20-عاسىردىڭ العاشقى شيرەگىندە ازامات سوعىسىنان بەرەكەسى كەتىپ، كۇيرەگەن رەسەيدىڭ حالىق شارۋاشىلىعىن اياعىنان تۇرعىزۋ قيىن بولعانى تاريحتان ءمالىم. ورتالىقتاعى وندىرىستىك ايماقتاردا ازىق-تۇلىك تاپشىلىعى اسقىنا ءتۇستى. قازاقستان سياقتى قيىر ايماقتاعى استىق پەن مال كۇشپەن جينالدى. ساقتالعان قۇجاتتارعا قاراعاندا، 1920 جىلى پەتروپاۆل ستانتسياسى ارقىلى ورتالىقتاعى ونەركاسىپ ايماقتارىنا 2 408 738 پۇت استىق، 3 119 پۇت كارتوپ، 28 144 باس ءىرى قارا مەن 48 679 قوي، 168 مىڭ پۇت ەت، 224 مىڭنان اسا جۇمىرتقا جونەلتىلگەن [1].

1920 جىلعى 3-تامىزدا پەتروپاۆل ۋەزدىك رەۆكومى بولىستاردا ازىق-تۇلىك سالعىرتىن ورىنداۋدىڭ جاعدايى تۋرالى ماسەلە قاراپ، «جۇمىستى شيراتۋ تۋرالى» قاۋلى الدى. بۇل ارادا «سالعىرت» دەگەن اتاۋدى تۇسىندىرە كەتەيىك. «سالعىرت» - ورىسشاسى «پرودرازۆەرستكا»، ياعني ونەركاسىپتى ورتالىقتاردى جابدىقتاۋ ءۇشىن، اۋىل شارۋاشىلىعى سالاسىنداعى ادامداردىڭ قولىنداعى ازىق-تۇلىگىنىڭ ارتىعىن كۇشپەن تارتىپ الۋ.

سونىمەن، سالعىرت (پرودرازۆەرستكا) ناۋقانى باستالىپ كەتتى. 1920 جىلعى اقپاننىڭ 25-نە دەيىن رەسەيدىڭ ورتالىق اۋداندارىنا قازاقستاننىڭ سولتۇستىگىنەن 305897 پۇت استىق جانە 163729 پۇت ەت جونەلتىلدى. بۇل – رەۆوليۋتسيالىق ۇكىمەت بەلگىلەگەن جوسپاردىڭ 5/1 بولىگى عانا بولاتىن.

1920 جىلعى 16-يۋلدە ومبى گۋبەرنيالىق ازىق-تۇلىك كوميسسارى ماسكەۋگە، ازىق-تۇلىك حالىق كوميسسارى تسيۋرۋپاعا مىناداي جەدەلحات سوقتى: «ۆ.ي.لەنيننىڭ بۇيرىعى بويىنشا باتىس مايدانعا پەتروپاۆل، پەتۋحوۆ، قوستاناي ستانتسيالارىنان 300 مىڭ پۇت استىق جىبەردىك جانە ورتالىققا جونەلتۋ ءۇشىن 20 ۆاگون ماي دايىنداپ قويدىق». ءوسىرىپ قويعان ەگىنى، بورداقىلاپ قويعان مالى بار ما ەدى؟ ءارى قاراي وقيىق: «قازاق اۋداندارىندا ەت دايىنداۋدى (تارتىپ الۋدى.- ز.ت.) كۇشەيتىپ جاتىرمىز. ولاردىڭ تاپسىرعان مالىنىڭ بەس پروتسەنتى مولشەرىندە تاۋار بەرمەكپىز. ال، ورىس اۋداندارىندا ەت دايىنداۋ پرودرازۆەرستكا جۇزىندە جۇرگىزىلەدى» [2].

وسىلايشا، «بەس پروتسەنتكە مال ساتىپ الۋ ارقىلى» حالىقتى قاتتى كۇيزەلتكەن ۇكىمەت، قىسىمدى ودان ءارى كۇشەيتە بەردى. ءوز حالقىنا جاسالعان قيانات جاۋاپسىز قالماق ەمەس. جەر-جەردە نارازىلىقتار بوي كوتەردى. ورىس جانە ۋكراين شارۋالارىنىڭ ۇرانى: «ەركىن ساۋدا»، «كوممۋنيستەرسىز كەڭەس ۇكىمەتى!» بىراق، كوممۋنيستىك تارتىپتەگى وكىمەت قارۋلى اسكەرمەن نارازىلىقتاردى حالىق اتىنان اياۋسىز باسىپ وتىردى.

مۇنداي نارازىلىقتار جونىندە 1920 جىلعى جەلتوقساندا پەتروپاۆلدا وتكەن ءبىرىنشى ۋەزدىك-قالالىق پارتيا كونفەرەنتسياسىندا اشىق ايتىلدى. مىسالى، ازىق-تۇلىك جونىندەگى بايانداماشىنىڭ كورسەتۋىنە قاراعاندا: «ساۋدادا ماتا، سىرىڭكە، سابىن، كاراسىن، ءتىپتى ءبىر تيىندىق تۇيمە دە جوق… سوعان قاراماستان استىعىمىزدى، ءشوبىمىزدى، مايىمىزدى… تەگىن الىپ جاتىر». دەلەگاتتار ازىق-تۇلىك سالعىرتىنىڭ شارۋالارعا اۋىر ەكەندىگىن كورسەتتى [3].

قازاقستاننىڭ ورتالىق جانە سولتۇستىك ايماقتارىنان مال مەن استىق جەتكىزۋ ءۇشىن رەسەي سوۆناركومىنىڭ لەنين قول قويعان 1920 جىلعى 5-تامىزداعى قاۋلىسىمەن پەتروپاۆل-كوكشەتاۋ تەمىرجولى شۇعىل تۇردە سالىنا باستادى. مۇنداي كۇزدە باستالىپ، قىس بويى جۇرگىزىلگەن ەشبىر اقىلعا سيمايتىن توتەنشە جۇمىس ۇلكەن اۋىرتپالىق اكەلدى. ونسىز دا اشتىققا ۇشىراعان حالىقتىڭ جاعدايى قيىنداپ كەتتى.

بىردەن-ءبىر جۇمىس كولىگى جىلقى عانا بولعاندىقتان، اسكەر كۇشىمەن جەرگىلىكتى اۋىلداردان جەگىن اتتارى جينالدى. ولارعا جەتكىلىكتى جەم-ازىق تابۋ دا وڭاي بولمادى. سوندا دا زورلىقتىڭ كۇشىمەن العاشقى ءۇش ايدىڭ وزىندە عانا 600 اتقا قاجەت 22 مىڭ پۇت جەم تەمىرجول تانابىنا جاقىن جەرلەردەن جينالدى [4].

بۇرمالانعان تاريحي سانامىزعا بۇل قۇبىلىس باسقاشا ءتۇسىندىرىلدى. لەنيننىڭ تىكەلەي نۇسقاۋىمەن قازاق دالاسىن باقىتقا كەنەلتۋ ءۇشىن تەمىرجول تارتىپ بەرگەنىنە رازىلىق بىلدىردىك، وسى ءبىر تاريحي وقيعا جازۋشىلارىمىزدىڭ قالامىنا تاقىرىپ بولىپ ءۇيىرىلدى، تەاتر ساحنالارانىنا كورسەتىلدى، الدەبىرەۋلەر سول ءۇشىن سىيلىق الدى، ماراپاتتالدى. 

