ءور التايعا ارقاسىن تىرەپ، سول قاپتالىندا قارا ەرتىستەن قاراتالعا دەيىنگى قىرقالى-قۇيقالى ولكەنى ەن جايلاپ، ەركىن وسكەن، وڭ قاپتالىندا اياگوزدەن باستاۋ الىپ، سارىارقانىڭ قۇلاندار جورتقان قۇبا بەلىن كوكتەي ءوتىپ، سىرداريانىڭ سايالى ساعاسىنا دەيىنگى سايىن دالادا سايران سالعان، وڭىرجيەكتە «ارعى شەتى اياگوز، لەپسى، ءۇرجار» سياقتى «توقسان سالا قوسىلىپ، توعىز وزەن تۇيىسكەن» وزەندى-ورنەكتى ولكەدە تۇلپار ءمىنىپ، تۋ العان نايمانداي قالىڭ نۋدىڭ كيەسى، «بۇلتتان ءوتىپ مۇناردى بولجايتۇعىن كوزى بار» تۇماداي تۇنىق جىردىڭ يەسى، «تاستان شىققان بۇلاقتاي، جايقالعان جاسىل قۇراقتاي، تولىقسىعان سىناپتاي» جويدالى ءسوزدىڭ جۇيەسى دۋلات بابامىزدىڭ  مۇراسى – جىراۋلىق پوەزيا مەن اقىندىق ادەبيەتتىڭ التىن كوپىرى.

دۋلات – ارىسى تۇگەل ءسوزدىڭ ءتۇبى ءبىر – ءتۇپ اتاسى مايقى بيدەن تارتاتىن، ورتادا ورمانبەت زامانىنىڭ وردالى بيلەرى اسان قايعى مەن سىپىرا جىراۋدان سالاتىن، بەرىسى – قازتۋعان، دوسپامبەت، شالكيىز، بۇقار جىراۋلارمەن تۇيىقتالاتىن توبە بيلەر مەن جويقىن جىراۋلاردىڭ سوڭى. ول – ءوزى جىرلاعان: «ەركىن وسكەن، قايران ەل، داۋلەتىڭ بەينە شالقار كول، ايدىنىڭ بەينە اسقار بەل. تاۋىڭا مالىڭ اۋناعان، داۋلەتىڭ ءوسىپ قاۋلاعان، تەل ەمەس مالدى ساۋماعان» قازاق حاندىعىنىڭ قوي ۇستىنە بوزتورعاي جۇمىرتقالاعان اڭىزعا اينالعان زامانىنىڭ ازىپ-توزىپ: «كۇنباتىسقا كوز سالماي، كۇنشىعىستى ەسكە الماي، ءبىزدى الاتىن جاۋ جوق دەپ، بىزدەن مىقتى ءداۋ جوق دەپ… بولاشاقتى بولجاماي، جول ساۋدانى ولجالاي، اقبوكەندەي الدانىپ، جىلقىداي دەلبە ساندالىپ، ورتاسىنا كاپىردىڭ، اڭداماي كەلىپ تۇسكەنىنە» دەيىنگى ارالىقتاعى الاساپىران زاماننىڭ بار قيتۇرقىسىن باستان كەشىرگەن، كوزبەن كورىپ، شەرمەن جۋعان قازاق قوعامىنىڭ پوەتيكالىق شەجىرەسى.

وسى ورايدا دۋلات زامانىنىڭ، جالپى عاسىرلار بويى قايماعى بۇزىلماعان قازاق قوعامىنىڭ كەسكىن-كەلبەتىن وزگەرتكەن ورىس وتارشىلدىعىنىڭ ءۇش كەيپىنە توقتالا كەتكەن ءجون دەيمىن.

مۇنىڭ العاشقىسى – حاندىق بيلىكتىڭ جويىلۋى. اقىن جيىرماعا ەندى تولعاندا 1822 جىلى ورمانداي كوپ ورتا جۇزدەگى حاندىق بيلىك بيلىك بايتەرەگىنىڭ تامىرىنا بالتا شاپقان سپەرانسكيدىڭ «ءسىبىر قىرعىزدارى تۋرالى» ايگىلى جارعىسى شىقتى. مۇنىڭ الدىنداعى بەس جىل ىشىندە ۇلى حانداردىڭ سارقىتى كىشى جۇزدە – بوكەي، ورتا جۇزدە ءۋالي دۇنيە سالىپ، قازاق قوعامى ساياسي-قۇقىقتىق داعدارىسقا دۋشار بولعان ەدى. پاتشا وتارشىلارى قازاق دالاسىن باتىس ءسىبىر گەنەرال-گۋبەرناتورلىعى قۇرامىنداعى وكرۋگ، بولىس، اۋىلدارعا جىكتەپ-جىلىكتەپ، ونداعى جان باسى، شاڭىراق سانىنا دەيىن تىزىمدەپ، اۋىلعا – ستارشىن، بولىسقا – بولىس باسقارۋشىسى، وكرۋگكە اعا سۇلتانداردى قويدى. حاندىق بيلىك جويىلىپ، ەسەسىنە «اعا سۇلتاندار» قاپتادى. از عانا ۋاقىت ىشىندە 7 وكرۋگ اشىلدى. اياگوز (سەرگيوپول) وكرۋگى قۇرىلعان 1831 جىلى دۋلات وردا بۇزار وتىزعا تاياعان، وت اۋىزدى، وراق ءتىلدى اقىن رەتىندە تانىلىپ ۇلگەرگەن ەدى. سول زاماننىڭ كەلبەتىن اقىن: «باتىستا پاتشا تۇنەگى، جەرىڭە كەلىپ تۇنەدى. جونىڭنان تاسپا تىلەدى، ىشىنە ابدەن كىرەدى. …دۋان سالىپ ىشىنەن، ايىرىپ قۋات-كۇشىنەن، اق پاتشا دەسە ءۇرپيىپ، ويانىپ شورشىپ تۇسىنەن، اعا سۇلتان قازىنىڭ، ەل سىلكىندى ىسىنەن»، – دەپ اسقان دالدىكپەن سۋرەتتەيدى.

