1987 جىلى قاڭتار ايىندا سول كەزدەگi جازۋشىلار وداعىنىڭ بiرiنشi حاتشىسى ولجاس سۇلەيمەنوۆ وداقتىڭ جانىنان قۇقىق كوميسسياسىن قۇرىپ، مەنi توراعالىققا بەكiتتi. سوسىن جەلتوقسان وقيعاسىنا قاتىستى دەرەكتەردi جيىپ، حاباردار ەتiپ وتىرۋدى تاپسىردى. سودان كەيiن الاش مۇرالارىمەن تانىس ەكەنiمنەن ماعلۇمدار اقىن 1988 جىلى قاڭتار ايىندا مەنi سول كەزدەگi جوعارى سوتتىڭ توراعاسى تاماز ايتمۇحامەدوۆكە جiبەرiپ: «مiنە، كۇنi تۋدى ولاردىڭ. ۇستازىڭنىڭ (پروفەسسور حايىرجان بەكحوجيننiڭ) ءۇمiتiن اقتايتىن كەز كەلدi. الاش قايراتكەرلەرiن اقتاۋىمىز كەرەك. سەن سولاردىڭ تەرگەۋ iسiمەن تانىسىپ شىعىپ، ادەبي ەكسپەرت بول»،- دەدi.

كۇردەلى كەزدىڭ قيىن ۇكىمدەرىنە قول قويىپ جۇرگەن جوعارى سوتتىڭ توراعاسى: «ءبىزدىڭ ۇلتىمىزعا جانىمىز اشىمايدى دەيسىڭدەر مە؟ دايىندالىپ كەلگەن ۇكىمگە قول قويامىز. ءبىز قويماساق، باسقاعا قويدىرتادى. ولجاس جىبەرسە - سەنەمىن. بۇل ورايدا ولجاسپەن پىكىر الىسىپ ەدىك. سوندا ءبىر ادام جىبەرەمىن دەگەن. قازىر «الاش» قايراتكەرلەرىنىڭ تەرگەۋ ءىسىن قاراپ جاتىرمىز. ونىمەن جوعارى سوتتىڭ مۇشەسى قازىحان كەنجەباەۆ اينالىسىپ وتىر. سونىمەن بىرىگىپ وزىڭە كەرەكتى دەرەكتەرمەن تانىس. بىزگە دە كەڭەس بەر»،- دەدى. قازىحاندى شاقىردى. جارقىن امانداستىق. ەكەۋمىزدىڭ قاتار وقىعانىمىزدى جانە ونىڭ كەلىنشەگى گۇلنار سەيىتبەكقىزى مەن مەنىڭ ايەلىم ءامينا سەيىتقىزىنىڭ كلاستاس ەكەنىن بىلگەن سوڭ: «ەندەشە كۇندە تاڭەرتەڭ ساعات وننان باستاپ كەلىپ مەنىڭ بولمەمە وتىر. ساعات ۇشتە بوسات. قالعانىن قازىحان ۇيىمداستىرادى»،- دەدى. ءسويتىپ، «ۇرانىم - الاش!..»، «الاش قوزعالىسى - دۆيجەنيە الاش» اتتى ۇشتاعاندارعا (جيىنى التى توم) پايدالانىلعان دەرەكتەردىڭ العاشقى كوشىرمەلەرى جوعارى سوتتىڭ كەڭسەسىندە ءتۇسىپ ەدى. 1988 جىلى كوكەك ايىندا «الاشوردانىڭ» 14 مۇشەسىنىڭ ازاماتتىعى اقتالىپ، ق.كەنجەباەۆ دايىنداعان ءبىر جارىم بەتتىك حات و.سۇلەيمەنوۆتىڭ اتىنان گ.ۆ.كولبينگە جولداندى. ەندى ءىستىڭ تولىق ناتيجەلى اياقتالۋى ءۇشىن «حالىقتىق پىكىر» قاجەت ەدى. ءبىز، ەڭ الدىمەن الاش قايراتكەرلەرىنىڭ اتىنان جوعارى جاققا حات ۇيىمداستىرۋ قاجەت دەپ شەشتىك.
