2021 جىلدىڭ سوڭىندا جەر كودەكسىنە قاتىستى موراتوري كۇشىن جويادى. مەملەكەت باسشىسى بىرنەشە مارتە جەر ساتىلمايتىنىن ايتقانىمەن، بۇل ماسەلە ءالى تولىق كۇن تارتىبىنەن تۇسكەن جوق. ويتكەنى، موراتوري مەرزىمى اياقتالعاننان كەيىن جەر ماسەلەسى قالاي شەشىلەتىنى ءالى بەلگىسىز. «جەر ساتىلماسىن، شەتەلدىكتەرگە جالعا بەرىلمەسىن» دەگەن حالىق تالابى ەشقاشان وزگەرمەك ەمەس. 

سول ءۇشىن سايتىمىز تۇراقتى تۇردە جۇرگىزىپ كەلە جاتقان ينتەرنەت-كونفەرەنتسيانىڭ 2021 جىلداعى العاشقى تاقىرىبىن وسى جەر ماسەلەسىنە ارنادىق. كونفەرەنتسيا قوناعى – 2016 جىلعى جەر كوميسسياسىنىڭ مۇشەسى ساياساتكەر، «ۇلت تاعدىرى» قوزعالىسىنىڭ توراعاسى دوس كوشىم.

وتكەن ءبىر اپتادا سايت وقىرماندارى ساياساتكەرگە ساۋالدارىن جولدادى. تومەندە سپيكەردىڭ جاۋابىن جاريالاپ وتىرمىز.

اۋىت مۇقيبەك:

- قۇرمەتتى دوس اعا، الەمنىڭ ەلۋگە جاقىن ەلىندە قازاق بار. مەن «جەر كودەكسىنىڭ» 46-بابىنداعى «ورالماندارعا» دەگەن سوزدەن كەيىن «جانە قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتى بولىپ تابىلمايتىن ۇلتى قازاق ادامدارعا;» دەگەن سويلەمدى قوسىپ، شەتتەگى ەتنيكالىق قازاقتارعا جەردىڭ پايدالانۋ قۇقىعىن بەرۋدى، سول ارقىلى شەتەل ينۆەستيتسياسىن شەتتەگى قانداستارىمىزدىڭ قولىمەن تارتۋدى ۇسىنىپ كەلەم. ءسىز وسى ماسەلەگە قالاي قارايسىز؟

- قۇرمەتتى اۋىت باۋىرىم، مەنىڭ ۇستانىمىم بويىنشا، جەر – مەملەكەتتىكى ەمەس، قازاق حالقىنىكى. ولار وسى جەردى يەمدەندى، قورعاپ قالدى، وسى جەرگە مەملەكەتىن ورناتتى. وكىنىشكە وراي، مەملەكەت – قازاقتىكى بولماي تۇر... ءوز باسىم، باسقا ەلدىڭ ازاماتى بولىپ جۇرگەن قازاقتارعا قازاق ەلىنىڭ جەرىن پايدالانۋ قۇقىعىن بەرۋ ماسەلەسىن كوتەرۋ ءالى ەرتە دەپ بىلەمىن. ال ۇلتى قازاق ينۆەستورلارعا ەرەكشە جاعداي جاساۋ، ولارعا بەلگىلى ءبىر جەڭىلدىكتەر بەرۋ – كوپتەگەن ەلدە بار، كەيدە زاڭدى جولمەن، ال كەيدە ءۇنسىز، «ءىشىڭ بىلسىنمەن» جاسالاتىن قادامدار.

نۇرتاي:

- «شىعىس قازاقستان وبلىسىندا كەيبىر جەرلەر قىتايعا ساتىلىپ كەتكەن» دەگەن قاۋەسەت راس پا؟ تۇركىستان وبل-داعى ارابتارعا ساتىلعان جەرلەر قايتارىلا ما؟