دۋلات زامانىنىڭ ەكىنشى سيقى – اسكەري وتارلاۋدىڭ وراسان زور وزبىرلىقپەن جۇرگىزىلۋى ەدى. قازاقستاننىڭ وزگە ايماعىن ايتپاعاندا، دۋلاتتىڭ اتى جەتەر جەردە ەرتىس، بۇقتىرما اسكەري شەپتەرى، يامىشەۆسك، سەمەي، وسكەمەن بەكىنىستەرى، كورياكوۆسك، ۋبينسك فورپوستارى سالىنىپ، 1846 جىلى اياگوز، ال 1847 جىلى «قالىڭ نۋدىڭ» تالماۋ تۇسى قاپالدا جاڭا پريكازدار قونىس تەپتى. وسىلايشا باس-اياعى جارتى عاسىر ىشىندە كوشپەندىلەردىڭ كوك تۇرىك داۋىرىنەن جەتكەن قۇدىرەتتى رۋحىن تۇقىرتىپ، جىگەرىن جاسىتۋ ماقساتىندا رەسەيدەي الىپ يمپەريانىڭ قۇرامىندا جاساقتالعان 11 كازاك اسكەري قۇراماسىنىڭ بەسەۋى قازاق جەرىنە ورنىقتى. وسى 11 قۇراماداعى جالپى سانى 1 ميلليوننان اساتىن مۇزداي قارۋلانعان كازاكتار 5 ميلليوننان استام قازاقتاردىڭ ازاتتىق جولىنداعى ءاربىر كۇرەسىن اياۋسىز باسىپ-جانشىپ وتىردى. بۇلار دا قىرعي ءتىلدى، قىران ءۇندى اقىن نازارىنان تىس قالعان جوق:

«جاعاڭا دۋان تۇسكەن سوڭ، سۋىڭدى ورىس ىشكەن سوڭ، …جەرىڭنىڭ الدى شۇرايىن، دۋان سالىپ جايلانىپ، داتىڭدى ايتساڭ مايىرعا، سىبىرگە كەتتىڭ ايدالىپ. …ورىستىڭ زاڭىن قۋاتتاپ، جول اشىپ ەلدى سۋاتتاپ، بالاداي الداپ ۋاتپاق.  …ەل تاندىرى قۇرىدى، ورىستىڭ ءتۇستى قۇرىعى. …سەرپىلۋگە شاما جوق، ءدانىڭ كەتتى، قايران ەل»، – دەپ ءداۋىردىڭ اششى دا اقيقات شىندىعىن ءدوپ باسىپ ايتادى.

حاندىق بيلىكتى جويىپ، شاش ال دەسەڭ باس الۋعا ءازىر ميلليوننان استام باسكەسەر كازاكتارىن قازاق دالاسىنا قونىستاندىرىپ ۇلگەرگەن ورىس وتارشىلدارى ەندى وتارلاۋدىڭ ءۇشىنشى كەزەڭىنە – قازاق جەرىن سۇراۋسىز-سوتسىز تارتىپ الۋعا كوشتى. بۇعان قارسى قازاق جەرىنىڭ ءار تۇسىندا بولعان سارجان سۇلتان، يساتاي-ماحامبەت، كەنەسارى حان باستاعان حالىق ازاتتىعى جولىنداعى ۇلت-ازاتتىق كۇرەستەر وتارشىلدىق ءورتىن توقتاتا المادى. 1844 جىلى سپەرانسكي ەرەجەسى جاڭارتىلسا، 1867 جىلى ءىى الەكساندر پاتشا «سىرداريا جانە جەتىسۋ وبلىستارىن باسقارۋدىڭ ۋاقىتشا ەرەجەسىن» بەكىتتى. وسىلايشا 1866 جىلى اياگوز جاڭادان قۇرىلعان جەتىسۋ وبلىسىنىڭ قاراماعىنا بەرىلدى. بۇل كەزەڭنىڭ شىندىعى دا دۋلات اقىننىڭ شامىرقانعان شىمىر جىرلارىنان كورىنىس تاپتى: «جاۋ قاراسى كورىندى، قابىڭداپ باستى جەرىڭدى، كەتپەنسىز-اق قازدىردى، وزىڭە ءوز كورىڭدى. حان سارقىتى – كەنە حان، قان جورىق بوپ قاڭعىردى. ەلىڭ قالدى قاماۋدا، ەلىڭ قالسا قاماۋدا، مالىڭ كەتەر تالاۋدا، باسىڭ تۇسەر ساناۋعا. …باتىردىڭ تۋى جىعىلدى، ەل شۇڭقىرعا تىعىلدى».

