دۇنيە جۇزىندەگى ءبىرىنشى سوتسياليستىك ەل - جاس كسرو تىرلىگىندە نەبىر قيامەتتەر بولدى دەسەك، سونىڭ ءبىرى - 1921-جىلدان باستالىپ، 1933-جىلمەن اياقتالعان اشارشىلىق. ول ناۋبەت نەگىزىنەن تابيعاتتىڭ تارىنۋىنان بولادى. زەرتتەۋشىلەر، مىسالى، رەسەيدە قۋاڭشىلىقتان استىق شىقپاي قالعان: 1891-جىلى – 2 ميلليونعا جۋىق، 1900-1903 جىلدارى – 3 ميلليون، 1911-جىلى – 2 ميلليون ادام ولگەنىن انىقتادى.

1921-جىلى رەسەيدە سۇراپىل اشتىق باستالعاندا ۆ.لەنيننىڭ بارشا جۇرتشىلىقتان كومەك سۇراپ اشىق حات جازعانى ءمالىم. سول جانايقايعا قۇلاق قويعان ءبىزدىڭ ەل دە شاماسىنشا كومەكتەستى. ارال بالىقشىلارى ۆولگا بويىنداعى جۇتاعان جۇرتقا توننالاپ بالىق جونەلتتى.  ول اشارشىلىق رەسەيدىڭ 34 پروۆينتسياسىن قامتىپ، 5 ميلليونعا جۋىق ادام كوز جۇمعان. سول جىلعى جانە بەرگى جىلدارداعى اشتىق تۋرالى جازعاندار ونىڭ سەبەبى: ۇجىمداستىرۋ وڭ جۇرگىزىلمەدى; استىق دايىنداۋ باقىلانبادى; مال ەسەبى قاداعالانبادى; اۋىل-سەلو حالقى قۋعىندالدى، ول ءۇشىن سوۆەت ۇكىمەتى، كوممۋنيستىك پارتيا، ي.ستالين كىنالى دەيدى. ءيا، اۋىل شارۋاشىلىعىن ۇجىمداستىرۋدىڭ  كوپ  جەردە قىساستىقپەن  بەيباستاق  جۇرگىزىلگەنى راس. ول جاعدايات  تۋرالى ەڭ  العاشقى  دا  قۇندى  قۇجات  -  جازۋشى  ميحايل  شولوحوۆتىڭ  1933-جىلى كوكەك ايىنىڭ 4-ءى كۇنى ي.ستالينگە: «...ەسلي ۆسە وپيساننوە منويۋ زاسلۋجيۆاەت ۆنيمانيا تسك،  پوشليتە ۆ ۆەشەنسكي رايون دوپودليننىح كوممۋنيستوۆ، ۋ كوتورىح حۆاتيلو بى سمەلوستي، نەۆزيرايا نا ليتسا، رازوبلاچيت ۆسەح، پو چەي ۆينە سمەرتەلنو پودورۆانو كولحوزنوە حوزيايستۆو رايونا، كوتورىە پو-ناستوياششەمۋ بى راسسلەدوۆالي ي وتكرىلي نە تولكو ۆسەح تەح، كتو پريمەنيال ك كولحوزنيكام ومەرزيتەلنىە «مەتودى»  پىتوك، يزبيەني ي نادرۋگاتەلستۆ، نو ي تەح، كتو ۆدوحنوۆليال نا ەتو. وبويتي مولچانيەم تو، چتو ۆ تەچەنيە ترەح مەسياتسەۆ تۆوريلوس ۆ ۆەشەنسكوم ي ۆەرحنە-دونسكوم رايوناح، نەلزيا. تولكو نا ۆاس نادەجدا»، دەپ تۇجىرعان باتىل حاتى.

اتالعان اۋدانداردى جۇرتشىلىقتىڭ دابىل-تىلەگى بويىنشا ءۇش اي ارالاعان م.شولوحوۆتىڭ ول حاتىن وقىساڭ، توبە شاشىڭ تىك تۇرادى. كولحوزعا قارسى  جەرگىلىكتى  قاسكۇنەم  بەلسەندىلەر  جاساعان  ايۋاندىقتا  شەك  بولماعان.

جازۋشىعا جاۋابىندا ي.ستالين وڭىردە سونشاما سوراقىلىقتىڭ بولىپ جاتقانىن  دالەلدەپ  جازعانى ءۇشىن وعان العىس ايتىپ، حات ىزىمەن شكيرياتوۆ باستاعان كوميسسيا بارىپ تەكسەرۋ جۇرگىزەتىنىن ەسكەرتكەن.

حاتىنان كەيىن ومىرىنە قاۋىپ تونگەن شولوحوۆ جاسىرىنىپ، ماسكەۋگە قاشىپ بارىپ، ي.ءستاليننىڭ قابىلداۋىندا بولعان. ءسويتىپ، اشتىق بۋعان دون بويىنىڭ قاسىرەتىن كوزبە-كوز بايانداپ، جالپى ەل جاعدايىن وڭداۋعا ءتيىس ۇكىمەتتىك شارالاردىڭ بەلگىلەنۋىنە ۇلكەن ۇلەس قوسقان.