ال، تاريحي شىندىق، اشتىقتان جاپپاي قىرىلىپ جاتقان حالىقتىڭ تاۋقىمەتى كوپە-كورنەۋ بۇركەمەلەندى. شىن مانىندە، اشتىقتىڭ سالدارىمەن كۇرەسۋ ءۇشىن ەمەس، سول اشتىققا سەبەپ بولعان تەمىرجول ەدى بۇل. ونسىز دا قاسىرەتكە ۇشىراعان جەرگىلىكتى حالىقتى ودان ءارى توناپ، كۇنكورىسىنەن تەزىرەك ايىرۋ ءۇشىن، تام-تۇم عانا ازىق-تۇلىگىن تاقىرلاپ سىپىرىپ الىپ، رەسەي قالالارىنا جەتكىزۋ ءۇشىن  پەتروپاۆل-كوكشەتاۋ (پەترووكوك.-ز.ت.) تەمىرجولىن سالۋ  جۇمىستارى   تىكەلەي قىسقا قاراي باستالىپ، 1922 جىلعى 28 ماۋسىمدا  كوكشەتاۋعا پويىز قاتىناسى باستالدى. اق قار كوك مۇزدا، ەكى قىس بويى  تارتىلعان بۇل جولدىڭ قانشاما ادام سۇيەگىنىڭ ۇستىندە تۇرعانىن، وسى كۇنى بىرەۋ بىلسە، بىرەۋ بىلە بەرمەيدى. كەڭەستىك زورلىقتىڭ ۇلكەن قۇپيالارىنىڭ ءبىرى – وسى…

بۇل جولدىڭ ماڭىزى وسى ۋاقىتقا دەيىن «قازاق حالقىنىڭ ەكونوميكاسى مەن مادەنيەتىن كوركەيتۋ ءۇشىن كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ قامقورلىعى»، دەپ ءتۇسىندىرىلىپ كەلدى. توڭكەرىستەن-توڭكەرىس، بەرەكەسى كەتىپ، بۇلىنگەن مەملەكەت قايداعى ءبىر «كيرگيزداردى» كوركەيتۋ ءۇشىن قاقاعان قىستا جول سالىپ، وراسان شىعىن مەن قۇرباندىققا باردى دەگەنگە ءسابيدى دە سەندىرە المايسىز… ال، شىندىقتى كورسەتىپ، تاريحي وقيعالاردىڭ سەبەبى مەن سالدارىن بۇكپەسىز تۇسىندىرسەك، ودان تەمىرجولدىڭ دا، باسقانىڭ دا بەدەلى ءتۇسىپ قالمايدى

گۋبەرنيا حالقىنان ازىق-تۇلىك جيناۋ (تارتىپ الۋ، دەپ وقىسا، دۇرىس بولار. – ز.ت.)  ءۇشىن رەسەيدىڭ ورتالىق قالالارىندا ارنايى اسكەري كۇشتەر جاساقتالدى. ولارعا قوسا جەرگىلىكتى جەرلەردەن وتريادتار قۇرىلدى.

1921 جىلدىڭ 30-جەلتوقسانىندا ماسكەۋدە مىناداي بۇيرىق جاريالاندى (تۇسىنىكتى بولۋ ءۇشىن ورىسشا تۇپنۇسقا ءماتىنىن بەرەيىك):

«چاستي وسوبوگو نازناچەنيا كيرگيزسكوي سوۆەتسكوي سوتسياليستيچەسكوي رەسپۋبليكي ۆىدەليايۋتسيا يز سوستاۆا چاستەي وسوبوگو نازناچەنيا پريۆولجسكوگو ۆوەننوگو وكرۋگا س ساموستوياتەلنىم ۋپراۆلەنيەم س 1 يانۆاريا 1922 گودا. چون اكمولينسكوي ي سەميپالاتينسكوي گۋبەرني ۆ وپەراتيۆنوم وتنوشەني وستايۋتسيا ۆ پودچينەني كومچونسيب، ۆ وستالنىح وتنوشەنياح پودچينيايۋتسيا كومچونكير رەسپ».

بۇل قۇجاتتىڭ ەرەكشەلىگى – اقمولا جانە سەمەي چون-دارى ءسوز جۇزىندە قازاقستانعا (كيررەسپۋبليكا) ال، ءىس جۇزىندە سىبىرگە (رەسەيگە), باعىناتىنىن كورسەتەدى. وسىعان دا نازار اۋدارايىق. قارۋلى كۇشتەرگە كەلگەندە «رەسپۋبليكا دەربەستىگى» دەگەن تۇسىنىكتىڭ بوس ءسوز ەكەندىگىنىڭ ءبىر ايعاعى وسىنداي.

وسىلايشا، پەتروپاۆلدا اقمولا گۋبەرنيالىق ەرەكشە قىزمەت بولىمدەرى (چون) قۇرىلدى. اقمولا، اتباسار، كوكشەتاۋ ۋەزدەرىندە دە وسىنداي بولىمدەر قۇرىلدى. ال، پەتروپاۆلداعى چون گۋبەرنياعا تىكەلەي باعىناتىن ەدى.

ارداقتى اتامىز، اتاقتى جازۋشى ءسابيت مۇقانوۆتىڭ اتقا ءمىنىپ، بوركىنە قىزىل بايلاپ، كوزگە تۇسەتىنى ناق وسى كەز. وسى چون-نىڭ بەلسەندى قىزمەتكەرى رەتىندە «تاپ جاۋلارىمەن»، اياۋسىز كۇرەسكەن. بۇل جونىندە سابەڭ ءوزى بىلاي جازدى:

«پرودرازۆەرستكا جۇمىسى قانشا قيىنشىلىقپەن جۇرسە دە، 1921 جىلدىڭ قاڭتار ايىنىڭ جوسپارىن پرەسنوگوركوۆكاداعى رايپرودكوم ورىندادى دا، تەلەگرامما ارقىلى روسسيانىڭ سوتسياليستىك فەدەراتيۆتىك سوۆەتتىك رەسپۋبليكاسىنىڭ حالىق كوميسسارلار سوۆەتىنىڭ پرەدسەداتەلى ۆلاديمير يليچ (ۋليانوۆ) لەنينگە راپورت بەرىلدى. راپورتقا قول قويۋشى بەس كىسىنىڭ ءبىرى بولۋ باقىتى – مەنىڭ دە ماڭدايىما جازىلدى!..»[6].

سابەڭ ءبىر اۋداننىڭ جوسپارىن ورىنداپ تاستاپ، «قىزىلجاردان پرەسنوۆكاعا بارعان كەزدە، پرودرازۆەرستكانىڭ ءحالى اسا ناشار ەكەن، ازىق-تۇلىكتىڭ بارلىق ءتۇرى دە پلاندى مولشەردەن الدەقايدا كەم ورىندالىپتى. سول كۇنى رايپرودكومنىڭ كوميسسارى دەرياۆيندى لەنين پرياموي پروۆودقا شاقىرىپتى. دەرياۆيننىڭ لەنينمەن سويلەسۋى ءتۇن ورتاسى اۋا بىتكەن…» (شىركىن، لەنين دە عاجاپ قوي، موسكۆا ەمەس، ومبى ەمەس ءتىپتى قىزىلجار ەمەس، جەردىڭ تۇبىندەگى پرەسنوۆتىڭ وزىنەن دەرياۆيندى ىزدەپ تاۋىپ العان. ايتپەسە، لەنين بولا ما! ال، «كۇن كوسەممەن» ءتۇن ورتاسىنا دەيىن تەلەفونمەن ۇيىقتاماي سويلەسكەن دەرياۆينىڭىز دە وسال ەمەس! – ز.ت.).

بۇل ارادا ەسكەرتە كەتۋ كەرەك، بولشەۆيكتىك ۇگىتتىڭ ءدال وسىنداي وتىرىككە، قيسىنسىز قيالعا نەگىزدەلگەن مىسالدارى از بولماعان. مىنا جولى دا قاراڭعى حالىقتى ۇركىتىپ-قورقىتىپ، الداپ، لەنين اتىمەن ۇگىتتەپ، كوندىرۋ امالى قولدانىلعان.

سابەڭنىڭ جازۋىنا قاراعاندا سول كۇنى ول جوسپارى ورىندالماي قالعان «بىرەر قازاق بولىسىنا باراتىن وتريادتىڭ باستىعى بولىپ كەتەدى دە… تاپسىرمانى تاعى دا مۇلتىكسىز ورىنداپ قايتادى». تاپسىرما بولعاندا، ەلدىڭ ءوز ەركىمەن الدىنا سالىپ بەرىپ وتىرعان مالى بولماسا دا، ۇگىتتەپ، رەتى كەلگەندە «قىسىپ» ەت جيناۋ ماسەلەسى.

سونىڭ الدىندا عانا، 1920 جىلعى 21 قاراشادا ازىق-تۇلىك جيناۋ بارىسى جونىندە قىزىلجارعا بۇكىلوداقتىق ورتالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ توراعاسى ميحايل يۆانوۆيچ كالينين كەلىپ جينالىس وتكىزەدى. جيىرما جاستاعى كەدەي بالاسى سابەڭمەن سىرلاسادى. سابەڭ كالينيننىڭ ۆوكزال باسىندا تۇرعان «سالون-ۆاگونىندا» قوناق بولادى، «…ورىسشا سىرناي تارتىپ، ولەڭ ايتادى. ميحايل يۆانوۆيچ… كەي جەرىندە كۇلە وتىرا… راحاتتانا تىڭدايدى».