وسىلايشا ەلى قاماۋعا، مالى تالاۋعا تۇسكەن ەكىتالاي زاماندا دۋلات كەشەگى «بوساعاسىن بورلاتقان، كەرەگەسىن تورلاتقان، تەگەرىشى ماناتتان، جىبەكتەن ىزىپ باۋ تاققان» اق وردالى زاماندى اڭسايدى. حالىقتى سىلكىنۋگە، سەرپىلۋگە شاقىرادى، ەل جىگەرىن قايرايدى. «باتىر دەمە باتىردى، شەپ قۇرىپ جاۋعا شاپپاسا; تورە دەمە تورەنى، ەل تىلەگىن تاپپاسا. …باتىرلىقتىڭ ءسانى جوق – تۇن ۇيقىسىن ءتورت ءبولىپ، ەلەرگەن تۇلپار ەرتتەلىپ، تولعاۋلى نايزا قولعا الىپ، تۇيعىن قۇستاي قومدانىپ، سارى ساداق اسىنىپ، ەگەسكەن جاۋدى قاشىرىپ، ەلىن قورىپ جاۋىنان، ەرەۋلەگەن ەگەر داۋىنان، تۇتامداپ وق جونباسا», – دەگەن جولدار – بىرەۋلەر ايتىپ جۇرگەندەي زارلاۋدان دا، سارناۋدان دا ەمەس، ۇلت نامىسىن قايراۋدان تۋعان قۇدىرەتتى جىر.

دۋلات شىعارماشىلىعى پوەتيكاسىن تالداۋدى ادەبيەتشىلەر قاۋىمىنا قالدىرا وتىرىپ، ءبىز ونىڭ ۇلت تاريحى مەن رۋحانياتىنا قوسقان ۇلەسىنىڭ ءتورت قىرىنا: دۋلات شىعارماشىلىعىنداعى قازاق تاريحى، دۋلاتتىڭ قازتۋعان، دوسپامبەت باستاعان ۇلى جىراۋلارمەن ۇندەستىگى، دۋلات جانە ءدىن، دۋلات پەن اباي تاقىرىپتارىنا ارنايى توقتالۋدى ءجون كوردىك.

تاريح تامىرشىسى

دۋلات جىر-تولعاۋلارى اۋىزشا شىعارىلىپ، حالىق اراسىنا اۋىزەكى جولمەن تارالعان قازاق جىراۋلارىنىڭ سوڭى دەسەك تە، ءوز زامانىنا ساي العان ءبىلىمى مەن بىلىگى بار، تۋعان حالقىنىڭ ارعى-بەرگى تاريحىنان دا، سول تاريحتى الداسپاننىڭ جۇزىمەن جازعان تاريحي تۇلعالار ومىرىنەن دە حابارى مول ءبىلىمدار جان بولعان. ونىڭ «اۋەلگى قازاق دەگەن جۇرت» اتتى ۇزاق تولعاۋى قازاق حاندىعىنىڭ XV-XVII عاسىرلارداعى تاريحي شەجىرەسى ىسپەتتى. دۋلات جىراۋ وسى ولەڭىندە: «ەمىن-ەركىن ەن جايلاپ، ءوسىپ ەدىڭ بۇحاردا», – دەپ تولعايدى. شىندىعىندا قازاق حاندىعىنىڭ نەگىزىن سالۋشىلار – جانىبەك پەن كەرەي حاندار بيلىك قۇرعان زاماندا مەملەكەتتىڭ شەكارا-شەبى ايقىندالىپ، ىرگەسى بەكىدى. قاسقا جولدى قاسىم حان سىردىڭ بويىن تۇگەلدەي قازاققا قاراتىپ، مەملەكەتتىڭ قاناتىن كەڭگە جايدى. جايىققا جەتكەن حاقنازار حان نوعاي ورداسىنىڭ شىعىس بولىگىن دارگەيىنە كەلتىرىپ، قازاق ەلىن الىس-جاقىن جۇرت تۇگەل مويىنداعان قۋاتتى مەملەكەتكە اينالدىردى. كەشەگى دەشتى قىپشاق جۇرتىنداعى ەڭ قۇدىرەتتى امىرشىگە اينالعان تاۋەكەل حان تاشكەنت، فەرعانا، ءاندىجان مەن سامارقاندى تۇگەلدەي وزىنە باعىندىرىپ، بۇحاردان بەرگى جەردى قازاقتاردىڭ ەركىن تۇرىپ، ەن جايلاۋىنا جول اشتى. كوزى قاراقتى، ساۋاتى مول دۋلات ءدال وسى تاريحتى كوزبەن كورىپ، قولمەن قويعانداي دالمە-ءدال سۋرەتتەپ: «سەن بۇحاردا كەزىڭدە، ءباتۋا بار سوزىڭدە، كەلەلى ءبيىڭ سەنىمدى، قارا ءبىر حالقى كونىمدى، تىنىش ەدى ەلىمىز. …بۇحار-اي  ءشارى دەيتۇعىن، وسكەن، ونگەن جەرىڭىز», – دەپ كورسەتەدى.

دۋلات جىراۋ قازاقتىڭ باسىنان باق تايا باستاعان زاماندا قاراتاۋ مەن تۇركىستاندى تاستاپ، ۇدەرە كوشكەنىن: «توبىرشىق اتتى بۇگىلتىپ، قۇيرىق-جالىن ءسۇزىلتىپ، ەزدى بورداي ۇگىلتىپ، تۇيعىنداي ەردى شيراتىپ، تاس وشاقتى قيراتىپ، …ۇدەرە تارتىپ كوشكەنسىڭ»، – دەپ وكىنىش وزەگىن ورتەي جىرلايدى.