«دوننىڭ سولتۇستىگىندەگى اۋدانداردا «كولحوزشىلار تالان-تاراج جاساپ جاتىر» دەگەن جالامەن كولحوزشىلاردى استىقسىز قالدىرعان الاياق باسشى-قوسشىلاردىڭ ايلا-شارعىلارىن تۇبەگەيلى تەكسەرگەن كوميسسيانىڭ دەرەكتەرى بويىنشا كرەمل قاتاڭ شارا قولداندى. حالىقتى اشتىققا دۋشار ەتكەندەر اتىلدى» (م.شولوحوۆتىڭ «وب يستيننوم سلوۆە» ماقالاسىنان).

سول جولعى اڭگىمە سوڭىندا ي.ستالين: - ميحايل الەكساندروۆيچ، ۇيىڭىزگە قايتىپ بارۋعا قورىقپايسىز با؟ - دەپ ازىلدەگەندە م.شولوحوۆ: - يوسيف ۆيسساريونوۆيچ، ءسىز قورعامايسىز با؟ - دەپتى.

...كسرو-دا 1919-1922 جانە 1931-1933 جىلدارعى  اشتىقتان قىرىلعان  حالىق سانى ءالى دە انىقتالعان جوق. زەرتتەۋشىلەر اشتىققا كىنالىلەردىڭ  ءبىرى – بۇكىلوداقتىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ (بواك) توراعاسى يا.سۆەردلوۆ (شىن  اتى-ءجونى – ەشۋا-سولومون موۆشوۆيچ) دەيدى.

رەسەيدىڭ بەلگىلى تاريحشى-جازۋشىلارىنىڭ ءبىرى ۆ.شامباروۆتىڭ «يا.سۆەردلوۆ. وككۋلتنىە كورني وكتيابرسكوي رەۆوليۋتسي» كىتابىنان ءۇزىندى:

«...1918-جىلى مامىر ايىنىڭ 20-كۇنى بۇكىلوداقتىق ورتالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ جوسپارلى ءماجىلىسى كۇنتارتىبىنە «سوۆەتتەردىڭ دەرەۆنياداعى مىندەتتەرى» ماسەلەسى قويىلىپ، كوميتەتتىڭ توراعاسى سۆەردلوۆ (ول ءىس جۇزىندە لەنين مەن تروتسكيدەن كەيىنگى 3-ءامىرشى بولىپتى، - اۆتور) بايانداما جاساپ، شارۋالارعا قاتىستى جاڭا باعىتتى جاريا ەتتى. ول بىلاي دەدى: «ءبىزدىڭ دەرەۆنياداعى مىندەتتەرىمىز تۋرالى ماسەلەنى قاراۋىمىزدىڭ ماڭىزى زور، ءبىز وندا نە ىستەۋ كەرەكتىڭ نەگىزگى ماقساتىن كورسەتۋگە ءتيىسپىز... ءبىز قالالارداعى ءىرى بۋرجۋازيانى «ولتىرە» الساق تا، دەرەۆنيالاردا ءالى دە ويتە الماي ءجۇرمىز... سوندىقتان  دەرەۆنيادا ءبىر-بىرىنە قارسى وشپەندى ەكى توپ جاساۋ جايىنداعى اسا ماڭىزدى مىندەتتى شەشىپ، كەدەي كوپشىلىكتى كۋلاكتار اۋلەتىنە قارسى قويۋىمىز كەرەك.  ەگەر ءبىز دەرەۆنيانى بىتىسپەس جاۋلىق پيعىلداعى ەكى لاگەرگە بولە   الساق، ەگەر ارالارىنا وت سالىپ، جاقىندا عانا قالالاردا بولعانداي ازامات سوعىسىن اشا الساق، ەگەر دەرەۆنيا كەدەيلەرىن دەرەۆنيا كۋلاكتارىنا قارسى كوتەرە الساق، قالالاردا ىستەگەنىمىزدى دەرەۆنيالاردا سوندا عانا جۇزەگە اسىرامىز... مەن دەرەۆنياداعى جۇمىسىمىزدى جوعارى دەڭگەيدە اتقارا الاتىنىمىزعا كۇماندانبايمىن!».

سۆەردلوۆتىڭ «جەر تۋرالى دەكرەت» قابىلدانعان سول ماجىلىستەگى ءسوزى دەرەۆنياعا، شارۋالارعا قارسى قۇتىرىق جورىقتىڭ باستالعانىن ايعاقتادى.

ل.تروتسكيمەن (ل.برونشتەيمەن) ىمى-جىمى ءبىر سۆەردلوۆ جەر   ماسەلەسى جونىندەگى حالىق كوميسسارى سەرەدا ەكەۋى بواك نۇسقاۋىمەن قۇرىلعان «سەلوشارۋاشىلىق كوممۋنالارى» مەن «كەدەيلەر كوميتەتتەرىنىڭ» 1918-جىلى جەلتوقساننىڭ 11-كۇنى وتكەن قۇرىلتايىندا دەرەۆنياعا ەسەلەپ سوققى بەردى. كوممۋنانىڭ باعدارلاماسى تولىقتىرىلىپ: «كوممۋنا مۇشەلەرىنىڭ بارلىق مۇلكى ورتاعا سالىنىپ، وزدەرى كازارمالاردا تۇرۋعا ءتيىس. جالاقى بولمايدى. تاماقتى كوممۋنانىڭ اسحاناسىندا ىشەدى. بالالارى ۇجىمدىق تاربيە ورىندارىنا بەرىلىپ، سوندا ءوز كۇندەرىن وزدەرى كورەتىن بولادى»، دەلىندى («قازاقستاندا كىشى وكتيابر رەۆوليۋتسياسىن جاساماي بولمايدى!» دەپ اتتانداعان فيليپپ يساەۆيچ (شايا يتسيكوۆيچ) گولوششيوكين سۆەردلوۆتىڭ دوسى، قولشوقپارى بولىپتى).

