورسەتكەن جوق ءتىرى جان قىسىم ماعان.

تار ساڭلاۋدان ءدال سوققىش مەرگەن جامبىل،

كەڭ كەبىسىن كيە الماي پىسىلداعان...

مۇحاڭ قارقىلداپ كوزىنەن جاس اققانشا ۇزاق كۇلدى. كۇلە وتىرىپ جاڭاعى شۋماقتى لەونيد سوبولەۆكە اۋدارىپ بەردى. مۇنى ەستىگەن سوڭ سوبولەۆ:

– مەن قازاق بولسام تەك جامبىلمەن عانا بولار ەم، ايتقان ءسوزىن جازىپ الا بەرەر ەم، الا بەرەر ەم...

قوشتاسار ساتتە ل.سوبولەۆ:

– مەن ءۇش كۇندە جامبىل ۋنيۆەرسيتەتىنەن ءوتتىم. سىزگە سانسىز العىس ايتامىن، – دەپ ۇزاق قۇشاقتاپ تۇردى...

ەكى كۇننەن كەيىن ل.سوبولەۆ موسكۆاعا قايتتى. شىندىقتىڭ بەتى اشىلدى. ەكى اقىن ستالينگە حات جازىپتى. ولار «جامبىل دەگەن دۇنيەدە اقىن جوق. ول وتىرىكشىلەردىڭ جاندارىنان شىعارىپ جۇرگەندەرى. بۇدان بىلاي جامبىلعا سەنبەڭىز...» دەپ جازىپتى. 

ستالين ارىزدى تەكسەرۋگە الەكساندر فادەەۆكە تاپسىرىپتى. ول ل.سوبولەۆتى جىبەرىپتى. وسىلاي ارىز بەن پارىزدىڭ ارا جىگى اشىلدى. 

مەن بۇل ەكى اقىننىڭ كىمدەر ەكەنىن بىلەمىن. ونى قازاق ادەبيەتىنىڭ كلاسسيگى ءابدىجامىل نۇرپەيىسوۆ ايتىپ بەردى. بىراق وزدەرى ومىردە جوق ادامنىڭ اتتارىن اتاپ، تۇستەرىن تۇستەگىم كەلمەيدى. ويتكەنى مۇنىڭ ءبارى ءبىر اللاعا ايان...

ءزىلدى بۇيرىق

 ومىر سۇرگەن سايىن كورە بەرەسىڭ، كورگەن سايىن نە دانا بولاسىڭ، نە قاپا بولاسىڭ؟ جامبىل جەتپىسكە جەتكەندە تىنىش ءومىر سۇرەم دەپ ويلاعان. جاعدايى دىيلى، ءوزى سىيلى. كۇڭىرەنتىپ كۇي تارتىپ، وتكەن-كەتكەندى ەسكە الىپ، مىرس ەتىپ كۇلىپ قوياتىن.

جامبىلدى اتقا قوندىرعان، ايقايلاپ انگە سالدىرعان 1916 جىلدىڭ قارالى بۇيرىعى ەدى. پاتشا سوعىسى تىيىلمادى، ورىستىڭ جاعدايى قيىندادى. مايدانعا رەسەيدىڭ شەتكەرى ايماعىنداعى بۇراتانا حالىقتان قارا جۇمىس ءۇشىن 19 بەن 31-ءدىڭ ارالىعىندا ادام الۋ جارلىعى شىقتى. بۇل ەل ىشىندە ءدۇمپۋ تۋعىزدى. ونسىز دا از، ونسىز دا تيتىقتاعان حالىقتى جىلاتۋ پاتشا اعزامعا وڭاي ەكەن. مۇنى حالىققا ءتۇسىندىرۋ ءۇشىن وياز تاعى دا اقىنداردى الماتىعا جينادى. بىراق جامبىل جۇرەگى بۇل ناسيحاتتىڭ وپا بەرمەيتىنىن دە، حالىققا جاقسىلىق اكەلمەيتىنىن دە ۇقتى. «ءيا، ءيا» دەپ كەتكەنىمەن جامبىل اۋزىنان مۇلدەم بولەك ءسوز شىقتى. ءسوز ەمەس-اۋ كەسىپ تۇسەر الماس ءسوز شىقتى. ول بەكبولات اشەكەەۆ پەن ساتاي باتىردىڭ قولدارىنا رۋح بەرەر ءسوز ارنادى. شاكىرت ءىنىسى ماقىش اقىن دا دومبىرانى سۇيەپ، قولىنا سۇڭگى الدى. جەتىسۋ جەرى قازاق جەرىندە باستالعان ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسىنىڭ قاتارىنا قوسىلدى. مۇندايدا اقىن ءسوزى، اقىن رۋحى كەرەك.