- مەندەگى اقپارات بويىنشا، رەسمي تۇردە ساتىلعان اۋىلشارۋاشىلىق جەرلەرى جوق. بىراق ءبىزدىڭ زاڭىمىز بويىنشا ءوندىرىس ورىندارىنا (شەتەلدىك ينۆەستورلارعا) ءالى دە جەر بەرىلەدى. ماراتوري تەك قانا اۋىلشارۋاشىلىق جەرلەرىنە قاتىستى. قازاقستاندا رەسەي، كورەيا، ت.ب. ەلدەردىڭ كوپتەگەن ءوندىرىس ورىندارى جۇمىس ىستەپ جاتىر. تاعى ءبىر ماسەلە: 2016 جىلعا دەيىن قازاقستاننىڭ ءبىرشاما جەرى بۇرىنعى زاڭ بويىنشا ارەنداعا بەرىلىپ كەتكەنىن دە ەسىمىزدەن شىعارمالىق. بەس جىلدىق ماراتوري ول كەلىسىمدەردى بۇزا المايدى...وڭتۇستىك وڭىردە ارابتاردىڭ ساياساتشىلىعىنا ارنالعان، دۋاداق وسىرەتىن جەرلەر بار دەگەن دە مالىمەت بار. ولاردىڭ قايتارىلعانى تۋرالى حابار ەستىگەن جوقپىن.

جاناشىر:

- قازاقتار ومىرىندە «جەر داۋى مەن جەسىر داۋى» دەگەن تىركەس ورتا عاسىردا قالىپ تاسقان بولار. ءححى عاسىردا گەندەرلىك ساياسات جەسىر داۋىنىڭ نۇكتەسىن قويدى. سۇراق جەر داۋىنىڭ نۇكتەسى قاشان قويلادى؟

-  جەر داۋىنىڭ نۇكتەسى قويىلماي ما دەپ قورقامىن. مۇمكىن، يمپەريالاردىڭ بارلىعى ىدىرىپ بىتكەندە عانا قويىلاتىن بولار. ەكىنشىدەن، باسقا ەلدەردەن كۇشتى، ەشبىر ەلگە باعىنبايتىنداي قارۋلى كۇشى بار، نەمەسە جاعالاسىپ ولەتىن قايسار مىنەزى بار ەلدەر ءۇشىن جەر داۋى بولمايتىن شىعار.

ءادىل:

- «جەر ساتىلماسىن، شەتەلدىكتەرگە جالعا بەرىلمەسىن» دەگەن حالىق تالابى ەسكەرىلە مە؟ حالىق تالابى ەسكەرىلدى مە؟ شەتەلدىكتەرگە ساتىلعان نەمەسە جالعا بەرىلگەن جەرلەر بار ما؟ قۇپيا بولماسا سول ساتىلعان نەمەسە جالعا بەرىلگەن جەرلەردىڭ قانداي ەلدىڭ ازاماتتارى، جەر كولەمى جانە جالداۋ مەرزىمىمەرى جانە شۇعىلدانعان (العان جەردە) ءىس تىرلىكتەرى، ونىمدەرى تۋرالى وبلىس وبلىس بويىنشا ءتىزىمى جاريالانسا. العان جىلى، ساتقان، جالعا بەرگەن لاۋازىمدىلار جاريالانسا. زاڭدىلىعىن ءتيىستى ورگاندار تەكسەرسە.

- كەشەگى ق.توقاەۆتىڭ سوزىنە سەنسەك – ەسكەرىلۋى كەرەك. ارينە، جەرگە قاتىستى تولىق مونيتورينگ جۇرگىزىلسە، جاقسى بولار ەدى. بىراق بيلىك وعان بارمايدى دەپ ويلايمىن. جەر كوميسسياسى كەزىندە «جەر الپاۋىتتارىنىڭ قايسىسىندا قانشا جەر بار؟» دەگەن سۇراعىمىزعا دا جاۋاپ الا المادىق. مەملەكەت بىزگە جەر يەمدەنىپ وتىرعان توو-لاردىڭ ءتىزىمىن بەردى، بىراق سول توو-لاردىڭ قوجايىندارى كىمدەر دەگەن سۇراعىمىز جاۋاپسىز قالدى.

قايران:

- رف دەپۋتاپتتارى قازاق جەرىنە، تەرريتورياسىنا داۋلاسىپ جاتىر عوي. ال ءبىز سول ورىستارمەن ەاەو-تامىز. وسى وداق قازاققا قانشالىقتى كەرەك؟

- پۋتين كەڭەس وداعىنىڭ ىدىراۋىن «حح عاسىردىڭ باستى اپاتى» دەپ جىلاسا، بىزدەر «ەلىمىز تاۋەلسىزدىك الدى» دەپ قۋانامىز. ءسىزدى قولدايمىن. بۇرىنعى مەتروپوليا مەن ونىڭ وتارى بولىپ، ۇلتتىق قۇندىلىقتارىن جوعالتۋعا شاق قالعان ەلدىڭ وداقتاسۋى – ميعا كىرمەيتىن ماسەلە. بىراق، مەنىڭ ويىمشا، بۇل وداققا قازاق كىرگەن جوق، كەزىندە ماسكەۋگە قىزمەت ەتكەن باسشىلارىمىز كىرگىزدى.