ال ستاليندىك ۇجىمداستىرۋدىڭ تالابىندا («بولشايا ەنتسيكلوپەديا»): «...كولحوزشىلاردىڭ ءۇي-جايلارى، قورا-قوپسىلارى، قۇرال-سايماندارى، ۇساق مالدارى، ءۇي ىرگەسىندەگى كاسىبي جەر تەلىمى وزىندەرىندە قالدىرىلسىن» دەلىنگەن. ياعني: ەشبىر وتباسى «سۆەردلوۆتىق سۇرىپتاۋعا» ۇشىراتىلماعان. ول تۇزەتۋ سۆەردلوۆ قايتىس بولىسىمەن (1919 ج.) جاسالعان.

حالىقتى سوۆەت وكىمەتىنە قارسى قويۋ ءۇشىن جەر-جەردەگى تروتسكيشىلدەرگە باي-كۋلاكتاردى قولداعى بايلىقتارىن قورعاۋعا، بيلىككە باعىنباۋعا استىرتىن ۇگىتتەۋ تۋرالى نۇسقاۋ بەرىلگەنى ءسوزسىز. بۇلاي دەۋ سەبەبىم:    جۋرنالشى جولىم باستالعان جىلدارى «اشارشىلىق»، «حالىق   جاۋى» تۋرالى جازۋدى ويلادىم. ول سۇمدىقتار جايىندا سانقيلى سوزدەردى مەن دە ەستىپ ءوستىم عوي. جازۋدى اۋىلىمىزدىڭ كونەكوز، كارىقۇلاق اقساقالدارىمەن اڭگىمەلەسۋدەن باستادىم. بەس قارت بار ەدى، سولاردان ەستىگەندەرىم: اۋداندا «كولحوزداستىرۋ» جۇرگىزىلە باستاعان 1931-جىلدىڭ جازىندا ءبىزدىڭ اۋىلعا «ۇجىمداستىرۋدى قولداۋ ناسيحاتىن جۇرگىزۋ ءۇشىن» كەلگەن قاراتاياق قازاق جىگىت جۇرتتى جيناتىپ، «سوۆەت وكىمەتىنىڭ كوللەكتيۆيزاتسيا ساياساتى حالىققا جاقسى بولاتىنى» جايىندا قۇلشىنا سويلەيدى دە، جينالىستان كەيىن، ىڭىردە، جامابەك بايدى جانە التى ورتاشارۋانى وڭاشالاپ الىپ، ولارعا: «سوۆەت وكىمەتىنىڭ بەتى جامان! مەن مۇنى سىزدەرگە عانا ايتىپ وتىرمىن، كوپشىلىككە ايتۋعا بولمايدى، سوتتالىپ كەتەمىن. بۇل وكىمەت «كولحوز بولۋ دۇرىس» دەگەن الداۋمەن مالدارىڭدى تۇگەلدەي تارتىپ الىپ، ورتاعا سالادى. ويتكەنىنە كونبەگەندەرىڭدى جەر شەتىندەگى يتجەككەن دەگەن، مۇز باسىپ جاتقان ايدالاعا ايداپ سورلاتادى! ول ول ما، دۇنيە-مۇلىكتەرىڭە قوسا قاتىندارىڭ مەن قىزدارىڭدى ورتاق ەتىپ الادى! سول قياناتتى كورە باستاعان اۋىلدارداعى ەستى ادامدار مىناۋ ىرگەدەگى قىتاي دەگەن جايلى ەلگە جاسىرىن كوشىپ كەتىپ جاتىر. سەندەر دە سويتىڭدەر، كەش قالىپ جۇرمەڭدەر!» دەپ شوشىتقان.

جامابەك بايدىڭ 300 شامالى جىلقىسى، 400-گە جۋىق قويى، 20 شاقتى سيىرى بار ەكەن، سول بىرنەشە  كۇننەن  كەيىن  جوق  بولىپ كەتىپتى. سويتسە، مالىن الدىنا سالىپ، كەرەك جالشىلارىن الىپ، قىتايعا تۇندەلەتە جاسىرىن ءوتىپ كەتكەن ەكەن... 31 ءۇيلى اۋىلدىڭ كەدەي-كەپشىك 19 ءۇيى قالعان دا، باسقالارى قىتايعا، مونگولياعا، رەسەيگە اۋىپ كەتكەن، ءبىراز مالى بارلاردىڭ كەتە الماعاندارى: «قازاقتى قۇرتاتىن سابەتكە بۇيىرعانشا، يت-قۇسقا بۇيىرسىن!» دەپ، مالدارىن ساي-سالاعا اپارىپ قىرىپ سالعان، وزەنگە تاستاپ، اعىزىپ جىبەرگەن.