رەسەيگە ازىق-تۇلىك جيناپ جىبەرۋ ماسەلەسى كەشكە  قالالىق جينالىستا قارالادى. كالينيننىڭ ايتقاندارىن سول جەردە قويىن كىتاپشاسىنا ءتۇرتىپ السا كەرەك، كەيىنسابيت مۇقانوۆ ءوز ەستەلىكتەرىنە بىلاي ءتۇسىرىپتى:

كالينين «…اۋەلى كوپشىلىكتى كۇلدىرە سوۆەت وكىمەتىنىڭ ورناۋىمەن قۇتتىقتاپ الدى دا:

- بۇل جولى مەن سىزدەرگە موسكۆا مەن پەتروگراد حالقىنىڭ سالەمىن عانا اكەلدىم، — دەدى، ولاردىڭ سالەمىنەن سوڭ ايتقانى: — اقمولا وبلىسى ءبىر قىسشا ءبىزدى ازىق-تۇلىكتەن تارىقتىرماسىن، ول قارىزدى ءبىز دە بىردەمە عىپ وتەۋگە تىرىسارمىز…» [7].

جينالىس سوڭىندا «اقمولا وبلىسىنان 3 ميلليون پۇت استىقتى، 43 مىڭ باس مالدى ءۇش ايدىڭ ىشىندە موسكۆا مەن لەنينگرادقا جونەلتۋگە قاۋلى الىندى» [8].

ناتيجەسىندە «جاعداي سونشا قيىن بولعانىمەن، ۋادەلى كۇنى اۋدانداعى پرودرازۆەرستكا تۇگەل ورىندالدى دا، لەنيننىڭ اتىنا جوعارىدا اتالعان راپورت جازىلدى. پرودرازۆەرستكا جۇمىسى، ارينە، ونىمەن توقتاعان جوق. پرودوتريادتار قىزمەتىن قىزۋ جۇرگىزىپ جاتتى» [9].

جوعارىدا ايتىلعانداردىڭ دۇرىس-بۇرىسىن تەكسەرە المايمىز. ءوزى قاتىسقان، كوزىمەن كورگەن جازۋشىنىڭ سوزىنە ءسوز قوسپايمىز. بىراق، سول «توقتاماعان، قىزۋ ءجۇرىپ جاتقان» رازۆەرستكانىڭ بۇكىل ولكەنى، ءتىپتى قازاقستاننىڭ تەڭ جارتىسىن اشتىق قىرعىنىنا ۇشىراتقانى، مىڭداعان ادامداردىڭ اجالىنا سەبەپ بولىپ، تاعدىرىن تالقانداعانى دا اقيقات.

ال، ۇلكەن باستىق كالينين، سونشا اقىلدى كىسى، سىلەكەيى شۇبىرىپ سابەڭنىڭ سىرنايىن تىڭداپ وتىرعاندا نە ويلادى ەكەن؟ سول كەزدە-اق ەدىل بويىنان، ىشكى رەسەيدەن قىزىلجارعا اعىلىپ كەلىپ جاتقان، سول ۆوكزالدىڭ ماڭىندا قاڭعىپ جۇرگەن، قىرىلىپ جاتقان اش-جالاڭاشتاردى كورمەدى مە؟ كوردى. مالىن، استىعىن سىپىرىپ السا، مىنا تابيعاتى قاتال قازاق دالاسىنداعى حالىقتىڭ جاپپاي اشتىققا ۇشىرايتىنىن ءبىلدى مە؟ ءبىلدى.

«اقمولا وبلىسى ءبىر قىسشا ءبىزدى ازىق-تۇلىكتەن تارىقتىرماسىن، ول قارىزىمىزدى ءبىز دە بىردەمە عىپ وتەۋگە تىرىسارمىز…» دەگەنى راس بولسا، ونىسى جۇرت الدىنداعى سايقىمازاعى. شىن مانىندەگى وتەۋى سول جىلى 500 مىڭ ادامنىڭ اشتىق قاسىرەتىنە ۇشىراۋى بولادى. باسە، لەنين پرەسنوۆكاداعى قايداعى ءبىر دەرياۆيندى سول ءۇشىن ىزدەگەن ەكەن-اۋ!

مالىنان، استىعىنان ايىرىلعان حالىقتىڭ ەرتەڭگى كۇنى قاراڭ ەكەنىن ءسابيت مۇقانوۆ ءوزى دە بايقاعان، جازىپ كەتكەن. قىزىلجارعا كەلە جاتقاندا بۇرىن «قويىن سويىپ، قولىن قۋسىرىپ» دەگەندەي قۇرمەتپەن قارسى الاتىنداردىڭ» كوبى ەندى تەرىس اينالعانىن، ءتىپتى قوندىرمايتىنىن اشىق جازعان. «…سۋ تاتىرار ەمەس. «تاماق سات» دەسەڭ، «بار تاماقتى ءوزىڭ جيناپ العان جوقپىسىڭ، اشتان ولگەلى وتىرمىز، بىزگە ءوزىڭ بەر!» دەپ كەكەتەدى»[10].

چون-دار، پرودوتريادتار جانە ولاردىڭ حالىقتى اتىپ-شاۋىپ، قان قاقساتقان قاسىرەتتى قىزمەتى تۋرالى «ءومىر مەكتەبىندە» تاتپىشتەپ، كوركەم اڭگىمە تۇرىندە قىزعىلىقتى، جادىراڭقى كوڭىلمەن قاعازعا تۇسكەن… حالىق تاعدىرى وسىلايشا ويىنشىققا اينالعان.

                                                         * * *

اقمولا گۋبەرنياسىنداعى قازاق اۋىلدارىنىڭ جاعدايى قيىن ەكەنى ەرتە-اق بايقالعان بولاتىن. مىسالى، العاشقى گۋبرەۆكوم توراعاسى ءابدىراحمان ايتيەۆ ومبىدان پەتروپاۆلعا كەلىپ، بيلىكتى قولعا الىسىمەن، جاعدايمەن تانىستى. 1921 جىلعى 17 مامىردا ومبىداعى وكىمەت ورىندارىنان كومەك سۇراپ جەدەل-حات جولدادى. «ءسىبىردىڭ قازاق كوميسسياسىنىڭ، ءسىبىر ازىق-تۇلىك كوميسسياسىنىڭ جانە گۋبپرودكومنىڭ ءماجىلىس حاتتامالارىندا بىرنەشە مارتە اتاپ كورسەتىلگەندەي، اقمولا گۋبەرنياسىنداعى اشتىققا ۇشىراعان قازاق حالقىنىڭ جاعدايى قاتەرلى اپات دارەجەسىندە. نارياد بولماعاندىقتان قازاقتارعا استىق بەرىلمەگەن. گۋبەرنيا بويىنشا قازاق جۇرتشىلىعىنا (كيرناسەلەنيە دەپ جازىپتى. – ز.ت.) 740 مىڭ پۇت استىق كەرەك. جاڭا ەگىننىڭ ءونىمىن العانعا دەيىن ءار ادامعا ايىنا 20 ف. ەسەبىمەن: اقمولا ۋەزىنە 400 مىڭ، اتباسار ۋەزىنە 200 مىڭ، كوكشەتاۋ 70 جانە پەتروپاۆل ۋەزىنە 70 مىڭ پۇت استىققا نارياد بەرۋدى جانە ماسەلەنى شۇعىل شەشۋدى سۇرايمىن. تەلەگرافپەن جاۋابىن بەرىڭىزدەر» [11].

بىراق استىق تا، نارياد تا بەرىلمەيدى. ايتيەۆ بۇل جەدەل حاتتى 19 مامىردا تاعى قايتالايدى. جاۋاپ جوق. وسى كەزدە بولشەۆيكتەر باستاعان ازامات سوعىسىنان جانە قاباتتاسا كەلگەن قۇرعاقشىلىقتان شارۋاسى كۇيزەلگەن رەسەيدىڭ ورتالىق ايماقتارىن دا اشتىق جايلاعان بولاتىن.

1921 جىلعى 7 تامىز كۇنى اقمولا گۋبكومى جانىنان «ەدىل بويىندا اشتىققا ۇشىراعان حالىققا كومەك كورسەتۋ جونىندە» توتەنشە كوميسسيا قۇرىلدى. بۇل كوميسسياعا گۋبرەۆكومنان، گۋبپرودكومنان، گۋبپروفسوۆەتتەن، گۋبوبراز بەن گۋبسويۋزدان ءبىر-ءبىر ادام ەنگىزىلدى. ونىڭ توراعالىعىنا گۋبەرنيالىق اسكەري كوميسسار ەۆدوكيموۆ تاعايىندالدى [12].

وسى كوميسسيا تۋرالى بەكىتىلگەن ەرەجەدە رەسەيدىڭ ورتالىق ايماقتارىنداعى ازىق-تۇلىك تاپشىلىعىنا بايلانىستى اقمولا گۋبەرنياسىنىڭ بارلىق ۋەزدەرى مەن بولىستارىنان، بارلىق مەكەمەلەردەن جۇرتشىلىق كومەگىن ۇيىمداستىرۋ كوزدەلگەن.