ورەكە:

- توكاەۆ كەشەگى ماكالاسىندا اش جەرلەردى ەكونوميكاعا اينالدىرۋ كەرەك دەدى. بۇل دەگەن سول جەرلەرگە شەتەلدەن ينۆەستيتسيا تارتۋ دەگەن ءسوز. اينالىپ كەلگەندە ءبارىبىر شەتەلدىكتەر كەلەدى. ەندەشە جەر ساتىلمايدى، جالعا بەرىلمەيدى دەگەن بەكەرشىلىك ەمەس پە؟

- كەلىسەمىن. بۇل ءسوزدى توقاەۆ مىرزا بۇرىن دا جولداۋىندا ايتىپ وتكەن. ونىڭ استارىندا نە بار دەپ، ءبارىمىز ويلانىپ قالعانىمىز دا وتىرىك ەمەس. مەنىڭشە، بيلىك جەردى تاۋارعا اينالدىرۋ ويىنان باس تارتقان جوق سياقتى. قىسقاسى، ەكى جاق بولىپ اڭدىسىپ وتىرعان جايىمىز بار. ارينە، توقاەۆتىڭ بۇل ءسوزى قوعامدا الاڭداۋشىلىق، سەزىك، كۇمان تۋدىردى. بىراق، مەنىڭ بىلۋىمشە، جەردى ساتپاي-اق، كوپ جىلعا جالعا بەرمەي-اق ينۆەستيتسيا تارتۋعا بولادى. مۇمكىن، پرەزيدەنت وسى جولدار تۋرالى ايتقىسى كەلگەن بولار.

تايجان:

- «جەر كودەكسىنىڭ» 46-بابىنداعى «ورالماندارعا» دەگەن سوزدەن كەيىن «جانە قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتى بولىپ تابىلمايتىن ۇلتى قازاق ادامدارعا;» دەگەن سويلەمدى قوسىپ، شەتتەگى ەتنيكالىق قازاقتارعا جەردىڭ پايدالانۋ قۇقىعىن بەرۋدى، سول ارقىلى شەتەل ينۆەستيتسياسىن شەتتەگى قانداستارىمىزدىڭ قولىمەن تارتۋدى ۇسىنىپ كەلەم» - بۇل قازاق جەرىن قىتايعا جالعا بەرۋدىڭ امالى ەمەس پە؟ سوندا اينالىپ كەلگەندە بۇل ارامزا اۋىت تا قازاق جەرىنە قىتايلاردىڭ جاپپاي كەلىپ قونىستانۋىنا قارسى ەمەس دەگەن ءسوز عوي. سوندا بۇل وپاسىزدار ارام پايدا ءۇشىن قازاقستاننىڭ بولاشاعىنا تۇكىرگەنى بارىن كورسەتىپ وتىر.

- تايجان باۋىرىم، ساياسي-قوعامدىق ومىردەگى ەڭ باستى ۇستانىم – مادەنيەتتىلىك. ەگەر ءار ادامنىڭ پىكىرىنە «ارامزا»، «وپاسىز»، «ساتقىن» دەگەن تەڭەۋلەرمەن باعا بەرەتىن بولساق، الىسقا بارمايمىز. بۇل – دالەلى جوق ادامداردىڭ ءتاسىلى. («يۋپيتەر، سەن اشۋلانا باستادىڭ، دەمەك سەنىكى دۇرىس ەمەس» دەگەن ءافوريزمدى بىلەسىڭ عوي). اۋىت بۇل سۇراقتى قانداي ماقساتپەن قويىپ وتىر، استارىندا نە بار ەكەنىن ءوزى عانا بىلەدى. مۇمكىن، وسىنداي ويدا جۇرگەندەرگە مەنىڭ تاراپىمنان جاۋاپ بەرىلۋىن كۇتەتىن شىعار. مەن وعان «ءيتتىڭ بالاسى، ويىڭ ارام» دەگەن جوقپىن، «بۇل ماسەلەنى كوتەرۋ ەرتە» دەدىم دە قويدىم. ءبىر ءبىرىمىزدى «باتىر» دەگىمىز كەلمەسە، ەڭ بولماسا، «قاتىن» دەمەلىك

سۇراق:

- دوس اعا، پرەزيدەنت توقاەۆ جۋىردا ەگەمەندە جاريالاعان ماقالاسىندا تاۋەلسىزدىكتىڭ 30 جىلىن ءۇش ون جىلدىق بەلەسكە ءبولىپ، جەتىستىكتەرىن ءتىزىپ شىقتى. ال، ءسىز، وسى ءۇش ون جىلدىقتا قانداي كەمشىلىكتەر جىبەردىك دەپ ەسەپتەيسىز؟

- باستى كەمشىلىگىمىز - وسى ءۇش ونجىلدىقتاعى كەمشىلىكتەرىمىزدى ءبولىپ الىپ، ءتىزىپ  بەرۋدى ۇيرەنبەگەنىمىز دەر ەدىم.

-سونىمەن قاتار، پرەزيدەنت مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى وتە ادەمى سوزدەر ايتتى. بىراق، قازاق قوعامى ۇنەمى تالاپ ەتىپ كەلە جاتقان 7 باپ وزگەرمەيىنشە، توقاەۆتىكىن جاي پوپۋليزم دەپ قابىلداۋعا بولا ما؟

- ءالىپتىڭ ارتىن باعايىق. ەگەر وسى جىلى مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى زاڭ قابىلدانباسا، ارينە، پوپۋليزم دەپ قابىلداۋعا تۋرا كەلەدى.

- 2016 جىلعى حالىقتىق تولقۋدان كەيىن ارنايى كوميسسيا قۇرىلدى. ول كوميسسياعا جۇرت كوڭىلى تولماعانى بايقالدى. ونىڭ قۇرامىندا ءوزىڭىز دە بولدىڭىز. ءسىز سول كوميسسيانىڭ جۇمىسىن قالاي باعالايسىز؟

- قوعامدىق كوميسسيانىڭ جۇمىسىن – قوعام باعالايدى. ارينە، مەنىڭ دە كوڭىلىم تولمادى. بىراق قولىمىزدان كەلگەنىن جاساۋعا تىرىستىق. العاشقىدا، 75 كوميسسيا مۇشەسىنىڭ 60-تان استامى بيلىكتىڭ باعىتىن قولدادى، ال سوڭعى وتىرىستاردا سولاردىڭ تەڭ جارتىسى ءبىزدىڭ باعىتىمىزعا بۇرىلدى. بۇل كوپشىلىكتىڭ كوزىنە تۇسپەيتىن، اسا كۇردەلى جۇمىس بولدى. ءار وتىرىستى ۇيىمداستىرۋ، ولارعا ادامدار شاقىرۋ دا وڭايشىلىقپەن وتكەن جوق – وبلىستارداعى ءبىزدى قولدايتىن جۇرتشىلىقتى ۇيىمداستىرۋعا، وتىرىسقا الىپ كەلۋ، كىرگىزۋ، جەرگىلىكتى بيلىكتىڭ جيناعان ادامدارىنان كەم بولمايتىنداي كۇش كورسەتۋ دە ناقتى ۇيىمداستىرۋ جۇمىستارىنىڭ ناتيجەسى بولدى. وعان «ۇلت تاعدىرىنىڭ» ازاماتتارى جانە باسقا دا ۇلتشىل جاندار اتسالىستى. ولارعا ۇلكەن راحمەت ايتامىن. بۇل – جەڭىس ەمەس، يتجىعىس بولار...

-بيىل ماراتوري اياقتالادى. توقاەۆ تاعى دا جەر كوميسسياسىن قۇرۋ كەرەك دەدى. ول كوميسسياعا كىمدەر مۇشە بولۋى كەرەك؟ جانە كوميسسيا ناقتى قاي باعىتتا جۇمىس ىستەۋى ءتيىس؟

- مەنىڭشە، تاعى دا كوميسسيا قۇرۋدىڭ ەشقانداي قاجەتى جوق. نە پارلامەنت وسى ەكى ماسەلەنىڭ ناقتى شەشىمى كورسەتىلگەن زاڭ باپتارىن قابىلداۋى قاجەت، نە بولماسا «قازاقپەن قارسىلاساتىن جەرىڭدى ايت!» دەگەن ماسەلە عانا قالادى. ارينە، ءماجىلىستىڭ جۇمىسشى توبىنا مۇحتار تايجان سياقتى ازاماتتار ەنۋى كەرەك.