بەرتىندە جۇمىس رەتىمەن وبلىستارعا ىسساپارمەن  بارىپ ءجۇرىپ، ۋاقىتىما قاراي قارتتارمەن اڭگىمەلەسكەن كەزدەرىمدە سوناۋ ۇجىمداستىرۋ ءسوز بولا قالسا: «ە، ول ۇجىمداستىرۋ قازاقتىڭ مالىنا قاسقىرشا شاپتى عوي. «سابەت وكىمەتى مالىڭا قوسا قاتىنىڭ مەن قىزىڭدى دا ورتاعا سالادى» دەگەن ءسوز  مالى بارلاردىڭ دا، مالى جوقتاردىڭ دا جانىن تۇرشىكتىرگەن. ويعا كەلمەيتىن سۇمدىق قوي؟! سودان شوشىعان بايلاردىڭ ءبارى، كەيبىر ورتاشالار دا قىتايعا جاسىرىن كوشىپ كەتكەن دە، اۋىل تاقىرلانىپ قالا بەرگەن»، دەستى اقساقالدار.

سوۆەتكە ىشتەي قارسىلار سولايشا ارانداتىپ، تابيعات جارىقتىقتىڭ تارىنۋىنان باستالعان اشارشىلىقتى  اسقىندىرعان.

سول ءبىر زوبالاڭ، الاپات زاماننىڭ باس شىندىعى «حالىق جاۋى» دەپ تۇتقىندالعان تۇرار رىسقۇلوۆتىڭ 1937-جىلى شىلدە ايىنىڭ 3-ءى كۇنى تەرگەۋشى نەيماننىڭ: «ديرەكتيۆى، كوتورىە ۆى پولۋچيلي وت رىكوۆا، ۆى ناچالي وسۋششەستۆليات؟» دەگەن سۇراعىنا قايتارعان جاۋابىنان دا كورىندى. ول جاۋاپ: «دا. ۆو-پەرۆىح، ۆ تسەلياح سرىۆا كوللەكتيۆيزاتسي كرەستيانسكوگو حوزيايستۆا ي سەيانيا نەدوۆولستۆا سرەدي ماسس ناسەلەنيا پروتيۆ سوۆەتسكوي ۆلاستي، يا وت يمەني رىكوۆا  پرەدلاگال  ورگانيزوۆات چەرەز كۋلاتسكو-بايسكيە  ەلەمەنتى رياد پەرەگيبوۆ، وسوبەننو ۆ وتنوشەني بەدنىح ي سەرەدنياتسكيح حوزيايستۆ. يا تاكجە پرەدلاگال ورگانيزوۆات ماسسوۆىي ۋبوي سكوتا، پورچۋ سەميان، سەلسكوگو حوزيايستۆا ينۆەنتاريا. يا دولجەن پريزنات، چتو ەتي پرەدلوجەننىە رىكوۆىم مەروپرياتيا ەتوي چاستي پروۆوديليس نامي ۋجە س كونتسا 1919 گودا. ناشا پودرىۆنايا رابوتا س سەلسكيم حوزيايستۆوم   پرودولجالا  رازۆيۆاتسيا  پو تەم    جە  لينيام، كوتورىە بىلي ۋكازانى رىكوۆىم» («سپەتسسووبششەنيە ن.ي.ەجوۆا ي.ۆ.ستالينۋ س پريلوجەنيەم پروتوكولا دوپروسا ت. ر. رىسكۋلوۆا» دەگەن قۇجاتتان).

ا.رىكوۆ قازان رەۆوليۋتسياسىنا قاتىسىپ، ۆ.لەنينمەن، ي.ستالينمەن بىرگە پارتيالىق، ۇكىمەتتىك جوعارى باسشىلىقتا بولسا دا، كەيىندە ل.تروتسكيدى جاقتاعان. ت.رىسقۇلوۆ ونىمەن ماسكەۋدە، كسرو ۇلتتار ىستەرى حالىق كوميسسارياتىندا بىرگە قىزمەت ىستەگەن.

سۆەردلوۆ تا، رىكوۆ تا، ولارمەن امپەي باسقالار دا «ناعىز رەۆوليۋتسياشىل» تروتسكيمەن اشىق تا، استىرتىن دا كەڭەسىپ جۇرگەن.  سوۆەت وكىمەتىنە، حالىققا قارسى زۇلىمدىقتارى ءۇشىن ەلدەن قۋىلعان تروتسكي، مىسالى، مەكسيكادان مۇنداعى سىبايلاستارىنا حات جازىپ، سوۆەت وكىمەتىنە قاستاندىق نۇسقاۋلار بەرىپ تۇرعان. دوسى سۆەردلوۆقا قاي ماسەلەدە، قانداي «اقىل-كەڭەس» بەرگەنىن دە ءبىلۋ قيىن ەمەس. بۇل ەكەۋى تۋرالى جازىلعان دەرەكتى كىتاپتار جەتكىلىكتى.