قىزىعىڭدى كوپ كوردىم،

قاراباستاۋ، قۇلانساز.

كۇندەرىمدى وتكەردىم،

سەندە ءجۇرىپ ۇزاق جاز.

كوكورايعا جايىلعان،

سەكىلدى ەدىك ۇيرەك، قاز،

پاتشا ءامىرى تارىلدى،

وعان قىلار بار ما ىلاج؟!

بىراق اقىن كۇيرەك ءسوزدىڭ ەمەس، بايراق ءسوزدىڭ بايلاۋىن ايتادى.

حالىقتىڭ ەركى كەتتى بالاسىنان،

ءسوزىمنىڭ عيبرات قىل ساراسىنان.

اق پاتشا بۇيرىق قىلدى سولدات بەر دەپ،

ون توعىز – وتىز ءبىردىڭ اراسىنان.

 

وسىعان ءتىرى وتىرىپ كونەمىز بە؟

ىرىكتەپ بار بوزداقتى بەرەمىز بە؟!

بولماسا ەلدىك قىلىپ، تىزە قوسىپ،

باتىرعا قول باستاعان ەرەمىز بە؟!

جامبىلدىڭ جانى كۇيزەلدى. وعان ساتاي باتىردىڭ ۇرىستا قازا بولعانى قوسىلدى. بۇل از دەگەندەي ماقىش اقىننىڭ اتىنا وق ءتيىپ، جارالانىپ ول كەلدى. پاتشا زەڭبىرەگى مەن مىلتىعى قىلىش پەن شوقپاردى جايپادى. كوتەرىلىس تاپتالدى. بەكبولات اشەكەەۆ دارعا تارتىلدى. بۇل قالاي دا ۇرپاق جادىندا قالۋعا ءتيىس. «ءزىلدى بۇيرىق» تولعاۋى سول سۋىقتوبە باۋىرىنداعى قالىڭ دۋلات پەن شاپىراشتى رۋلارى وعلاندارىنىڭ ەرلىگىن دارىپتەدى. بۇل تاريحي دەرەك. 

... ەشقايسىسى ايتپاعان سوڭ ايعاي ساپ كەپ،

ءوزى ايتتى جاندارالدىڭ «بەكبولات» دەپ،

بەكبولات بولا قالسا تۋ كوتەرگەن،

بۇيرىق قىلدى «دارعا اسىپ تارت!» دەپ.

سول جازالىلار قاتارىندا اعايىن ىنىلەرى قاليقۇل مەن بايبوسىن قوسا كەتىپتى. ساتتار باۋىر وققا ۇشتى. بىراق جامبىل ولاردى شەيىتتەردىڭ قاتارىنا قوسادى. ولاردىڭ ەرلىگىن جىرلايدى.

اتتاندىق ۇلىعىنىڭ قونىسىنا،

ەلدى سورعان بورسىقتاي بولىسىنا.

كوپ ەرلەر قازا بولدى جاۋعا اتتانىپ،

كوكسەگەن ازاتتىقتىڭ سوعىسىندا.

 

بي، بولىستى ءتاڭىرى اتتى،

ەل قورعاۋعا جاراماي.

...ەندى ويلاساق نە قالدى،

اتاجۇرتتان كەتۋ بار،

جولعا تىگىپ نە جاندى،

 تاۋەكەلگە بەكۋ بار!

جامبىل جىگەرلى ءسوز ايتتى. بۇل ولەڭ اۋىلدان اۋىلعا جەتتى. ەندى جامبىل جاي اقىن عانا ەمەس، رۋحشىل، كوتەرىلىسشىل اقىنداردىڭ ساناتىنا كىردى.

حالىق ءسوزىن سويلەيتىن ۇلدارىن حالىقتىڭ ءوزى كوتەرىپ الاتىنى وسىدان عوي. جاكەڭنىڭ «جامبىل مەنىڭ جاي اتىم، حالىق مەنىڭ شىن اتىم» دەۋى جاراسىمدى.

جالعاسى بار...

ءۋاليحان قاليجانوۆ،

فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى،
ۇعا اكادەميگى

Abai.kz