رۋحاني اكەمىز سانايتىن احاڭنىڭ قىزى - شولپان احمەتقىزى بايتۇ­ر­سىنوۆامەن مەنى بەيسەنباي بايعاليەۆ مارقۇم ءارحيۆتىڭ وڭاشا بولمەسىندە تانىستىردى. اكەسىنىڭ اتىن وزگەرتپەي الىپ جۇرگەنىنىڭ ءوزى سول تۇستا ءبىز ءۇشىن قۇبىلىستى قاسيەت ەدى. بايىپپەن وراشولاقتاۋ سويلەيتىن جاننىڭ مۇڭلى جانارىنا سونداي ءبىر ماحابباتپەن سۇيىنە قارادىم. جوعارى سوتتىڭ الاشورداشىلاردى اقتاعان شەشىمىن (العاشىندا 14 ادام اقتالدى) جانە ونىڭ انىقتاماسىن كورسەتكەنىمدە، كوزىنەن مولدىرەي مونشاقتاپ اققان جاس تامشىلارى ءالى دە كوز الدىمدا. داۋىس تا شىعارمادى. ءۇنسىز ەگىلدى. ەندى جوعارى جاققا ولاردىڭ شىعار­ماشىلىعىن اقتاۋ تۋرالى حات جازۋ قاجەتتىگىن، جازۋشىلار وداعى تاراپىنان ولجاستىڭ اتىنان رەسمي حاتتىڭ جولدانعاندىعىن ايتتىم. ول كىسى ءۇن­سىز ورىنىنان كوتەرىلە بەردى... كەيىن ماعان سول حاتتىڭ كوشىرمەسىن ۇسىندى. سويتسەم، گۇلنار مىرجاقىپقىزىمەن، ارحيۆتانۋشى تاريحشى ا.يگەنباەۆپەن، ا.يجانوۆپەن اقىلداسىپ، اكەسىنە قاتىستى سەنىمدى دەرەكتەردى جيناس­تىرىپ، وسى حاتتىڭ نەگىزىندە زاڭسىز قىسىمعا ۇشىراعانداردىڭ ءىسىن قا­رايتىن كوميسسياعا قاراتا بارىنشا بايىپتى حات جولداپتى (ول حاتتى «الاش قوزعالىسى - دۆيجەنيە الاش» اتتى ءۇش تومدىق اۆتورلىق باسىلىمنىڭ ءبىرىنشى تومىندا جاريالادىم). ەندى «الاشوردا» قايراتكەرلەرىنىڭ تەرگەۋ ىسىندە اتى اتالماعان شاكارىم قۇدايبەردىۇلىنىڭ جەكە باسى مەن شىعارماشىلىق مۇرالارىن اقتاۋدىڭ امالىن قاراستىردىق. ويتكەنى شاكارىم قۇدايبەرديەۆتى جوعارى سوت اقتايتىنداي ەش ىلىك تابىلمادى. سەبەبى ول كىسىنىڭ ۇستىنەن قىلمىستىق ءىس قوزعالماعان، تەرگەۋ جۇرگىزىلمەگەن، سوندىقتان دا سوت ۇكىمى شىقپاعان. بارلىق ايىپتاۋلار كەڭقونىس پەن كەرەگەتاستىڭ اراسىنداعى كەزەڭدە تاڭعا جۋىق وقىستا وققا ۇشقان قاندى وقيعانى بايانداۋعا قۇرىلعان مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ مۇراعاتىنداعى «شاكارىمنىڭ كەڭەس وكىمەتىنە قارسى قارۋلى كوتەرىلىستى باسقارعانى جانە باندىلاردى باستاپ اۋدان ورتالىعىنا شابۋىل جاساۋعا بارا جاتقان كەزىندە الدىنا الا قويىل­عان توسقاۋىلدىڭ بارىسىنداعى اتىس كەزىندە وققا ۇشقانى» تۋرالى جەرگىلىكتى جەردەن بەرىلگەن جەدەلحاتتار مەن جازباشا تۇسىنىكتەر. بۇل ماعلۇماتتاردىڭ بارلىعى قارۋلى كوتەرىلىستى جانىشتاۋعا باعىتتالعان ەرەكشە اسكەري جاساقتىڭ جازالاۋ جورىعى تۋرالى ەسەپ رەتىندە تىركەلگەن. ونداعى وپەراتيۆتىك مالىمەتتەردە: باقاناس پەن قاراۋىلداعى كەڭەس وكىمەتىنە قارسى ۇيىمداستىرىلعان قارۋلى كوتەرىلىستىڭ جەتەكشىلەرىنىڭ ءبىرى بەردەش ازىمباەۆ پەن اقىننىڭ ۇلى زيات شاكارىمۇلىنىڭ سول توپتىڭ ىشىندە بولعانى، ولاردىڭ قاشىپ قۇتىلىپ كەتكەنى، قازىر ولاردىڭ شىعىس تۇركىستاندا تۇراتىنى جونىندەگى بارلاۋ اقپاراتتارى كورسەتىلگەن. سونداي-اق، «اۋداندىق ىشكى ىستەر جاساعىنىڭ كومانديرى ا.