توتەنشە كوميسسيانىڭ قۇرىلعانى تۋرالى حابار جانە جۇرتشىلىققا ارنالعان ۇندەۋ «بوستاندىق تۋى» گازەتىنىڭ رەداكتسياسىنا، جاريالاۋ ءۇشىن جىبەرىلدى [13].

«بوستاندىق تۋى» گازەتىنىڭ رەداكتسياسىنا. 1921 ج. 19.10.

«اقمولا گۋبەرنيالىق اشتارعا كومەكتەسەتىن توتەنشە كوميسسياسى (پومگول) ءسىزدىڭ «بوستاندىق تۋى» گازەتىندە اشتىقپەن كۇرەس جونىندە ۇندەۋلەر، ماقالالار، اقپارلار جاريالاپ تۇرۋدى سۇرايدى.

بۇل ماتەريالداردى قازاق تىلىندە قازاق جۇرتشىلىعىنا جەتكىزىپ تۇرۋ وتە ماڭىزدى. سونداي-اق، اشتىقپەن كۇرەس جونىندە ماتەريالدار شىققان گازەت ساندارى قازاقتار اراسىنا كەڭىنەن تاراتىلسا جاقسى بولار ەدى.

كوميسسيا توراعاسى ەۆدوكيموۆ، حاتشىسى وستروۆنوي» [14].

قاراشانىڭ 14-كۇنى پومگول توتەنشە كوميسسياسىنىڭ توراعاسى اپسالياموۆ پەتروپاۆل قالاسىنىڭ بارلىق موللالارىن جيناپ، جۇما نامازى كۇندەرىندە قايىرىمدىلىق كومەگىن ۇيىمداستىرۋ تۋرالى اقمولا گۋبەرنياسىنىڭ ءمۇحتاسيبى مۇحامەتسەيىت ابدۋلزاليلوۆكە  جازعان حاتى كۇنى بۇگىن قىزىلجاردىڭ ارحيۆىندە جاتىر.

قار بەكىپ، قىس قاتايا باستاعان سايىن اشتىق قاسىرەتى اسقىنا بەردى. 1921 جىلعى 9 جەلتوقساندا گۋبپومگول توراعاسى (اي سايىن اۋىسالى.-ز.ت..)  ەگوروۆ ورىنبورعا جەدەلحات سوعىپ: «اش بوسقىندار كۇننەن-كۇنگە كوبەيىپ بارادى. پەتروپاۆل جانە اتباسار ۋەزدەرىندە ولاردىڭ (- بوسقىندار)  سانى وتىز مىڭنان اسىپ كەتتى. اتباسار جانە كوكشەتاۋ ۋەزدەرىندە جەرگىلىكتى 62 مىڭ قازاق پەن 30 مىڭ ورىس اشتىققا ۇشىرادى» دەپ حابارلادى [15]. العاشقى ءتورت ايدا قايىر كومەك رەتىندە 100 ميلليون سومنان ارتىق اقشا جينالدى. مۇنىڭ 72 ميلليونى ماسكەۋگە جىبەرىلدى، جەرگىلىكتى اشتاردى قورەكتەندىرۋگە 20 ميلليون جانە تاماق پۋنكتتەرىن اشۋعا جارتى ميلليون سوم جۇم-سالدى[16].

وكىمەت ورىندارى كوكشەتاۋ ۋەزىندە 30 بولىس ەلدىڭ اشتىققا ۇشىراعانىن، اتباسار ۋەزىندە كوشپەلى حالىقتىڭ كوپشىلىگى – 62 مىڭداي قازاقتىڭ اش ەكەندىگىن حابارلادى.

ەدىل بويىنان كۇن سايىن قاڭعىپ كەلىپ جاتقان بوسقىندار قىزىلجاردىڭ كوشەلەرىنە سيماي كەتتى. اشتارعا ءبىر مەزگىل تاماق بەرۋدىڭ ءوزى مۇمكىن بولماي قالدى. جىل اياعىندا گۋبەر-نيالىق وقۋ ءبولىمىنىڭ ەسەبى بويىنشا 10 مىڭ بالا اشتىققا ۇشىراپ، قىرىلىپ قالۋ قاۋپىندە تۇردى.

گۋبەرنيالىق وقۋ ءبولىمىنىڭ 1922 جىلعى قورىتىندى ەسەپتە مىناداي فاكتىلەر كورسەتىلدى. اشتىققا ۇشىراعان گۋبەرنيالاردان تەمىرجول كولىگىنە اياق ارتىپ، ءوز بەتىمەن قاڭعىپ كەلىپ جاتقان بالالار ارنايى مەكەمەگە سىيماي كەتتى. پەتروپاۆل قالاسىنىڭ تۇرعىندارىنا  235 جەتىم بالا اسىراۋعا بىردەن-ەكىدەن تاراتىلىپ بەرىلدى. اۋىلدارعا 967 بالا جىبەرىلدى. وسىلايشا، اتا-اناسى جوق، اشتىققا ۇشىراعان 1202 بالا قالا جانە ۋەزد جۇرتشىلىعىنا تاراتىلدى [17].

وسى كەزدە اقمولا گۋبەرنياسى بويىنشا اشارىقتاردىڭ سانى جارتى ميلليونعا جەتتى. قىزمەت ادامدارىنىڭ جازعان قاعازدارىندا اشتاردىڭ قامىس قوعاسىن، اعاشتىڭ قابىعى مەن مۇكتى، كەزدەيسوق جانۋارلاردىڭ ولەكسەسىن ازىق قىلعانى كورىنىپ تۇر. ال، ماسكەۋ بولسا، ءۇستى-ۇستىنە دىگىرلەپ، ازىق-تۇلىك جەتكىزۋدى تالاپ ەتۋىن توقتاتپادى.

ساقتالعان ارحيۆ قۇجاتتارىن زەرتتەي وتىرىپ، سول ءبىر قايعىلى كۇندەردە بەل شەشپەي، تىنىم تاپپاي ەڭبەك ەتىپ، از عانا مۇمكىندىكتىڭ ءوزىن اشتارعا كومەك رەتىندە پايدالانۋعا كۇش سالعان جەرگىلىكتى قىزمەتكەرلەردىڭ ەرلىگىنە تاڭ قالماسقا بولمايدى.

1922 جىلعى 28 قاڭتارداعى ەسەپ بويىنشا پەتروپاۆلدا تاماق ۇلەستىرەتىن ەكى ورىن اشىلعان، ولار ەڭ كوپ دەگەندە 2300 ادامعا ءبىر مەزگىل تاماق بەرە الادى.

«بولىستاردان كەلگەن وكىلدەردىڭ ايتۋىنا قاراعاندا ەلدەگى جاعداي تىم قيىن. شىمتەزەك جەپ جاتقاندار بار. 30 فۋنت شىمتەزەككە 10 فۋنت ۇن قوسىپ، ارالاستىرىپ جەيدى. باسقا تاماق بولماعاندىقتان، حالىق اقىرعى مالدارىن سويىپ جەپ ءبىتىردى». توتەنشە كوميسسيانىڭ رەسمي ەسەبى بويىنشا 1922 جىلدىڭ باسىندا اشارىق رەتىندە رەسمي تۇردە 417500 ادام تىركەلگەن. قولىنداعى ازىق-تۇلىگى تارتىلىپ الىنعان جەرگىلىكتى حالىقتىڭ جاعدايىن سىرتتان تولاسسىز كەلىپ جاتقان بوسقىندار مۇلدە اۋىرلاتىپ جىبەردى. رەسەيدىڭ ورتالىق ايماقتارىنان، ەدىل بويىنان قازاق دالاسىنا جاياۋلى-جالپىلى شۇبىرعان اشتار جولىندا كەزدەسكەن، وڭەشتەن وتەتىن جاندى-جانسىزدىڭ ءبارىن جايپاپ وتىردى.

ۇكىمەت ورىندارىنىڭ مالىمەتتەرىنە قاراعاندا، ءدال وسى كەزدە سىرتتان كەلگەندەردىڭ سانى پەتروپاۆلدا – 4 مىڭ، ۋەزدە 150 مىڭ، كوكشەتاۋدىڭ قالاسىندا 2 مىڭ، ۋەزىندە 114 مىڭ، اتباساردا 1 مىڭ، ۋەزىندە 110 مىڭ جانە اقمولا قالاسىندا 500, ۋەزىندە 36 مىڭ ادامعا جەتكەن.