...1947-جىلى، 6-سىنىپتا وقىپ جۇرگەنىمدە، ءبىزدىڭ ۇيگە ءبىر اعاي كەلدى. اكەم ەكەۋى قۇشاقتاسىپ امانداستى. ول سول كۇنى بىزدە قوندى. ىڭىردە ەكەۋى اڭگىمەلەسىپ وتىرعاندارىندا ونىڭ: «...قابا-اۋ، ايتار بار ما، قيىن بولدى... سوۆەت وكىمەتىنە جاسالعان قاستاندىق قوي... بۇل اۋىلدا جەتپىس التى جاننىڭ وتىز ەكىسى ءتىرى قالعانىنا شۇكىرشىلىك دەدىك. قايىڭدىدا قىرىق ءبىر جاننىڭ  ونى عانا قالدى عوي...» دەگەنىن ەستىدىم. اكەمنىڭ جانىندا وتىرعانمىن. اكەم: «ە، جاكە، ول اشارشىلىق قانشاما ءتۇتىندى وشىرگەنىن كىم ءبىلسىن» دەدى. ەكەۋى  سال ءۇنسىز وتىردى. جاكەسى ءسوزدى جالعاپ: «قابا، سول جولعى كوميسسيانىڭ مۇشەسى، وزىڭىزبەن اڭگىمەلەسكەن بۇيرا شاش توقاي اۋدانعا قايتۋعا بەت العانىمىزدا: - اي، جولداستار، مەن ءبىر نارسەنى تۇسىنە المادىم. ءبىز بولعان ءۇش اۋىلدىڭ دا ورمانى اڭ-قۇسقا تولى، وزەنى بالىققا تولى، سولاي بولا تۇرا اشتان ولگەندەردىڭ تىم كوپ بولعانى قالاي؟ - دەدى. قۇدانىڭ قۇدىرەتى، مەن دە سولاي ويلاپ، وزىمە ءوزىم ىشتەي سول سۇراقتى قويىپ، جاۋابىن تاپقان سياقتانىپ وتىر ەدىم، توقايعا: - ەي، توقا-اي، بالا كۇنىنەن-اق باي مەن بايشىكەشتىڭ جالشى-مالشىسى بولىپ، ولار جاسىرىن   قاشىپ كەتكەندە توتيىپ قالا بەرگەن، اڭ-قۇس، بالىق اۋلاۋدى كاسىپ ەتپەگەن كەدەي قازاقتار قايتسىن، - دەدىم. سولاي عوي، قابا؟» دەدى. اكەم: «ءيا، وبال بولدى. كوكتەن تۇسكەندەي بولعان ناۋبەتكە نە داۋا، قايتەيىك؟!» - دەدى نالىس ۇنمەن. اكەم جاكەسىنىڭ كىم ەكەنىن ماعان ەرتەڭىندە ايتتى. 1934-جىلدىڭ جازىندا  اۋداننان ەكى قازاق، ءبىر ورىس - ءۇش كىسى كوميسسيا كەلىپ، ءبىزدىڭ اۋىلدىق كەڭەسكە قاراستى ءۇش ۇجىمشاردا بولعان اشتىقتىڭ سەبەپ-سالدارىن تەكسەرىپتى. جامپەيىس قۇماروۆ سولاردىڭ باسشىسى ەكەن.

سوڭعى جىلدارى «كسرو-دا قولدان جاسالعان اشتىق («گولودومور») بولدى» دەلىنىپ ءجۇر. ول تەرميندى بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمى دەڭگەيىندە ءسوز       ەتكەن كىسى – تاۋەلسىزدىك العان ۋكراينانىڭ پرەزيدەنتى ۆ. يۋششەنكو. ول ازىرلەتىپ، قول قويعان قۇجات قارالىپ، «ۋكراينادا قولدان جاسالعان اشتىق بولعانى» بۇۇ-نىڭ ءبولىمى دەڭگەيىندە قۋاتتالادى. ونى اۋەلدە رەسەي دە، قازاقستان دا قۇپتاعان، بىراق، كوپ ۇزاماي، رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ باسشىلارى قويعان قولدارىنان باستارتتى. ويتكەنى «ول اشتىقتىڭ جاسالۋىنا سوۆەتتىك رەسەي ايىپتى دەلىنگەنىن مويىنداۋى قاتە بولىپتى». جالپى اشارشىلىق جايىندا: بۇۇ، ەۋرووداق، يۋنەسكو، باسقا دا حالىقارالىق ۇيىمداردىڭ نەگىزگى قۇجاتتارىندا «ۋكرايناداعى اشتىق  قولدان  جاسالدى» دەگەن رەسمي  ۇيعارىم  جوق كورىنەدى.

ۆ.شامباروۆقا تاعىدا جۇگىنەلىك:

«...سوۆەتكە جانە ورىسقا قارسى  زۇلىمدىق ساياسات ۋكراينادا تۋعان جوق. «قولدان اشارشىلىق جاساۋ» ءۇشىنشى رەيحتا، گەببەلستىڭ كەڭسەسىندە ويدان شىعارىلدى. ۋكراينا ۇلتشىلدارىنىڭ شەتاۋعان ەكىنشى تولقىنىنداعىلار ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستا گيتلەرلىك گەرمانيا جاعىندا بولدى دا، نەمىس ناسىلشىلدەرىنىڭ ينفورماتسيالىق سوعىس تاجىريبەسىن ۇيرەندى.  ولاردى بريتاندىق جانە امەريكاندىق ارناۋلى قىزمەت ورىندارى قولدادى. گەرمان ۇلتشىلدارىنىڭ باي تاجىريبەسى باتىس «دەموكراتياسىنىڭ» وكىلدەرىنە ومىرلىك قاجەتتىلىك ەدى، ويتكەنى ولار دا جاڭا دۇنيە جاساۋدى كوزدەدى. سونىمەن، بريتاندىق بەلگىلى بارلاۋشى روبەرت كونكۆەست «سوۆەتتىك ايۋاندىق جۇيەنى اشكەرەلەۋمەن» اينالىستى. ول 1947–1956 جىلدارى ينفورماتسيا-زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ «مي-6» بولىمىندە (جالعان اقپار تاراتۋ ءبولىمى) ىستەدى دە، ودان كەيىن رەسمي جۇمىستى دوعارىپ، سوۆەتكە قارسى كاسىبي «مامان تاريحشى» بولۋعا كىرىستى. امەريكانىڭ ورتالىق بارلاۋ باسقارماسى ونىڭ  «ساياسي-ادەبي»  قىزمەتىن بىردەن قولداپ، سونىڭ ناتيجەسىندە ول: «ۆلاست ي پوليتيكا ۆ سسسر»، «سوۆەتسكيە دەپورتاتسي نارودوۆ»، «سوۆەتسكايا ناتسيونالنايا پوليتيكا نا پراكتيكە»  جانە باسقا كىتاپتاردى جازدى. ونىڭ اتاعىن دابىرايتقان نەگىزگى كىتابى 1968-جىلى شىققان «بولشوي تەررور: ستالينسكيە چيستكي 30-ح» بولدى. ونىڭ ويىنشا، ستالين بيلىگى جاساعان اشارشىلىقتا 20 ميلليون ادام ولگەن. ول 1986-جىلى «جاتۆا سكوربي: سوۆەتسكايا كوللەكتيۆيزاتسيا ي تەررور گولودوم» دەگەن، 1932-1933 جىلدارداعى اشارشىلىق تۋرالى كىتاپسىماعىن شىعاردى.

سوۆەت وداعىنا جاۋىققان كونكۆەست تە، مەيس جانە باسقالار دا دالەل ەتكەن «عىلىمي ءتاسىل» سوۆەت وداعىنىڭ ىشكى-سىرتقى وشپەندىلەرى تاراتقان   سان ءتۇرلى وسەكتى جانە ورىسقا قارسى ا.سولجەنيتسىن مەن ۆ.گروسسماننىڭ كىتاپتارىن پايدالانۋ بولدى. ح.كوستيۋك، د.سولوۆەي سياقتى ۋكرايندىق ۇلتشىلداردىڭ شيمايلارىن دا ەسكەردى. سولايشا «قارۋلانعان» مەيس امەريكان كونگرەسىندە «ۋكرايناداعى قولدان جاسالعان اشتىقتى زەرتتەۋ كوميسسيسىن» قۇرا الدى، بىراق جولى بولمادى، زەرتتەۋدى ءادىل جۇرگىزگەندەر وزدەرىنە تابىس ەتىلگەن قۇجاتتاردىڭ بارلىعى ناقتى دەرەكسىز، قۇر عانا ءسوز، اتى-ءجونسىز جالاقورلىق ەكەنىنە كوز جەتكىزدى. كانادالىق زەرتتەۋشى دۋگلاس توتتل «فالشيۆكي، گولود ي فاشيزم: ميف وب ۋكراينسكوم گەنوتسيدە وت گيتلەرا دو گارۆاردا» دەپ اتاعان عىلىمي كىتابىندا كونكۆەستىڭ كوپە-كورىنەۋ جالاقورلىعىن باستان-اياق اشكەرەلەگەن.

كونكۆەستەر «ۋكراينادا قولدان جاسالعان اشتىقتا» قىرىلعاندار سانىن ءبىرى 5 ميلليون دەسە، ارقايسىسىنىڭ «قيالى» ارجاققا تارتىپ، 25 ميلليونعا دەيىن جەتكىزىستى. ال ۋكراينا مۇراعاتتارىنىڭ سول جىلدارى جيناقتالعان رەسمي دەرەكتەرىندە: 1932-جىلى 668 مىڭ، 1933-جىلى 1 ميلليون 309 مىڭ ادامنىڭ ولگەنى جازىلعان. دەمەك، جيىنى 5 نەمەسە 25 ميلليون ەمەس، 2 ميلليون شاماسى...

ۋكراينادا اشارشىلىق نەلىكتەن بولدى؟

اڭىزقۇمارلار «استىقتىڭ بولماعانىنان» دەگەندى بەتكە ۇستايدى. رەسمي دەرەك ۋكراينادا: 1930-جىلى 1431,3 ميلليون پۇت; 1931-جىلى 1100 ميلليون پۇت; 1932-جىلى 918,8 مىڭ پۇت; 1933-جىلى 1412,5 ميلليون پۇت استىق وندىرىلگەنىن، ودان مەملەكەتكە جوسپارلى تاپسىرىلعاندى شىعارىپ تاستاعاندا، ۋكراينانىڭ 30 ميلليونعا جۋىق حالقىنىڭ وتباسىنا 1932-1933 جىلدارى ورتا ەسەپپەن 320-400 كيلوگرامنان اينالعان.

ال 1932-1933 جىلدارداعى اشارشىلىققا «ادامنىڭ قاتىسى» بولعانىن ءتيىستى زەرتتەۋشىلەر جوققا شىعارعان ەمەس. بىراق تروتسكي مەن سۆەردلوۆ  قۇرعان قىلمىستى توپتىڭ قولىمەن جاسالعانىن اتاپ كورسەتۋدى ەسكەرمەدى. «قولدان جاسالدىعا» جۇگىنسەك، ول زوبالاڭعا سوۆەت ۇكىمەتىن كىنالى ەتۋ شىندىققا جاناسپايتىنىن اڭعارعان بولارسىزدار.