قاراجىگىتوۆ پەن قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ ش.قۇدايبەردىۇلىنىڭ كەڭەس ۇكىمەتىنە قارسى قارۋلى كو­تەرىلىستى ۇيىمداستىرعانىن، ونىڭ ارنايى جاساقپەن اتىس كەزىندە وققا ۇشقانىن راستايتىن» قۇپيا قۇجاتقا نەگىزدەلگەن ەلۋىنشى جىلداردىڭ سوڭىن­دا، الپىسىنشى جىلداردىڭ باسىندا شاكارىمنىڭ جەكە باسى مەن شىعارماشىلىق مۇرالارىن اقتاۋ تۋرالى قۇرىلعان قازاقستان ورتالىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ارنايى كوميسسياسىنىڭ قورىتىندىسى عانا بار. كوميسسيانىڭ ول قورىتىندىسىنا قول جەتكىزۋدىڭ مۇمكىندىگى بىزدە بولمادى. سول تۇستا ول مۇمكىن دە ەمەس ەدى.
بۇل تۇيىقتان امالىن تاۋىپ شىعۋ ءۇشىن قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ جانىنداعى «اعالار القاسى» مەن پراۆولىق كوميسسيانىڭ قۇرامىنداعى ارداگەر قالامگەرلەردىڭ شاعىن توبىمەن پىكىر الىسۋ وتكىزۋدى ۇيعاردىق. قويىلاتىن ماسەلەنى اقىننىڭ شىعارماشىلىق جولىنا قاراي باعىتتاۋ ءۇشىن شاعىن حابارلاما جاساۋ كەرەك بولدى. شىندىعىن ايتقاندا، اقساقالدار مەن اجەلەر ءوزارا «قاجى» دەپ قانا اتايتىن شاكارىم اقىننىڭ ۇزىنا تاعدىرى ماعان تانىس ەدى. اقىننىڭ ارعى اتاسى ىرعىزبايدان تارايتىن سيراقباي دوسماعامبەتوۆ اقساقال 1966 جىلى مەنى ۇيىنە شاقىرىپ الىپ، قاجىنىڭ توردە ءىلۋلى تۇرعان سۋرەتىن كورسەتىپ، ول سۋرەتتى سول كەزدەگى اۋداندىق ميليتسيا بولىمشەسىنىڭ كۇزەتشىسى شاۋەننىڭ وتقا ورتەلىپ جاتقان اقىن قولجازبالارىنىڭ ىشىنەن بايقاتپاي تىعىپ الىپ، ونى كەيىن مۇحتار اۋەزوۆكە بەرگەنىن ايتىپ، اراب قارپىمەن جازىلعان ءبىر توپ قولجازبالاردى كورسەتىپ، وقىپ بەردى. ونىڭ ىشىندە ءبىراز ولەڭدەرىمەن قوسا «قوڭىر اتپەن قوشتاسۋ»، «جولسىز جازا»، «ايسۇلۋ - نارتايلاق» اتتى داستاندارى بولدى. م.اۋەزوۆتىڭ «ەڭلىك-كەبەك» پەساسىمەن تانىس بولعاندىقتان دا ءارى ونىڭ وقيعاسىن ايتىپ بەرەمىن دەپ مەكتەپتەن شەتتەپ قالعانىم ەسىمە ءتۇسىپ، تەك وقيعا وتكەن جەر وزىمە جاقسى تانىس «ايسۇلۋ-نارتايلاق» داستانىن عانا الىپ، ونى اراب جازۋىن جاقسى تانيتىن مۇعاليما اپايىم گۇلباران ساميەۆاعا كوشىرتىپ الدىم (ول قولجازبا داپتەر قازىر دە بار). ال «قالقامان-مامىر» قيسساسىن شوپان كۇمىسبەك ابىلاقاشەۆ بابىنا كەلتىرە جىرلايتىن. كەيىن «ابىزدىڭ اڭىزى» اتتى شاعىن ەسسە جازدىم. ول «لەنينشىل جاس» گازەتىندە 1971 جىلى «قيسساشى شوپان» دەگەن اتپەن جاريالانعان ەدى. سيراقباي اقساقال ءبىر جازدا شاكارىمنىڭ قىستاۋىن، قوداردىڭ «قاراجارتاسىن»، شاقپاقتاعى «شاكا­رىمنىڭ توشالاسىن» كورسەتىپ، ول جەرگە بەلگى ورناتىپ قايتقان. سودان باس­تاپ قاجى تۋرالى اڭگىمەگە قۇلاعىم تۇرىك جۇرەتىن بولدى. سونىڭ ىشىندە اۋىلداعى اقجارقىن، ءوزىم جاقسى كو­رەتىن جىلقىشى سەرىكقازى قۇرمانوۆ اعامىزدىڭ شەشەسى جامال ەرنبالينا اپا قاجى تۋرالى اڭگىمەنى مولدىرەتە ايتۋشى ەدى. سونداعى: «مەنىڭ قۇداي قوسقان قوساعىم قاجىنى سونداي قادىر تۇتاتىن، قاق-سوقپەن ءىسى جوق، بىرتوعا ادام ەدى. باقاناس بويىن جاقسى بىلەدى. مەن جاڭا ۇزاتىلىپ كەلگەم. قاجىنىڭ اۋىلىنا، اسىرەسە، جاستارى مەن بالا­لارىنىڭ كۇندىزگى قىلىعىنا الىستان قىزىعا قارايمىز. ويتكەنى ولاردىڭ بارلىعى دالانىڭ ءتۇسى سياقتى گۇلدى، ءتۇرلى ءتۇستى كيىم كيىپ، ءشوپتىڭ اراسىنا ويناۋعا كىرىپ كەتكەندە، قايدا كەتكەنىن بىلمەي قالاتىنبىز. تەك ءشوپ پەن بۇتا باسىنىڭ قيمىلداعانىنا قاراپ بولجايتىنبىز. مۇنى: قاجى اڭشى ەمەس پە. اڭ-قۇسقا قالاي كورىنبەۋدى بالالارىنا ۇيرەتىپ ءجۇر ەمەس پە - دەيتىن ۇلكەندەر. مويىنسەرىككە جاڭا كىرگەنبىز. اۋداندىق ميليتسيا وكىلى كەلىپ: باندىلاردى ۇستايتىن جاساق قۇرامىز - دەپ مەنىڭ قوساعىمدى قوسىپ اكەتتى. بۇرىن مىلتىق ۇستاپ كورمەگەن. تەك جاساقتىڭ قاراسىن كوبەيتىپ، سوڭىندا ءجۇرىپ وتىرۋدى بىلەدى. كىمدى اڭدىپ جۇرگەنىن دە ايتپايدى. ءبىر كۇنى تۇندە شاقپاققا بەت الادى. ول: «تۇمان قالىڭ، كۇن سۋىق. اتتارىن قوساقتاپ، ءبىر-بىرىنە ىقتاپ ۇيىقتاپ قالادى. ءبىر ساتتە اپىر-توپىر بوپ، باندى كەلىپ قالدى دەسىپ، شۋلاسىپ، مىلتىق اتىلدى دا كەتتى. قىردىڭ باسىنا شىعا كەلگەن ءبىر ادام: «مەن اقپىن!» - دەپ ايقايلاپ، قولىن كوتەرىپ بىزگە قاراي ءجۇردى. سول كەزدە وق ءتيىپ، جەرگە قۇلادى. ساقالى توبىلعى، قاراعاننىڭ باسىن شالىپ بارىپ قۇلادى. ءبارىمىز تانىدىق. ول - قاجى ەكەن. ءسويتىپ، جازىقسىز وقىستا وققا ۇشتى. جاساققا قاراتىپ وق اتقان جوق. نەگە اتىلدى، كىم اتىلدى دەسىپ قالدىق. اقىرى ەكىگە بولىندىك تە بەت-بەتىمىزگە تاراپ كەتتىك»، - دەيتىن مارقۇم - دەپ جامال اپاي ماعان اڭگىمەلەپ بەرگەن ەدى. «بەسىگىڭدى تۇزە!..» اتتى رومان-ەسسەنىڭ ءبىرىنشى كىتابى جازىلىپ ءبىتىپ، «ەڭلىك-كەبەكتىڭ» داستاندىق جانە پەسالىق نۇسقاسى، «قودار» داستانىنداعى