پەتروپاۆل قالاسىنداعى جاعدايدى كورسەتەتىن كەيبىر دەرەكتەر مىناداي: 1922 جىلعى قاڭتاردىڭ العاشقى 25 كۇنىندە 70 ادام اشتان ءولدى، 105 ادام ءىسىپ-كەپتى. «ءدال قازىر 70 ادامنىڭ ءمايىتى تاماق پۋنكتىنىڭ قوراسىندا (لەنين كوشەسى، 14 ءۇي) ءۇيۋلى جاتىر. كوممۋنالدىق شارۋاشىلىق ءبولىمى كوشەدە اشتان ولگەن-دەردى جيناپ، كومۋگە ۇلگەرە الماۋدا»، دەگەن دەرەك سول الاپات قىرعىننىڭ ءبىر عانا كورىنىسى ەدى…

«قازاقستان قازاقسىز قالماسىن…» ەلدى اشتىق جايلاپ العان  وسى كەزدە، ياعني 1921 جىلدىڭ اياعى مەن 1922 جىلدىڭ باسىندا استانا قالا ورىنبوردا، قازاق اۆتونوميالى رەسپۋبليكاسىنىڭ باسشى مەكەمەلەرىندە بولىپ جاتقان وقيعالاردان حابار بەرمەسەك، ماعلۇمات تولىق بولماۋى مۇمكىن. 

قازاقستاننىڭ ورتالىق وكىمەتى جەر-جەردەگى قايعىلى جاع-دايلاردان حاباردار ەدى. اشارشىلىققا ۇشىراعان ورال، تورعاي، اقمولا ايماقتارىنداعى جاعدايدى رەتتەپ وتىرۋ ءۇشىن قازاقستان ورتالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ توراعاسى سەيىتقالي مەڭدەشەۆ باسقارعان ورتالىق كوميسسيا قۇرىلدى.

1921 جىلعى 26-قازاندا قواك ىقشام تورالقاسى (مالىي پرەزيديۋم كتسيك – ز.ت.). مۇحتار اۋەزوۆتى سول ورتالىق كوميسسيا توراعاسىنىڭ ورىنباسارى ەتىپ بەكىتۋ جونىندە ۇسىنىس تۇرعىسىندا قاۋلى الادى.

بىراق ەرتەڭىندە، ياعني 27-قازاندا بولعان ۇلكەن تورالقا بۇل شەشىمدى بەكىتپەدى. مۇحتار اۋەزوۆ ورتالىق كوميسسيانىڭ مۇشەلىگىنە ەنگىزىلدى، ونىڭ ورنىنا، ياعني توراعانىڭ ورىنباسارلىعىنا سەرگەەۆ بەكىتىلدى. بۇل ارادا بىرىنشىدەن، م.اۋەزوۆتىڭ قواك ساياسي حاتشىسى مىندەتىندەگى جۇمىسىنىڭ كوپتىگى، ەكىنشىدەن بۇرىنعى، الاشورداداعى قىزمەتتەرى «ەسكە الىنۋى» مۇمكىن ەكەندىگى قۇجاتتاردان كورىنەدى.

1921 جىلعى 10-جەلتوقساندا قازاقستانداعى كەڭەس قۇرىلىسىن نىعايتۋ، اسىرەسە، ەلدەگى الاپات اشتىقپەن كۇرەس ماسەلەلەرىن تالقىلاعان ۇلتى قازاق كوممۋنيست-قىزمەتكەرلەردىڭ جينالىسى بولدى.

بۇل جيىنعا ءالىبي جانگەلدين توراعالىق ەتتى. قاتىسقاندار: اۋەزوۆ، المانوۆ، اسىلبەكوۆ، ناحيمجان، كەنجين، بايتۇرسىنوۆ، ءبايدىلدين، تولەپوۆ، جامانمۇرىنوۆ، سارىمولداەۆ، جۇرگەنوۆ، نۇرمۇحامبەتوۆ، يگىلىكوۆ، قارجاسوۆ، ءبىرجاروۆ، ورازباەۆا، ساماتوۆ ت.ب.

كۇن تارتىبىنە ەكى ماسەلە قويىلدى:

1, قىرداعى اۋدانداردىڭ اشتىققا ۇشىراعان تۇرعىندارىنا ناقتى كومەك كورسەتۋدى ۇيىمداستىرۋ.

2, قازاق قىزمەتكەرلەرىن وسى جۇمىسقا تارتۋ جانە ولاردى ءتيىمدى پايدالانۋ، سونداي-اق، تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنا قونىس اۋدارعان  قازاق قىزمەتكەرلەرىنىڭ  كەرى قايتارۋدىڭ امالىن قاراستىرۋ.

جينالىسقا قازاقستان وبلىستىق پارتيا كوميتەتى اتىنان قاتىسقان اۆدەەۆ (سەمەي ۋەزىندە تۋعان، قازاقشا جاقسى بىلەدى.-ز.ت.), جالپى العاندا، قازاق قىزمەتكەرلەرىنىڭ  پىكىرىن قولداپ، رەسپۋبليكاداعى باسقارۋشى مەكەمەلەر مەن ۇيىمداردا قازاقتار مەن قازاق ەمەس باسقا ۇلت وكىلدەرىنىڭ اراسىندا ءپرينتسيپتى ماسەلەلەر جونىندە كەلىسپەۋشىلىك بار ەكەنىن مويىندادى.

قازاقستان ورتالىق اتقارۋ كوميتەتى وتكىزگەن وسى كەڭەستە «قىرداعى اۋدانداردىڭ اشتىققا ۇشىراعان حالقىنا ناقتى كومەك كورسەتۋدى ۇيىمداستىرۋ تۋرالى» م.اۋەزوۆتىڭ بايانداماسى تىڭدالدى. اۋەزوۆ «اشتارعا كومەك كورسەتەتىن ۇيىمداردىڭ قولى قىر ەلىنە ءالى جەتكەن جوق. ولاردىڭ تاياۋ ارادا جەتۋى دە نەعايبىل»، ەكەنىن اتاپ كورسەتىپ، ونىڭ باستى سەبەپتەرىن سانامالاپ بەردى:

1, اۋىلداردىڭ تىكەلەي وزىمەن ارالاسا وتىرىپ، ولاردىڭ مۇقتاجىن انىقتايتىن قىزمەتكەرلەر جوق. (ياعني، م.اۋەزوۆتىڭ قولىنداعى گۋبەرنيالار مەن ۋەزدەردە قۇرىلعان اشتارعا كومەك بەرەتىن ۇيىمداردىڭ تىزىمىندە قازاق قىزمەتكەرلەرىنىڭ جوق ەكەنى كورىنىپ تۇردى. – ز.ت.)

2, اشتىققا ۇشىراعان قازاقتار ناقتى ءبىر جەتەكشى ادام بولماسا، وزدەرىنە ارنالىپ مەملەكەت تاراپىنان بولىنگەن ۇلەسىن دە الا المايدى. ويتكەنى، قازاقتار ءبىر ءۇزىم نان ءۇشىن جات جەردە قول جايىپ قاڭعىرىپ جۇرگەننەن گورى، ۇيىندە ولگەندى ارتىق سانايدى. ءتىپتى، كومەك ىزدەگەننىڭ وزىندە، ساۋاتى كەم، اڭقاۋ قازاق ونى تابا المايدى.

3, جەرگىلىكتى جەرلەردەگى اشتارعا كومەك بەرەتىن ۇيىمدار، اسىرەسە، قولتىعىنىڭ استىنداعى، ياعني، جاقىن جەردەگى قالالار مەن قالا ماڭىنداعى سەلولاردى قامقورلىققا الۋعا تىرىسادى. دەمەك، قالادان شالعاي ورنالاسقان قازاق اۋىلدارى  كومەكتەن ۇنەمى قاعاجۋ قالادى.

اقيقاتىن ايتاتىن بولساق، قىردا قىرىلىپ جاتقان قازاقتىڭ جاعدايىنا قاراعاندا، قالاداعى اشتىقتىڭ ۇرەيلى كورىنىس-تەرى ويىنشىق سياقتى اسەر قالدىرادى. (م.اۋەزوۆتىڭ بايانداماسى ورىسشا، ءبىز ىقشامداپ اۋداردىق. ال، مىنا سوڭعى سويلەمدە اۆتوردىڭ ءستيلى مەيلىنشە ساقتالدى. – ز.ت.)

«ەگەردە بۇل اۋدانداردى اشتىقتان قۇتقارۋ ءۇشىن ءدال قازىر شۇعىل تۇردە ءۇزىلدى-كەسىلدى شارالار قولدانىلماسا، قازاق رەس-پۋبليكاسى قازاقسىز قالادى. كوپتەگەن اۋداندارداعى قازاقتار ءبىرتالايدان بەرى تەك قانا كورتىشقان، سۋىر، تاعى سول سياقتى  اڭدار مەن جاندىكتەردى ازىق ەتىپ، وزەگىن جالعاۋدا. سونىڭ سالدارىنان اۋىلدا ءار-ءتۇرلى جۇقپالى اۋرۋلار مەن ىندەت تۇرلەرى بۇرىن ەستىپ-بىلمەگەن كولەمدە تارالىپ بارادى.