- ەگەر ۇكىمەت جەر زاڭىن رەتكە كەلتىرمەسە، حالىقتىڭ تالابى ەسكەرىلمەسە، 2016 جىلعى ميتينگىلەر قايتالانۋى مۇمكىن بە؟

- قازىرگى الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جاعدايدى ەسكەرسەك، ول ميتينگىلەر بالانىڭ ويىنى بولىپ قالادى ما دەپ ويلايمىن.

- رەسەي دەپۋتاتتارىنىڭ قازاق جەرىنە قاتىستى داۋلى مالىمدەمەسىن قالاي قابىلدادىڭىز؟ ءبىز بۇدان قانداي قورىتىندى جاساۋىمىز كەرەك؟

- رەسەي ەلشىلىگىنە تابالدىرىقتى كورسەتىپ، ەۋرازيالىق وداقتان شىعۋىمىز كەرەك!

-توقاەۆ جەلتوقسان قاھارماندارىنىڭ ازاماتتىق ەرلىگى لايىقتى باعاسىن الۋى كەرەك دەدى. الايدا، بۇل تاقىرىپ ءبىزدىڭ قوعام ءۇشىن ءالى دە جۇمباق سەكىلدى. دەگەنمەن، 86 جىلعى جاستاردىڭ ەرلىگى باعالانۋى ءۇشىن ناقتى قانداي قادامدار جاسالۋى كەرەك؟

- قوعامعا جۇمباق ەمەس دەپ ويلايمىن. قوعام، ونىڭ ىشىندە، قازاق قوعامى بۇل كوتەرىلىسكە ءوزىنىڭ باعاسىن بەرىپ قويدى. وكىنىشكە وراي، مەملەكەت بۇل ماسەلەنى جارىققا شىعارعىسى كەلمەي وتىر. ول دا تۇسىنىكتى. مەنىڭ «90-جىلداردىڭ قارا سوزدەرى» دەگەن كىتابىمدا جەلتوقسانعا بايلانىستى ماقالالار ءبولىمىنىڭ مىناداي ەپيگرافى بار: «وسى سۇمدىقتى ىستەگەن ادامدار بيلىكتە وتىرعاندا – شىندىق ەشقاشان اشىلمايدى». قانداي ناقتى قادامدار جاسالۋى كەرەك دەيسىز بە؟ ءبىرىنشى – ارىلۋدان باستالۋى كەرەك. وسى ماسەلەگە قاتىسى بار جاندار ۇلتتىڭ الدىندا، ەڭ باستىسى، وزدەرىنىڭ الدارىندا اقتالۋى شارت. ەكىنشى – سول كوتەرىلىس كەزىندە سوتتالعان، جاراقات العان، جۇمىستان، وقۋدان ششىعارىلعان، ت.ت ازاماتتارعا مەملەكەت تاراپىنان زاڭ جۇزىندە ماتەريالدىق   جاعدايلار، جەڭىلدىكتەر جاسالۋى شارت. ءۇشىنشى – ءاربىر اۋىلدا، ەلدى مەكەندەردە الاشتىڭ، ازاتتىقتاردىڭ، جەلتوقساندىقتاردىڭ  ەسكەركىشتەرى، بەلگىلەرى ورناۋى شارت (قازىر ءبىزدىڭ ازاماتتار تاۋەلسىزدىك كۇنى جينالاتىنىن جەردى دە تابا الماي وتىر).

- قازاقستاندا ساياسي كوزقاراسى ءۇشىن تۇرمەدە وتىرعان تۇتقىندار از ەمەس. ەستيتىن مەملەكەت تۇجىرىمداماسىن جاساعان بيلىك نەگە ءوز پىكىرىن اشىق ايتاتىن ازاماتتاردان قورقادى؟ ال، قازاقستانداعى ادام قۇقىعى مەن ءسوز بوستاندىعى 30 جىلدا العا باستى ما، الدە كەرى كەتتى مە؟

- ءوز باسىم، «ساياسي كوزقاراسى ءۇشىن وتىرعانداردىڭ» بارلىعىن، شىن مانىندەگى ساياسي تۇتقىندار دەپ ەسەپتەمەيمىن. مىسالى، ولاردىڭ ىشىندە ريددەر قالاسىنداعى تۇرعىنداردىڭ اراسىندا رەسەيگە قوسىلۋ تۋرالى رەفەرەندۋم وتكىزبەكشى بولعان «باتىرلار» دا بار... ال قازاقستانداعى ادام قۇقىعى مەن ەركىندىگى ماسەلەسى 1997 جىلداردان باستاپ جوعالا باستادى دەپ ويلايمىن.

Abai.kz