سوۆەت ۇكىمەتى  اشارشىلىقتىڭ بەتىن قايتارۋعا مۇمكىن بولعان شارانىڭ ءبارىن قولدانعان. بىراق جەرگىلىكتى باسشىلىق كەرەعارلىق جاساپ وتىرعان. كەيىندە مۇراعاتتىق قۇجاتتار بويىنشا انىقتالعانداي، ولكە، ايماق، رەسپۋبليكا پارتيا، سوۆەت ۇيىمدارىنىڭ 1-باسشىلارىنىڭ كوبى تروتسكي-سۆەردلوۆشىلدار بولعان دا، ولار بيلىكتىڭ  ماڭىنا وزدەرىنىڭ  جاقتاستارىن توپتاستىرعان.

سوۆەت ۇكىمەتى 1932-جىلى مامىر ايىنىڭ 6-سى كۇنى ەلدە استىق دايىنداۋ جوسپارىن تومەندەتۋ جونىندە دەكرەت جاريالاعان-دى. كونكۆەست ونى «بىلمەپتى» دە، ونىڭ ەسەسىنە رەسەيدە 1918-1921 جىلدارداعى اشتىقتا كوشەلەردە، دالادا ءولىپ جاتقان ادامداردىڭ سۋرەتتەرىن كىتابىنا: «1932-1933 جىلدارداعى سۋرەتتەر» دەپ بەرۋدى  ۇمىتپاپتى.

جالپى  اشتىق سول جىلدارى كسرو-دا  عانا ەمەس، دۇنيە ءجۇزىنىڭ بىرنەشە ەلىندە: اقش، پولشا، رۋمىنيا، چەحوسلوۆاكيا، يسپانيا، ۆەنگريادا  بولىپتى.  مىسالى، 30-جىلدارى: امەريكا قۇراما شتاتتارىندا 6,5 ميلليون، انگليانىڭ ءوزى مەن وتارلارىندا  7 ميلليون، ءۇندىستاندا 4 ميلليون  ادامنىڭ  اشتان ولگەنى تۋرالى دەرەك بار...

ءاۋ باستا تروتسكيشىل بولعان، مەنىڭشە، سول پيعىلىن جىلماقايلىقپەن جاسىرىپ وتكەن  ن.حرۋششەۆتىڭ (باباسى – پەرەلمۋتر): - ستالين اشارشىلىقتى ادەيى ۇيىمداستاردى، وزىنە وڭ قاراماعان حالىقتاردى ءسويتىپ باعىندىردى; ستالين ەلدىڭ، پارتيانىڭ ومىرىنە قاتىستى وتە ماڭىزدى ماسەلەلەردىڭ كوبىن ايلاپ ەسكەرمەي، قاراماي وتىرا بەرەتىن» دەپ لاققانى بار. ءبىزدىڭ كەيبىر جازعىشتار سول وتتاۋيزمگە ءالى دە ەلىكتەپ، «ءستاليننىڭ كەسىرىنەن قازاقستاندا 1932-1933 جىلدارداعى اشارشىلىقتا: 2 ميلليون; 2,5 ميلليون; 3 ميلليون; 4 ميلليون ادام ءولدى» دەپ جازىپ ءجۇر. سۆەردلوۆتىڭ  سوناۋ جارلىعى بولعانىنان حابارسىز دا.

ءسوز ىڭعايىنا قاراي سۆەردلوۆتىڭ جانە ءبىر جارلىعىن ايتا وتىرايىن، ارتىق بولماس.

ايگىلى «قىزىل قىرعىندى» زاڭداستىرعان كۇش يەسى -  يا.سۆەردلوۆ.  ول لەنينگە جاسالعان قاستىققا (مەنىڭشە، ونى تروتسكي مەن سۆەردلوۆ ۇيىمداستىرعان) جانە پەتروگراد توتەنشە ىستەر كوميسسياسىنىڭ توراعاسى ۋريتسكيدىڭ ولتىرىلۋىنە جاۋاپ رەتىندە قىزىل قىرعىن جاساۋ تۋرالى 1918-جىلى 2-قىركۇيەكتە قاۋلى شىعارعان. سول قاۋلىدان  ءۇزىندى:

«...رەۆوليۋتسياعا قارسىلاردى اتۋ كەرەك! اۋداندارعا ءوز توتەلەرىنەن اتۋ قۇقى بەرىلسىن! اۋدانداردا شاعىن كونتسلاگەرلەر اشىلسىن... اتىلعانداردىڭ ولىكتەرى ەشكىمگە بەرىلمەسىن. بۇكىلوداقتىق توتەنشە كوميتەتتىڭ اۋداندىق كوميتەتتەرىندەگى جاۋاپتى جولداستار توپتاپ اتۋدى قاداعالاپ كورىپ تۇرۋعا  ءتيىس. اۋداندىق كوميتەتتەرگە كەلەسى ماجىلىستەرىندە ولىك ماسەلەسىن شەشىپ وتىرۋ مىندەتتەلسىن...».