مۇنىڭ بارلىعى اشتارعا كومەك كورسەتۋ ۇيىمدارىنىڭ قىر ەلىنە (قازاقتار، دەپ وقىڭىز. – ز.ت.) جانى اشىمايتىندىعىن، ولاردىڭ تاعدىرىنا نەمكەتتى قارايتىندىعىن كورسەتەدى. سونداي-اق، وسىنداي قاسىرەتكە قارسى قايرات كورسەتۋدە، اشتىق زارداپتارىنىڭ بەتىن قايتارۋعا قازاق قىزمەتكەرلەرىنىڭ ەنجارلىعى بايقالادى. بيلىك باسىندا وتىرعان قازاق قىزمەتكەرلەرى، سىزدەرگە بۇل ءىستى ءدال وسى كۇيىندە قالدىرۋعا بولمايتىنى ءوز الدىنا، بۇل – ءبىز ءۇشىن ۇلكەن قىلمىس دەپ بىلەمىن. ءبارىمىز وسى ءۇشىن قازاق ەلىنىڭ الدىندا، ءوزىمىزدىڭ ارىمىزدىڭ الدىندا جاۋاپتىمىز».

بايانداماسىنىڭ سوڭىندا م.اۋەزوۆ قىرداعى اشتارعا كومەك كورسەتۋ شارالارىنىڭ جوسپارىن ۇسىندى. جينالىس سول جوسپارلاردى نەگىزگە الىپ قاۋلى قابىلدادى.

كەيىن، قازاق حالقىنىڭ اتىن الەمگە تانىتقان ۇلى ويشىل، كەمەڭگەر جازۋشى مۇحتار اۋەزوۆ وسى سوزدەردى ايتىپ، حالقىنىڭ تاعدىرى ءۇشىن ەڭىرەپ تۇرعاندا 25 جاستان جاڭا عانا اسقان ەدى.

بۇل بايانداماداعى  – «قىرداعى ەل»، «قىر قازاقتارى» دەگەن اتاۋلار اقمولا، سەمەي، تورعاي گۋبەرنيالارىنىڭ اۋماقتارىن تۇگەل قامتيدى.

وسىلايشا، رەسپۋبليكانىڭ قىر ايماقتارىندا اشارشى-لىققا ۇشىراعان حالىققا كومەك كورسەتۋ دەگەن جالپى ماسەلەنىڭ اياسىندا، اسىرەسە، ەكونوميكالىق نەگىزى  وسال، اڭقاۋ، سوندىقتان دا قىرىلىپ قالۋعا ابدەن بەيىم قازاق اۋىلدارىنا ەرەكشە نازار اۋدارۋ كەرەكتىگى مەملەكەتتىك دەڭگەيدە ارنايى كوتەرىلدى.

كوپ ۇزاماي، سول 1922 جىلدىڭ قاڭتارىندا قواك ساياسي حاتشىسى م.اۋەزوۆ اشتارعا كومەكتەسۋ جونىندەگى ورتالىق كوميسسياسىنىڭ مۇشەسى رەتىندە ورال گۋبەرنياسىن ارالاپ قايتتى.

وسى ساپاردىڭ قورىتىندىسى بويىنشا ول ركپ(ب) وب-لىستىق كوميتەتىنە ەسەپ بەردى. ورال گۋبەرنياسىندا اشارشى-لىققا ۇشىراعان حالىقتىڭ جاعدايىن بايانداي كەلىپ، م.اۋەزوۆ بۇل ايماقتىڭ اقمولا گۋبەرنياسىنا بەكىتىلگەنىن، ياعني قىزىلجارداعى بيلىك ورىندارىنىڭ جۇمىسىن شيراتۋ كەرەكتىگىن باسا كورسەتتى.

قازاق قىزمەتكەرلەرىنىڭ وسى جينالىسىندا: «اشتارعا كومەك كورسەتۋ جونىندەگى توتەنشە كوميسسيالاردىڭ قۇرامىندا قازاق وكىلدەرى جوق. سوندىقتان، اشتىققا ۇشىراپ، قاتتى اۋىرت-پالىق تارتىپ وتىرعان قازاق اۋىلدارىنا ءتيىستى كومەك بەرىل-مەۋدە»، دەگەن تۇجىرىم جاسالدى. دەمەك، جاعدايدى تۇزەۋ ءۇشىن قازاق قىزمەتكەرلەرىنەن تەز ارادا جاۋاپتى وكىلدەر جاساقتاپ، تىكەلەي قازاق اۋىلدارىنا جىبەرۋ جونىندە م.اۋەزوۆتىڭ ۇسى-نىسى ءبىراۋىزدان قولداۋ تاپتى.

الايدا، قازاق ورتالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ ساياسي حاتشىسى م.اۋەزوۆ باستاعان قازاق قىزمەتكەرلەرىنىڭ بۇل شارالارىن ولاردىڭ قازاق ەمەس كوممۋنيست-ارىپتەستەرى ۇلتشىلدىقتىڭ كورىنىسى دەپ باعالادى. ولار اشتىققا ۇشىراعان جارتىلاي كوشپەلى قازاق اۋىلدارىنىڭ مەملەكەت تاراپىنان ەشقانداي كومەك الماي جاتقانىن كورگىسى كەلمەدى.

سىرت قاراعاندا، اشتىقتان قىرىلىپ جاتقانداردى ۇلتقا بولۋگە بولمايتىنى راس سياقتى ەدى. بىراق، قازاق ۇلتىنىڭ وزىنە عانا ءتان مىنەز-قۇلقىن، توزىمدىلىگىن، تۇرمىس-تىرشىلىك ارەكەتتەرىن «ەۋروپالىق كوممۋنيست جولداستار» تۇسىنبەدى، تۇسىنگىسى دە كەلمەدى.

1922 جىلعى 19 اقپاندا، ورىنبوردا  ءوز جۇمىسىن باستاعان ركپ(ب) بۇكىلقازاقتىق ەكىنشى كونفەرەنتسياسىندا  ساياسي سيپات الىپ، ۇلكەن پىكىرتالاسقا ۇلاستى. قازاق قىزمەتكەرلەرى بۇل ماسەلەنى  «تۇتاس ۇلتتى قۇرىپ كەتۋدەن ساقتاۋ كەرەك!»  دەگەن تۇرعىدا كوتەرسە، قازاق ەمەستەر ولاردى «سىڭارجاق ۇلتشىلدىق» دەپ ايىپتادى.

وسىناۋ سىن ساتتەگى ايتىس-تارتىستىڭ سىرىنا قانىق بولۋ ءۇشىن كونفەرەنتسيا جۇمىسىنىڭ حاتتاماسىنان ۇزىندىلەر كەلتىرسەك، وقىرمان ءوزى-اق ءتۇسىنىپ، كىمدىكى بۇرىس، كىمدىكى دۇرىس ەكەنىن تانيدى دەپ ويلايمىن. كەيىن م.اۋەزوۆ باستاعان بۇكىل قازاق زيالىلارىنا زوبالاڭ تۋعىزىپ،  قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراتۋدىڭ باسى وسى كونفەرەنتسيادا ايتىلعان  سوزدەر مەن جابىلعان جالا ەكەنىنە كوزىمىز جەتەدى.

پىكىرتالاستىڭ بەت شارپىسۋعا دەيىن بارعانىنىڭ مىسالدارى مىناداي:

م.اۋەزوۆ: «اۆدەەۆ جولداس ءوزىنىڭ سوزىندە ۇلتى قازاق جاۋاپتى قىزمەتكەرلەردىڭ ءبارىن ايىپتادى. ول ءوزى ايتىپ وتىرعان قازاق قىزمەتكەرلەرىنىڭ جينالىسىنا قاتىسقان بولاتىن. قازاقتار اراسىنداعى جۇمىستا ەكى باعىت: ۇلتشىلدىق پەن وتارشىلدىق پيعىل كورىنىستەرى بەلەڭ الىپ وتىرعانى ايتىلدى. اۆدەەۆ سوندا: «ءبىزدىڭ جۇمىسىمىزعا وتارشىلدىق كەسەل كەلتىرىپ وتىر، ال قازاق قىزمەتكەرلەرىنىڭ ءبارى ۇلتشىلدىق ۇستانىمدا» دەگەن بولاتىن. ماسەلەلەردى تالقىلاپ، قاۋلى قابىلداعاندا اۆدەەۆ جولداس ءبىزدىڭ ۇيعارىمىمىزدى قولداعان سىڭاي تانىتقان.