ءدال وسى تولعاۋدىڭ مازمۇنىنا قاراپ دۋلاتتىڭ قازاقتىڭ اۋىزەكى تاريحىن عانا ەمەس، سول زاماندا تاسقا باسىلعان، كىتاپقا تۇسكەن، جارياعا جەتكەن قازاق تاريحىنا قاتىستى ەڭبەكتەرمەن دە جاقسى تانىس بولعاندىعى ايقىن اڭعارىلادى. ول ارى قاراي: «سىر، قۋاننان كەتكەندە، ارىس، كەلەس وتكەندە، تالاس، شۋعا جەتكەندە، تۇيەنىڭ قومىن شەشكەنسىڭ. شۋ بويىنا ىعىر عىپ، …سارىارقاعا تۇسكەنسىڭ»، – دەپ قازاق كوشىنىڭ قيا جولدارى مەن تايعاق كەشۋلەرىن كانىگى تاريحشىداي تارقاتادى. بۇل دۋلاتتىڭ ەسكى بيشە ماقالداپ ولەڭ ايتقان كوپتىڭ ءبىرى ەمەس، وقىعان-توقىعانى مول، اتا-بابانىڭ اۋىزشا شەجىرەسىن جازباشا تاريحپەن ۇشتاستىرا بىلگەن سۇڭعىلا جىراۋ ەكەنىن تاعى ءبىر قىرىنان دالەلدەي تۇسسە كەرەك.

دۋلاتتىڭ «اتا قونىس ارقادان» اتتى تولعاۋى جوڭعار شاپقىنشىلىعىنىڭ شەرلى شەجىرەسىندەي اسەر قالدىرادى. مۇندا دا دۋلات بوس ءسوز، ورىنسىز زارلاۋعا بوي الدىرماي، قازاقتىڭ باسىنا تۇسكەن زور قايعىنى قاز-قالپىندا سۋرەتتەيدى. ول: «اتا قونىس ارقادان، باسىندا قازاق اۋعاندا، كۇزدى كۇنگى نوسەردەي، كوزىنىڭ جاسى جاۋعاندا، اقتابان بوپ شۇبىرىپ، اسىپ اسقار تاۋدان دا، القاكولدى اينالىپ، اق قايىڭدى ساۋعاندا»، – دەپ ەل باسىنا تۇسكەن شەر-شەمەندى ەگىلە تولعايدى. «تورعايداي توزىپ، سىرعا تۇسكەن حالىقتىڭ» اتا-بابا كەگىن الۋ ءۇشىن قايتادان ءبىر تۋدىڭ استىنا باسى قوسىلعانىن ايتىپ، وسى كەزدە ەل تىزگىنىن  ۇستاعان «ءابىلمانسۇر حان بولدى: حان بولمادى قازاققا، اعارىپ اتقان تاڭ بولدى»، – دەپ ابىلاي حان باستاعان قازاق قولىنىڭ جەڭىستى شەرۋلەرىنە زور شابىتپەن ءۇن قوسادى.

دۋلات تولعاۋلارىنىڭ باستى ەرەكشەلىگى تاريحي وقيعالار تىزبەگىن سول كۇيىندە تارقاتا وتىرىپ، وعان ۇنەمى ءوزىنىڭ كوزقاراسىن ءبىلدىرىپ، باعاسىن بەرەدى. «ساندىقتاس»، «و، سارىارقا»، «ساۋىر جەردەن ايرىلىپ» اتتى ولەڭدەرىندە «اتام قونعان يەن دالام! مەندەي سەنى قىزعانار، باۋىرىڭدا وسكەن قاي بالاڭ!» – دەپ، تالاۋعا، توناۋعا تۇسكەن اتا قونىسىنىڭ قازىرگى ايانىشتى حالىنە جانى اشىپ، تۋعان ولكەسىن «كول قورىعان قىزعىشتاي» قورعايدى. دۋلاتتىڭ ازىپ-توزعان زامانعا دەگەن نالاسى: «مىناۋ ازعان زاماندا، قاراسى – انتقور، حانى – ارام، باتىرى كوكسەر باس امان، بايبىشە – تانتىق، باي – ساراڭ، بوزبالاسى – بوشالاڭ، قىرسىعا تۋدى قىز بالاڭ. نارى – جالقاۋ، كەر تابان، قۇسى – كۇيشىل، ات – شابان»، – دەپ زار-زاپىران بولىپ توگىلەدى. قازاقتىڭ ابىرويى اسىپ، مەيماناسى تاسقان زاماننىڭ شەت-جاعاسىن كورگەن دۋلات ازعان-توزعان زاماننىڭ ادامىن بىلاي قويعاندا جان-جانۋارلارىن دا ىسكە العىسىز ەتىپ سۋرەتتەيدى. ارينە، مۇنىڭ ءبىرازى بوياۋدى قالىڭداتىپ، ەكسپرەسسيۆتى-ەموتسيونالدى رەڭكتى كۇشەيتۋ ءۇشىن قولدانىلعان ءتاسىل. شورتانباي، دۋلات باستاعان اقىنداردىڭ ءبىر توبىنا ۇلى مۇحتار اۋەزوۆتىڭ «زار زامان اقىندارى» دەپ باعا بەرۋى دە ولاردىڭ شىعارماشىلىعىنىڭ وسى ەرەكشەلىگىنەن تۋىنداعان دەپ بىلەمىز.