...رەسەي 1897-جىلى وتكىزگەن بۇكىلوداقتىق حالىق ساناعىندا، مۇحامەتجان  تىنىشباەۆتىڭ  ەسەبىنشە، قازاقستاندىقتار   6  ميلليون   بولعان.

ودان:

ەلدە  اشتىقتان  كوز جۇمعاندار – 1,7 ميلليون.

قىتاي مەن مونعولياعا اۋىپ كەتكەندەر – 1,2 ميلليوننان استام.

ىرگەلەس رەسپۋبليكالارعا كوشكەندەر – 795 مىڭ.

ياعني ەلدە قالعان حالىق – 2 ميلليون 305 مىڭ.

قازاق سسر حالىق-شارۋاشىلىق ەسەپ باسقارماسىنىڭ مالىمەتى بويىنشا، 1936-جىلى رەسپۋبليكا حالقىنىڭ سانى 3,3 ميليونعا جەتكەن (ول اۋىپ كەتكەندەردىڭ امان-ەسەن قايتىپ ورالعاندارى جانە ىشكى ءوسىم ەسەبىنەن جيىنتىقتالعان بولار).

«اشارشىلىقتا 2,5 – 4 ميلليون قازاق ءولدى» دەۋشىلەر، ءسىرا، باسقا ەلدەرگە  اۋىپ كەتكەندەردىڭ بارلىعىن «قىرىلدىعا» جاتقىزعان شىعار.

بىزدە سول 1932-1933 جىلدارعى اشارشىلىقتا، 1937-1938 جىلدارعى زوبالاڭدا، 1941-1945 جىلدارعى سوعىستا قانشا قازاقستاندىقتىڭ، ونىڭ ىشىندە قانشا قازاقتىڭ قۇربان بولعانى انىقتالعان ناقتى دەرەك ازىرشە جوق. ايتىپ، جازىپ جۇرگەندەرىمىز ارقيلى. پالەن تاريحشىنىڭ، تۇگلەن عالىمنىڭ «زەرتتەۋ ەڭبەكتەرىنەن» الامىز دا، «ورتا ەسەپپەن» تارتا بەرەمىز.

سيونيستەر اسپانداتا ماداقتاپ، كەيدە لەنيننەن دە جوعارى قويىپ جۇرگەن سۆەردلوۆ حالىقتىڭ قاھارىنا ۇشىراپ قازا تاپتى. قالايشا؟

بۇكىلوداقتىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ توراعاسى يا.سۆەردلوۆ، قىزىل ارميا مەن تەڭىز فلوتىنىڭ حالىق كوميسسارى ل.تروتسكي،  قولدارىنان كەلىپ تۇرعاندا ايانسىن با، ەلدى ارناۋلى بروندى پويىزبەن ارالايدى ەكەن دە، ۆاگونداردا ءسان-سالتاناتتارىنا كەرەكتىڭ ءبارى بولادى ەكەن. سۆەدلوۆ سونداي ساياحاتىنىڭ بىرىندە، 1918-جىلى ناۋرىز ايىنىڭ 7-كۇنى ورەل قالاسىنا توقتايدى. توقتاماق ەمەس ەكەن، بىراق تۇرمىس تيتىقتاتقان تەمىرجولشىلار ەرەۋىل جاساپ، كەلگەن پويىزداردى ۆوكزال شەگىنەن شىعارماي قويىپتى. «كوسەمدىگى» ۇستاعان سۆەردلوۆ اقىل ايتۋ ءۇشىن ەرەۋىلشى تەمىرجولشىلار توبىنا بارادى. ال ىزالى توپ ونى ۇرىپ جىعىپ، تەپكىلەي باستايدى. توراعانىڭ ۆاگوندا قالعان كۇزەتشىلەرى كورىپ، جۇگىرىپ جەتەدى، بىراق تەمىرجولشىلار ولاردى قولدارىنا نە تۇسسە، سونىمەن ۇرىپ، بەت قاراتپايدى. تاياق جەگەن كۇزەتشىلەر توبى ەرەۋىلشىلەرگە وق اتادى. ءبىرجارىم ساعاتقا سوزىلعان قاقتىعىستا سۆەردلوۆ جايىنا قالىپ، مۇز جاپقان الاڭدا ەس-تۇسسىز جاتادى. ماسكەۋگە شالاجانسار جەتكىزىلىپ، قانشاما ەمدەلسە دە، بۇكىل دەنەسىنىڭ قابىنۋى قايتپاي، ءبىر جىل شاماسى بەينەتتەنىپ،  و  دۇنيەگە كەتىپ تىنعان...

مەن تاريحشى ەمەسپىن، الايدا ەل ءومىرىنىڭ اسا كۇردەلى كەزەڭدەرىنىڭ ءبىرى - سوۆەت وداعىن، ونىڭ قۇرامىنداعى رەسپۋبليكالاردى جايپاپ وتكەن 1932- 1933 جىلدارداعى اشارشىلىق تۋرالى رەسمي قۇجاتتاردى وقىپ جۇرەمىن. مىنا     وي-پىكىرىم - سونىڭ دالەلى. قاي تاقىرىپقا كىم نە جازسا دا، سىڭارجاقتىققا ۇرىنۋدان ساقتانۋىمىز قاجەت-اق.

عابباس قابىشۇلى 

Abai.kz