ەندى مىنە، ول باسقاشا ايتىپ تۇر. ازاماتتىق جىگەرى جوق، ءوز پىكىرىن كوممۋنيسشە ايتا المايتىن اۆدەەۆ جولداستىڭ مۇنداي ەكىجۇزدىلىگىن كەشىرە المايمىن. ول قازاق قىزمەتكەرلەرىنىڭ كوزىنشە ءبىر ءتۇرلى، سىرتىنان ءبىر ءتۇرلى ايتادى، وبكومعا دا باسقاشا جەتكىزىپ بارعان. مىنە، ءبىزدىڭ بۇكىل جۇمىسىمىزعا وسىندايلار كەسەل كەلتىرىپ وتىر. «قازاق قىزمەتكەرلەرى شەتىنەن الاشورداشىلار» دەگەن اۆدەەۆتىڭ ءسوزىن اياقسىز قالدىرۋعا بولمايدى. كوممۋنيست رەتىندە ءوزىنىڭ نە ايتقىسى كەلگەنىن وسى جەردە ءتۇسىندىرىپ بەرۋىن تالاپ ەتەمىن».

كونفەرەنتسيانىڭ 21-اقپان كۇنى ءتورتىنشى ماجىلىسىندە قا-زاقستان ورتالىق كوميتەتىنىڭ توراعاسى سەيىتقالي مەندەشەۆ اشتىقپەن كۇرەس جونىندەگى ورتالىق توتەنشە كوميسسيانىڭ (تسكپ) جۇمىسى تۋرالى بايانداما جاسادى. وسى ماسەلە بويىنشا قواك ساياسي حاتشىسى مۇحتار اۋەزوۆ ءسوز سويلەدى. كونفەرەنتسيا جۇمىسى تۋرالى № 3 بيۋللەتەنگە (21-اقپان 1922 ج.) جاريالانىپ، تاراتىلعان حاتتاماداعى م.اۋەزوۆتىڭ ءسوزىن قازاقشالاپ تولىق بەرەيىك:

اۋەزوۆ: مەندەشەۆ جولداستىڭ بايانداماسى مەن تسكپگ بۇكىل قىزمەتىنىڭ اسا ۇلكەن كەمشىلىگى -  قىرداعى قازاقتارعا كومەك كورسەتۋ شارالارىنىڭ جاسالماعاندىعى. قىرداعى قازاقتارعا  كومەك كورسەتۋ جونىندە كۇنى بۇگىنگە دەيىن وتكىزىلىپ كەلگەن بۇكىل جينالىستاردا قابىلدانعان قاۋلىلار بوس ءسوز بولىپ قالدى. ءتىپتى، قازاق اراسىنداعى بارلىق جۇمىستىڭ جايى وسىنداي. بۇعان تاڭ قالۋعا بولمايدى. قازاق ولكەلىك ۇيىمدارىنداعى جاۋاپتى قىزمەتكەرلەر ءبىزدىڭ داۋسىز، ناقتى ۇسىنىستارىمىزدى ءتۇرلى سىلتاۋلارمەن اياقسىز قالدىرىپ كەلەدى.

جاڭا ەكونوميكالىق ساياسات قىر قازاقتارىنا كومەك كورسەتۋگە جول بەرمەيدى-ءمىس، دەگەنگە مەن قارسىمىن. ويتكەنى، بۇگىنگە دەيىن قىرداعى قازاقتارعا كومەك كورسەتۋ جونىندە بىردە-ءبىر جوسپار جاسالعان جوق، جەرگىلىكتى باسقارۋ ورگاندارىنا ءپرينتسيپتى نۇسقاۋ بەرىلگەن جوق.

قىرداعى جاعداي قيىن:  بىردە-ءبىر بيلىك ورگانى قازاقتارعا ەشقانداي كومەك كورىپ وتىرعان جوق، تاياۋ ارادا كورسەتە دە المايدى. بۇل جونىندە  پومگول توراعاسى ءوزى دە ايتتى.

قىردا ءبارى باياعىداي، ولار ەشقانداي اقپارات المايدى. قىر قازاقتارى كومەكتى قايدان الۋعا بولاتىنىن بىلمەيدى. قىر قازاقتارىنا ەرەكشە قاراۋ كەرەك، ويتكەنى ولاردىڭ تىرشىلىك-تۇرمىسى ەرەكشە. ولاردىڭ كۇنكورىسى مالدا عانا. مال  قىرىلسا، ءبىز قازاق شارۋاشىلىعىن ونداعان جىلدار بويى دا قالپىنا كەلتىرە المايمىز.

ال، ەگەر ورىس شارۋاسى اشتىققا ۇشىراسا، ايتەۋىر، ونىڭ باسىندا ءۇيى، قورا-قوپسىسى بار، سوقا-سايمانى بار، ەگىن وسىرەتىن قۇنارلى جەرى بار. وعان تۇقىم بەرسە، ءبىراز مال بەرسە، جاعدايىن تۇزەپ الا الادى. قىرداعى  قازاقتىڭ شارۋاشىلىعى مۇنداي ەمەس. سوندىقتان، قىر قازاقتارى اراسىنداعى جۇمىستاردى ناقتى ءىس-جوسپارمەن جۇزەگە اسىرۋ قاجەت.

اشتارعا قىزمەت كورسەتەتىن ورتالىق، گۋبەرنيالىق ورگاندار قالا جۇرتشىلىعىنىڭ كۇنبە-كۇنگى قىسىمىن كورىپ وتىر. قالا جۇرتشىلىعى ءوزىنىڭ مۇڭ-مۇقتاجىن بۇرىنىراق ايتا الادى،  ياعني، ولار ءبىزدىڭ جاۋاپتى قىزمەتكەرلەردىڭ كۇنبە-كۇنگى نازارىندا. جەرگىلىكتى قىزمەتكەرلەر ۋاقىتىندا مالىمەت الا المايمىز، دەپ سىلتاۋ ايتادى. قايداعى مالىمەت، ەگەر قىر قازاقتارى كومەكتى كىمنەن سۇرارىن بىلمەي وتىرسا.

«ارا» (قازاقستانداعى اشتىققا كومەك بەرۋ ءۇشىن قۇرىلعان حالىقارالىق قوعامدىق ۇيىم) تاراپىنان قىر قازاقتارىنا كومەك بەرۋ ماسەلەسى ءالى شەشىلگەن جوق، بۇل ۇيىم ىستەي باستاعالى 4 اي بولدى.

قازاق قىزمەتكەرلەرىنىڭ جينالىسىندا قىر قازاقتارىنا كومەك ۇيىمداستىرۋ ءۇشىن جەر-جەرگە ارنايى ۋاكىلدەر جىبەرۋ جونىندە ۇيعارىم جاسالعانىن ايتپاي كەتە المايمىن. سونىمەن بىرگە، قازاق قىزمەتكەرلەرىن جۇمىسقا تارتىپ، ولاردى باسقارۋ ىسىنە پايدالانۋ تۋرالى دا كەلىسىلگەن بولاتىن. ول جينالىسقا اۆدەەۆ جولداس قاتىسىپ، بۇل شارالاردى ماقۇلداعان سياقتى ەدى، مىنە، بۇل جەردە باسقاشا سويلەپ، الدەبىر جاعىمسىز جاعداي-لاردى «بىقسىتىپ» تۇر.

ءبىزدىڭ بۇل ۇسىنىستارىمىز قواك تاراپىنان دا قولداۋ تاپقان ەدى. بىراق، ءالى كۇنگە ۋاكىلدەر جىبەرىلگەن جوق، قازاق قىزمەتكەرلەرىن ىسكە تارتۋ جونىندە كوميسسيا قۇرىلمادى. وسىلاي-شا، قاۋلىلارىمىز بوس ءسوز بولىپ قالا بەرەدى.

قازاق قىزمەتكەرلەرىن ىسكە قاتىستىرمايىنشا، قىرداعى اشتىققا ۇشىراعان قازاقتارعا ەشقانداي كومەك كورسەتىلمەيدى. بۇل حالىق كۇننەن-كۇنگە اسقىنىپ بارا جاتقان اشتىق ارانىندا قالا بەرەدى.