دۋلاتتىڭ ناركەسكەن جىرلارىنان قازاقتىڭ وتكەن زامانىنىڭ عانا ەمەس، سول ءداۋىردىڭ ادامىنىڭ كەيپىن، تاريحي تۇلعالاردىڭ تۇتاس پورترەتتەر گالەرەياسىن كورۋگە بولادى. ول كەيدە ءبىر اۋىز ءسوز، ۇتىمدى تىركەس، ايشىقتى تەڭەۋ، بەينەلى سوزبەن سالىنعان سۋرەت ارقىلى ابىلپەيىز حان، ابىلاي حان، كەنەسارى، ەر قابانباي، اقتامبەردى جىراۋ، نار داۋىستى نارىنباي، قۋ داۋىستى قۇتتىباي، اقتايلاق بي، باراق سۇلتان، ەر ەسپەمبەت سياقتى قازاق تاريحىنىڭ تورىنەن ورىن العان تۇلعالاردىڭ كەسكىن-كەلبەتىن جاساپ، ولاردىڭ ءومىر تاريحىنان كەسەك-كەسەك ماعلۇماتتار بەرەدى.

دۋلات نە جازسا دا شىندىقتىڭ تەكەمەتىن ءتىلىپ تۇرىپ جازادى. ونىڭ «باراققا»، «كەڭەسبايعا» اتتى جىرلارى – وسىنىڭ ايقىن ايعاعى. دۋلات وڭدىرماي سىناپ وتىرعان حان تۇقىمى، اعا سۇلتان باراق سولتابايۇلى وسال جان ەمەس. ول – ەۋروپانىڭ اريستوكرات ورتاسىنان شىققان پولياك بەكزاداسى ادولف يانۋشكەۆيچكە: «باراق سۇلتان – شىڭعىس حاننان تارايتىن حانداردىڭ ۇرپاعى. ول ءالى دەر شاعىندا. بۇل – جۇزىنەن نۇر توگىلگەن جانە بويىن كەرەمەتتەي كۇش-قايرات بيلەگەن ايبىندى ادام. دالا گەركۋلەسىنىڭ بويىنا جومارت تابيعات اسقان اقىل مەن قايسار مىنەزدىڭ ۇستىنە جۇرەك جۇتقان باتىلدىقتى دا سىيلاعان. فەودالدىق زامان بارونىنىڭ ۇلى ەسەپتى ول سەرىلىك داستۇرىندە تاربيەلەنگەن: ساداقتى ەشكىم ودان ءدوپ اتپاعان، اساۋلاردى ەشكىم ودان تەز ۇيرەتپەگەن، اۋىر تاستى ەشكىم ودان وڭاي كوتەرمەگەن. قازاق ءتۋرنيرى – بايگە، قىزىق-شىجىعىن جۇرتتان بۇرىن كورگەن اڭشىلىق پەن بارىمتا بۇل جىگىتتىڭ ەسىمىن بۇكىل دالاعا كەڭىنەن جايعان. وڭاي ولجاعا قۇمار اڭشىلار ونىڭ جاسىل تۋى استىنا جان-جاقتان كەلىپ جينالاتىن. جاس باتىر ءوزىنىڭ قولىن شىڭدارىن قار باسقان الاتاۋعا تالاي باستاپ اپارعان. سۋىلداپ كەلىپ قۇسقا تۇسكەن قىرانداي ول ۇيسىندەردىڭ جەر قايىسقان تابىندارىنا تالاي شۇيىلگەن. ولاردىڭ وزىنەن توعىز ەسە باسىم كۇشتەرىن قيراتىپ، كوپ ولجاعا قارىق بولىپ، امان-ساۋ اۋىلىنا قايتقان»، – دەگەن سوزدەردى ايتقىزعان ءوز زامانىنىڭ وزىق تۇلعاسى.

دۋلات ءدال وسى سۇلتان باراققا قايمىقپاي قارسى شىعىپ: «قۇرىق بەردىڭ ۇرىعا، مومىندى الدىڭ قىرىڭا، مالسىزداردى تاپتادىڭ، مالدىلاردى جاقتادىڭ، تەنتەكتى جاسقاپ قاقپادىڭ، ارامداردى اقتادىڭ، وسەكشىنى ماقتادىڭ، ارامدىق بولدى باققانىڭ، ورىس بولدى جاققانىڭ»، – دەپ باباسىنىڭ التىن تاعى مەن اسىل رۋحىنا كىنارات كەلتىرگەن سۇلتاندى وڭدىرماي سىنايدى. بۇل – بۇقارەكەڭنىڭ ابىلايعا، مارعاسقا جىراۋدىڭ قاتاعاننىڭ حان تۇرسىنىنا، شەرنيازدىڭ بايماعامبەتكە، ماحامبەتتىڭ جاڭگىر حانعا، دۋلاتتىڭ ءوز زامانداستارى جاناقتىڭ رۇستەم تورەگە، ورىنبايدىڭ ەردەن سۇلتانعا   ايتقان    قاتۋلى   جىرلارىمەن رۋحتاس تۋىندى. مۇنداي سەمسەر ءسوزدى ايتۋ ءۇشىن اقىندىق قابىلەت از، وعان وجەت مىنەز، قايسار جۇرەك كەرەك. دۋلاتتىڭ وتتى جىرلارىنىڭ قاي تۇسىنان بولسىن، بۇل قاسيەت ءاردايىم مەنمۇندالاپ تۇرادى.

دۋلاتتىڭ ورىسقا جاققان باراقتى وڭدىرماي سىناۋىنىڭ تاعى ءبىر سەبەبى، نايماننىڭ قالىڭ قولىن باستاپ، ول كەزدە ءالى يمپەريا قۇرىعىنا ىلىنە قويماعان جەتىسۋ جەرىندەگى بەيبىت جاتقان ءۇيسىن اۋىلدارىن شابۋى بولدى. بۇل تۋرالى سۇيىك ابىلايحانوۆ باستاعان ۇلى ءجۇز شونجارلارىنىڭ باتىس ءسىبىر گۋبەرناتورى كنياز گورچاكوۆقا جازعان عارىزنامالارى ورىس مۇراعاتىندا ساقتالعان. يانۋشكەۆيچ مۇنى دالا باتىرلىعىنىڭ كورىنىسى دەپ سيپاتتاسا، قاشاندا ەل بىرلىگىن كوكسەگەن دۋلات: «جاقسى بولسا ۇلىعى، ءوز ەلىن جاۋداي تالاماس. …التىن ەدى ءبىر كەزدە، اعاش بولدى تۇعىرىڭ. تىيۋسىز، تەنتەك تولەڭگىت، شىعاردى ەلدىڭ ىعىرىن»، – دەپ سىن تەزىنە الادى.

قازاقتا «باتىر – اڭعال» دەگەن ءسوز بار. وسى اڭعالدىعىمەن ورىس وتارشىلارىنىڭ ارانداتۋىنا ەرىپ كەتكەنى بولماسا، باراق – نامىسىن ەشكىمگە بەرمەگەن ناعىز ءباھادۇر. يانۋشكەۆيچ جازبالارى بويىنشا، باراق شاۋەشەكتە قىتاي گۋبەرناتورىمەن كەزدەسكەندە يمپەريا حاتتاماسىنا ساي وعان تىزە بۇگىپ سالەمدەسۋدى تالاپ ەتەدى. ول تەك قولىن كەۋدەسىنە قويىپ امانداسىپ: «مەن ءبىر ءتاڭىردىڭ الدىندا عانا تىزە بۇككەن شىڭعىس حاننىڭ تۇقىمىمىن، ال سەن جاي عانا ادامسىڭ»، – دەپ تالاپتى ورىنداۋدان باس تارتادى. امالى قۇرىعان گۋبەرناتور ورنىنان ۇشىپ تۇرىپ، قۇراق ۇشا قىزمەت كورسەتىپ، توردەن ورىن ۇسىنىپتى.

دۋلاتتىڭ باراققا ايتىلعان ارناۋىنا وراي اقتايلاق بي ونىڭ اكەسى باباتايمەن كەزدەسكەندە اعا سۇلتاندى كوتەرمەلەپ، اقىندى تۇقىرتا سويلەگەن ەكەن. سوندا سوزگە دە، ۋاجگە دە توقتاعان باباتاي: «جاقسى دا بولسا قاراعىم، جامان دا بولسا قاراعىم. سولتاباي ماعان بەرە مە، اسىپ تۋعان باراعىن»، – دەگەن ەكەن. بۇل دۋلاتتىڭ اكەسىنىڭ دە ءدىلمار ءسوز، شەشەندىك ونەردەن حابارى مول جان بولعاندىعىن كورسەتەدى.

دۋلاتتىڭ اياۋسىز مىنەگەندەرىنىڭ ءبىرى – كەڭەسباي مىرزا. بۇل دا جەتى اتاسىنان بيلىك ۇزىلمەگەن، ارعى باباسى – نار داۋىستى نارىنباي، بەرگى اتاسى – قۋ داۋىستى قۇتتىباي، ءوز اتاسى – بايعارا بي، اكەسى اتاقتى اقتايلاق بي – ناعىز شىنجىر بالاق، شۇبار ءتوستىڭ ءوزى. دۋلات ونىڭ تەكتى اتالارىنىڭ بار ەڭبەگىن زور قۇرمەتپەن تىزبەلەي كەلىپ، ءدال وزىنە كەلگەندە: «تۇقىمىڭ دەگدار بولعانمەن، كەڭەسباي، ازعىن تۋعانسىڭ. …ەل بىلەرلىك ءىسىڭ جوق، دەگدار ەمەس، بۋدانسىڭ»، – دەپ اۋىر-اۋىر سوزدەر ايتادى. بۇل – وشپەندىلىكتەن ەمەس، وجەتتىكتەن، شىمىرقانعان شىندىقتان تۋعان ارناۋ.

اقىن شىعارماشىلىعىنداعى «بىرەۋگە»، «ەكىنشى بىرەۋگە» دەگەن شارتتى اتاۋلارمەن ازىپ-توزعان زاماننىڭ ءتورت مىسكىنىنە بەرىلگەن سيپاتتامالارى دا – ابايدىڭ «كۇلەمبايعا»، «كوجەكبايعا» اتتى ۋىتتى جىرلارىمەن ۇندەس ارناۋلار.

دۋلات ءوزى كورگەن، ەستىگەن، وقىعان قازاق تاريحىنىڭ بەل-بەلەستەرى مەن ارعى-بەرگى كەزەڭدەرىن ءبىر-بىرىمەن سالىستىرا، شەندەستىرە جىرلاعان، وتارشىلدىق توناۋىنا ۇشىراعان تۋعان حالقىنىڭ قايعى-قاسىرەتى مەن شاراسىز ءحالىن مۇڭلى جۇرەكپەن تولعاعان ءوز زامانىنىڭ شەرلى شەجىرەشىسى بولدى.