سوندىقتان، اشتارعا كومەك جونىندەگى ورتالىق كوميسسياعا، بۇكىل قازاق رەسپۋبليكاسىنىڭ ساياسي باقىلاۋ ورگانى رەتىندە، جاڭا سايلاناتىن وبلىستىق پارتيا كوميتەتىنە ناقتى ۇسىنىسىم مىناۋ: قىرداعى قازاقتاردىڭ جاعدايىنا نازار اۋدارىلسىن. ءبىز قازاق كەدەيلەرىنىڭ الدىنداعى جاۋاپكەرشىلىگىمىزدى ءتۇسىنۋىمىز كەرەك، قيىندىقتى جاڭا ەكونوميكالىق ساياساتقا سىلتەي بەرۋدىڭ ءجونى جوق.

بۇعان قوسا، «ارا» ۇيىمى تارپىنان قىر قازاقتارىنا كومەك كورسەتۋ جوسپارى جاسالاتىن بولسىن.

لىتوۆ ت: اۋەزوۆ ۋاكىلدەر جىبەرۋ كەرەك دەپ تۇر عوي. وسى ۋاقىتقا دەيىن بارلىق كومەك اشتارعا جوسپارلى تۇردە تاراتىلىپ تۇردى. جەر-جەرگە ۋاكىلدەر جىبەرگەن دۇرىس، دەپ ويلايمىن، بىراق حالىقتى ورىس پەن قازاق دەپ بولگەن اۋەزوۆتىڭ ۇسىنىسىن قولدامايمىن. ولاي بولسا، ەكى ورگان قۇرۋ قاجەت بولادى.

اتانيازوۆ: ءبىز مۇندا ءبىرىمىزدى ءبىرىمىز ايىپتاۋعا كەلگەن جوقپىز. پايدالى جۇمىس اتقارۋىمىز قاجەت… قونىس اۋدارىپ كەلگەندەر ورىستار عانا ەمەس، نەگىزىنەن قازاقتار قىرىلىپ جاتىر، ولاردىڭ جاعدايى مۇلدە ناشار. قازاق ەڭبەكشىلەرىنە كومەك جاساۋدىڭ بەلگىلى ءبىر پرينتسيپتەرى بەلگىلەنبەگەن.

وسىندا كەيبىرەۋلەرى، ۋاكىل جىبەرىپ قاجەتى جوق، ولار جەرگىلىكتى قىزمەتكەرلەرگە بوگەت جاسايدى، دەگەندى ايتتى. مەنىڭ ويىمشا، كەرىسىنشە، قازاق اراسىنا بەدەلدى قىزمەتكەرلەر جىبەرۋ كەرەك. ولار تۇسىندىرەدى، كوزىن اشادى. سوندا عانا قازاق جۇرتشى-لىعىنىڭ ىنتاسىن وياتۋعا بولادى…

اۆدەەۆ: اۋەزوۆ ءوز سوزىندە مەنىڭ كەشەگى ايتقاندارىمنان الدەقانداي ارام نيەت تانىپ قالىپتى. مەن كوممۋنيست رەتىندە ەشقانداي بوتەن پيعىل بىلدىرۋگە حاقىم جوق. ءيا، قازاق قىزمەتكەرلەرى جينالىسىنىڭ حاتتاماسىندا قازاق جولداستاردىڭ قىزمەتىنە «ورىس كوممۋنيستەرىنىڭ وتارشىلدىق پيعىلدارى بوگەت جاساپ وتىر» دەپ جازىلىپتى. سول جينالىستا وسى جونىندە مەن سۇراق قويعانمىن: «پارتيانىڭ ح سەزىنىڭ  قارارىنا سايكەس ۇلت ماسەلەسى جونىندە سىزدەر باسقا جول ۇستاناسىڭدار ما؟» دەدىم. وبكوم ماسەلەنىڭ بۇلايشا قويىلۋىن قولداعان جوق…

اتانيازوۆ: ءوزىمنىڭ سوزىمە قوسىمشا رەتىندە تاعى مىنا جايلاردى ايتامىن: كەيبىر حابارلارعا قاراعاندا، سەمەي جانە اقمولا گۋبەرنيالارىندا جينالعان استىق پەن مال قازاقستاننىڭ اشتارىنا بەرىلمەيتىن كورىنەدى. بۇكىل ازىق-تۇلىك ماسكەۋگە تىكەلەي جونەلتىلىپ، «ورتاق قازانعا» قۇيىلىپ جاتىر. ال، سەمەي جانە اقمولا گۋبەرنيالارى قازاق رەسپۋبليكاسىنىڭ قۇرامداس بولىگى ەمەس پە؟ قازاقستاننىڭ ەرەكشە اشتىققا ۇشىراعان التى گۋبەرنياسى سول سەمەي جانە اقمولا گۋبەرنيالارىنا بەكىتىلگەن ەدى عوي. بۇل قالاي؟»

وسىنداي تالقىلاۋدان كەيىن پارتيا كونفەرەنتسياسى «قازاقستانداعى اشتىق جانە ونىمەن كۇرەس شارالارى» تۋرالى ار-نايى قارار قابىلدادى.

قاراردا ەلدەگى اشتىق جاعدايىنا باعا بەرىلدى. قۇجاتتىڭ ەكىنشى تارماعىندا مىناداي سوزدەر بار. وقۋعا وڭاي ەمەس، ارينە، بىراق، شىندىق، ءبىزدىڭ ەلىمىز باستان كەشكەن اۋىر تاعدىردىڭ ءبىر كورىنىسى وسىنداي:

2, «اشتىق كولەمىنىڭ سۇراپىل ەكەندىگى سونشالىق، اشتار كوزىنە كورىنگەننىڭ ءبارىن، ءتىپتى ولگەن ادامداردىڭ ءمايىتىن دە جەپ جاتىر…»

كونفەرەنتسياعا م.اۋەزوۆ ەنگىزگەن ۇسىنىس بويىنشا قارارعا مىناداي نۇسقاۋ ەنگىزىلدى:

6, «قىرداعى اشىققان قازاق جۇرتشىلىعىنىڭ جاعدايىنا كوڭىل ءبولىنسىن. بۇل جۇمىسقا ، تيىسىنشە، قازاق قىزمەتكەرلەرى تارتىلسىن…»

بۇل ايتىلعانداردىڭ ءبارى، ارينە، اقمولا گۋبەرنياسىنا، ونىڭ ورتالىعى پەتروپاۆلعا تىكەلەي قاتىستى جاعداي ەدى.

حالىق باسىنا تۇسكەن اۋىرتپالىق، كەڭەستىك جۇيەنىڭ ءوزىمشىل، وتارشىلدىققا نەگىزدەلگەن توڭكەرىسشىل سودىر ساياساتى-نىڭ ءبىر «جەمىسى» وسىنداي.

وسى 1921-1922 جىلدارى قازاقستاننىڭ بەس گۋبەرنياسىندا 3 ميلليون 353 مىڭ ادام اشارشىلىققا ۇشىراعان، ودان ولگەنى 1,5 ميلليون.  اقمولا گۋبەرنياسىندا 1921 جىلدىڭ ناۋرىز ايىندا ەسەپتەگى 1.021.164 ادامنىڭ 472 مىڭى اشتىققا ۇشىراعان. بۇل – ورىنبوردان  كەڭەس وداعىنىڭ ورتالىق بيلىك ورگاندارىنا بەرىلگەن رەسمي اقپار عانا. ال، قاي سايدا  قانشا قازاقتىڭ سۇيەگى قۋراپ قالعانىن ءدال ەسەپتەگەن كىم بار، دەپ تەرەڭىرەك ويلانساق، حالىق قاسىرەتىنىڭ كولەمىن ەلەستەتۋدىڭ ءوزى ۇرەيلى.

اۆتونوميالىق رەسپۋبليكا بولدىق، قازاق اتىن يەمدەنگەن دەگەن مەملەكەت قۇرامىز، دەپ جان سالا ىسكە كىرىسكەن قازاق زيالىلارىنىڭ ءوز ۇلتى الدىندا ادال اتقارماق ءىس-جوسپارلارى وسىلايشا تالقان بولدى. ولاردىڭ مەسەلى قايتتى، تاۋى شاعىلىپ، «بالاپان باسى-نا، تۇرىمتاي تۇسىنا » كەتتى. ۇلتتىڭ قايماعى ءىرىدى.

ءدال وسى جاعدايدا الەكەڭدەردىڭ، اقاڭدار مەن جاقاڭداردىڭ مۇحتارلاردىڭ، ماعجانداردىڭ، سماعۇلداردىڭ…  بۇكىل وي-ارمانى ادىرا قالدى، ولاردىڭ جىگەرىن قۇم بولدى، ومىردەن ءتۇڭىلدىردى…

(جالعاسى بار...)

زارقىن تايشىباي، 

م.قوزىباەۆ اتىنداعى سولتۇستىك قازاقستان مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى، ەتنومادەني عىلىمي-زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ جەتەكشىسى

Abai.kz