جىراۋلار سوڭى…

قازاق جەرىنىڭ شىعىسىندا ءومىر ءسۇرىپ، ءوزى تۋعان ولكەدەن تىم الىسقا ۇزاپ شىقپاعان دۋلات جىرلارى ورتا عاسىرلاردا – ەدىلدىڭ ارعى بەتىندە، ازاۋلىنىڭ جەرىندە، نوعايلىنىڭ ەلىندە ءومىر سۇرگەن، ارىدا اسان قايعى، قازتۋعان مەن دوسپامبەتتىڭ، بەرىدە ماحامبەتتىڭ وتتى جىرلارىمەن ۇشتاسىپ جاتىر. دۋلات تولعاۋلارى حالقىنىڭ قامىن جوقتاپ، جايلى قونىس ىزدەگەن اسان قايعىنىڭ بىزگە تام-تۇمداپ بولسا دا جەتكەن جىرلارىمەن جۇلگەلەس. دۋلات تا ارىدا جوڭعار مەن قالماقتىڭ، بەرىدە ورىس وتارشىلارىنىڭ تالاۋىنا تۇسكەن اتا-بابانىڭ كيەلى قونىستارىن اڭسايدى، سول مەكەندى، ەن جايلاۋدى كوكسەيدى. وسى تۇرعىدان كەلگەندە، ونىڭ مۇڭ مەن زارعا قوسا، بولاشاققا دەگەن ءۇمىت پەن سەنىم ورىلگەن قايراۋىق جىرلارى اسان قايعىمەن سارىنداس. دۋلاتتىڭ «اسقار تاۋدىڭ ءسانى جوق» اتتى تەرمەسى ۇيقاسى عانا ەمەس، مازمۇنى، ماقسات-مۇراتى تۇرعىسىنان دا اسان-قايعىنىڭ «قۇيرىعى جوق، جالى جوعىنان» تامىر تارتىپ تۇر. بۇل – قازاق اۋىز ادەبيەتىندەگى جىراۋلار پوەزياسىنداعى عاجايىپ پوەتيكالىق ءداستۇردىڭ عاسىردان عاسىرعا ۇزىلمەي جەتۋىنىڭ ايقىن كورىنىسى.

دۋلاتتىڭ «اقجايلاۋ مەن ساندىقتاس – اتامنىڭ قونعان قونىسى. …جونىڭ جايلاۋ كەڭ الاڭ، اتام قونعان، يەن دالام!» – دەپ باستالاتىن جىرى قازتۋعاننىڭ «الاڭ دا الاڭ، الاڭ جۇرتىمەن» استاسىپ تۇرسا،  اقىننىڭ تاعى ءبىر تولعاۋىنداعى: «تاي تۋىپ، تايلاق قايىعان، توقتى قوزداپ بايىعان، مالىڭ قىسىر قالماعان، قۋلىعىڭ قۇلىن سالماعان», – دەگەن جولدار ۇلى جىراۋدىڭ: «جاباعىلى جاس تايلاق، جارداي اتان بولعان جەر، جاتىپ قالىپ ءبىر توقتى، جايىلىپ مىڭ قوي بولعان جەر، …بالىعى تايداي تۋلاعان، باقاسى قويداي شۋلاعان»، – دەگەن بەدەرلى سۋرەتتەرىمەن تاقىرىپ جاعىنان دا، ولەڭ ورنەگى تۇرعىسىنان دا ۇيلەسىپ-اق تۇر. دۋلاتتىڭ «ساندىقتاسى» مەن «سارىارقاسى» – دوسپامبەتتىڭ «قوعالى كولدەر، قوم سۋلار»، «اينالايىن اق جايىق» سياقتى اتا-بابانىڭ قۇتتى قونىس، كيەلى مەكەندەرىن تەبىرەنە تولعاعان جىرلارىمەن ۇندەس، رۋحتاس تۋىندىلار.

بۇدان دۋلات اقىن دوسپامبەت پەن قازتۋعاندى سىرتىنان بىلگەن، جىرلارىن ەستىگەن دەگەن قورىتىندى تۋماسا كەرەك. بۇل ۇقساستىق پەن ۇندەستىكتىڭ قۇپياسى – قازاقتىڭ باتىسى مەن شىعىسىنا بىردەي تاراعان ەر ەدىگە مەن ونىڭ ءباھادۇر ۇرپاقتارى وراق-ماماي، قاراساي-قازي، بەگىس، كوگىس، جاڭبىرشى، تەلاعىس تۋرالى قاھارماندىق داستاندار، نوعايلى داۋىرىندە دۇنيەگە كەلگەن «قوبىلاندى باتىر»، «ەر تارعىن» سياقتى باتىرلار جىرىنىڭ التىن جۇلگەسى. ولاردى، ءسوز جوق، دوسپامبەت پەن قازتۋعان زامانىندا ءومىر سۇرگەن جىراۋلار دۇنيەگە اكەلگەنى انىق. سوندىقتان بۇل ورتاعاسىرلىق پوەتيكالىق ءداستۇر ءحىح عاسىر اقىن-جىراۋلارى شىعارماشىلىعىنىڭ ءار تۇسىنان قىلاڭ بەرىپ وتىرادى. ماحامبەت جىرلارىندا شالكيىز تولعاۋلارىنداعى تۇتاس تىركەس پەن شۋماقتاردىڭ تۋرا سول كۇيىندە كەزدەسەتىنى دە وسىدان. مۇنى تۇركى حالىقتارىنىڭ كوك تۇرىك زامانىنان ۇزىلمەي جەتكەن ەسكى ءداستۇرىنىڭ جاڭا زامانداعى جاڭعىرۋى دەپ قابىلداعان ءجون.

ماحامبەت دەگەننەن شىعادى. دۋلات جىراۋلار پوەزياسىنىڭ التىن كوپىرى ارقىلى بىردە شالكيىز، ال ەندى بىردە ماحامبەتتىڭ وزىمەن ۇشتاسىپ كەتەدى. دۋلات اقىننىڭ: «باتىرلىقتىڭ ءسانى جوق – ءتۇن ۇيقىسىن ءتورت ءبولىپ، ەلەرگەن تۇلپار ەرتتەلىپ، تولعاۋلى نايزا قولعا الىپ، تۇيعىن قۇستاي قومدانىپ، سارى ساداق اسىنىپ، ەگەسكەن جاۋدى قاشىرىپ، ەلىن قورىپ جاۋىنان، ەرەۋلەگەن ەگەر داۋىنان، تۇتامداپ وق جونباسا!» – دەگەن تۇيدەك-تۇيدەك جىرلارى ماحامبەتتىڭ «ەرەۋىل اتقا ەر سالمايىنا» تارتىپ-اق تۇرعان جوق پا؟! دۋلاتتىڭ: «شامشىراقتاي جايناماي، ەر دەپ اتاق المايسىڭ، الماس سەمسەر اسىنباي، كەزەنگەن جاۋدى قاشىرماي، اسۋدان ارى اسىرماي، …بولات نايزا قايراماي، …توبىشاق اتتى جايلاماي», – دەگەن توگىلىپ تۇرعان جىرلارى ماحامبەتتىڭ «بەركىنىپ ساداق اسىنباي، بىرتىندەپ جاۋدى قاشىرماي», – دەپ كەلەتىن ەرلىك جىرلارىمەن ۇيلەسىپ تۇرعانىن دالەلدەپ جاتۋدىڭ ءوزى ارتىق. دۋلاتتاي جويقىن جىراۋ مەن ماحامبەتتىڭ ۇقساستىعىن شالقىپ-تاسىعان اقىندىق ءداستۇردىڭ عانا ەمەس، اسپانداپ، اۋەلەگەن ءورشىل رۋحتىڭ ۇندەسۋى دەپ قابىلداۋ كەرەك.

اقىننىڭ حان-سۇلتان، باي-باعلاندارعا ارنالعان جىر-تولعاۋلارىنىڭ  بىر پاراسى ۇلگى-وسيەتىن جاستايىنان ساناسىنا ءسىڭىرىپ وسكەن بۇقار جىراۋدىڭ ابىلاي حان مەن بوگەنباي باتىرعا ارناۋلارىن ەسكە تۇسىرەدى.

دۋلات تولعاۋلارى دومبىرا مەن قىلىشتى قاتار ۇستاعان اقتامبەردىدەي جورىق جىراۋىنىڭ الداسپان جىرلارىمەن دە استاسىپ جاتىر. ەكەۋى ءبىر اتادان، ءبىر ولكەدەن، ءبىر اۋىلدان دەۋگە بولادى. ءتىپتى اقتامبەردى دۋلاتتىڭ «ەر ەسپەمبەت» داستانىنا كەيىپكەر رەتىندە دە ەنىپ كەتكەن. دۋلات جىرلارىنان اقتامبەردىنىڭ ءورشىل رۋحتى پوەزياسىنىڭ لەبى ەسىپ تۇر. ءتىپتى مازمۇن مەن ءتۇر جاعىنان العاندا، دۋلاتتىڭ داۋىلداي ەكپىندى جىرلارى اقتامبەردى پوەزياسىنىڭ جالعاسى ىسپەتتەس. قولدانىلعان تەڭەۋ، مەتافورا، ەپيتەتتى بىلاي قويعاندا، كەيدە اقتامبەردىنىڭ تۇتاس شۋماعى دا اۋىسىپ، تۇرلەنىپ كەلىپ، دۋلاتتا جالعاسىن تابادى. ەگەر اقتامبەردى: «جارلاۋعا بىتكەن جاپىراق – جامىلساق، توڭار ما ەكەنبىز؟! جازىققا بىتكەن بۇلدىرگەن – سۇعىنساق، تويار ما ەكەنبىز؟!» – دەپ تۇيدەكتەتسە، دۋلاتتا بۇل شۋماق: «جاپانعا بىتكەن جاپىراق، جامىلساڭ، توڭار ما ەكەنسىڭ؟ جازعى شىققان بۇلدىرگەن، سۇعىنساڭ، تويار ما ەكەنسىڭ؟» – دەپ تۇرلەنەدى. دۋلاتتىڭ «اقتان جاسى» – باسى ءبۇتىن اقتامبەردى پوەزياسىنىڭ ۇلگىسىمەن جازىلعان تۋىندى. قوس جىراۋدىڭ شىعارماشىلىعىن سالىستىرا زەردەلەيتىن بولساق، مۇنداي مىسالداردى كوپتەپ كەلتىرۋگە بولادى.

دۋلات – وزىنە دەيىن ءومىر سۇرگەن قازاق جىراۋلارىنىڭ ولەڭ ورنەگىن كەيدە تىكەلەي رۋح ەركىندىگى اتوي سالعان قاھارماندىق جىرلاردان، كەيدە سولاردىڭ زامانداستارى تۋدىرعان داستاندار ارقىلى جاستايىنان بويىنا ءسىڭىرىپ، ونى كەمەل وي، كەستەلى تىلمەن وربىتكەن، جاڭا زامان ادەبيەتىنىڭ جاڭا لەبىمەن دامىتقان جىراۋلىق پوەزيانىڭ سوڭى، اقىندىق ادەبيەتتىڭ باسى.

جالعاسى بار...

مۇحتار قۇل-مۇحاممەد

«قازاق ادەبيەتى» گازەتى، №1, 15 قاڭتار، 2021 جىل

Abai.kz