ءومىر دەرەكتەرى تالدانىپ حاتقا تۇسكەن كەز ەدى. سولارعا قوسا «اباي جولى» رومان-ەپوپەياسىنداعى شاكارىمنىڭ پروتوتيپتىك سيپاتى سارالانىپ، شاكا­رىمنىڭ ءپروتوتيپى شۇبار ەمەس، ءبىرىن­شى - ەكىنشى كىتاپتا شاكە، ءۇشىنشى كىتاپتان باستاپ دارمەنگە اۋىسقانى دالەلدەنگەن بولاتىن. ءبىلال ىسقاقۇلى مەن ارابتىڭ قىزى، كاكىتايدىڭ توقالى بيبىگە قاتىستى داۋدان كەيىن «الاشوردانىڭ» باس ءبيى قىزمەتىنەن ءوز ەركىمەن كەتكەندىگى دە سىلتاۋ ەتىلدى. «دۋبروۆسكي» داستانىنان مىسال كەلتىرىلدى. ەڭ سوڭىندا شاكارىمنىڭ ەلۋىنشى جىلداردىڭ سوڭىندا «قازاق ادەبيەتىندە» جاريالانعان ءبىر توپ ولەڭى، الپىس ءبىر - الپىس ەكىنشى جىلدارى جارىق كورگەن «قازاق اندەرى» جيناعىنداعى «بۇل ءان بۇرىنعى اننەن وزگەرەك» دەيتىن ءانى، جەتپىسىنشى جىلداردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا م.ماعاۋيننىڭ قۇراستىرۋىمەن لەنينگرادتا باسىلعان «قازاق اقىندارى» جيناعىنداعى ولەڭدەر توپتاماسىنىڭ اۋدارماسى نازارعا ۇسىنىلدى. مۇنىڭ ءوزى جيناقتالا كەلگەندە ءتاپ-ءتاۋىر اقتاۋ ماتەريالى بولىپ شىقتى. بۇل رەتتە احات شاكارىمۇلى قۇدايبەرديەۆ اقساقالمەن كوپ مارتە كەزدەسكەندەگى اڭگىمەلەر دە ەسكە الىندى.
«اعالار القاسىنداعى» باس قوسۋ كەزىندە عالىم احمەدوۆ دەگدار 1957 جىلى شاكارىمنىڭ شىعارمالارىن اقتاۋ تۋرالى جازۋشىلار وداعىنىڭ ورتالىققا ۇسىنىس جاساعانى تۋرالى ايتتى. ارحيۆكە بارىپ ءىز شالعانىمىزدا احات قۇدايبەرديەۆ پەن عابيت مۇسىرەپوۆتىڭ حاتتارى تابىلدى. ماقساتىنا جەتە الماعان سول حاتتاردىڭ ءماتىنى مىناداي ەكەن:

«پرەدسەداتەليۋ پرەزيديۋما ۆەرحوۆنوگو سوۆەتا
سويۋزا سسر كليمەنتۋ
ەفرەموۆيچۋ ۆوروشيلوۆۋ
وت ۋچيتەليا 70-شكولى كولحوزا يمەني كالينينا الما-اتينسكوگو رايونا الما-اتينسكوي وبلاستي احاتا شاكاريموۆيچا حۋدايبەرديەۆا

پروسبا
يا، سىن كازاحسكوگو پيساتەليا، پوەتا حۋدايبەرديەۆا شاكاريما، پلەمياننيكا وسنوۆوپولوجنيكا كازاحسكوي ليتەراتۋرى پروسۆەتيتەليا ابايا كۋنانباەۆا.
موي وتەتس شاكاريم پوسلە سمەرتي سۆوەگو وتتسا حۋدايبەردى، ستارشەگو سىنا كۋنانبايا، س 7 لەت ۆوسپيتىۆالسيا ۋ ابايا ي بلاگوداريا ەگو ستارانيام ستال ودنيم يز وبرازوۆاننىح ليۋدەي سۆوەگو ۆرەمەني، حوتيا وفيتسيالنو نە وبۋ­چالسيا ني ۆ كاكيح ۋچەبنىح زاۆەدەنياح. ۆ ۋسلوۆياح كوچەۆوگو بىتا كازاح­سكوگو اۋلا ۆتوروي پولوۆينى XIX ۆەكا، بۋدۋچي وتورۆان وت كۋلتۋرنىح تسەنتروۆ، موي وتەتس، پود ۆليانيەم سۆوەگو ديادي ابايا وچەن رانو پروياۆيل ينتەرەس ك رۋسسكومۋ يازىكۋ، ك رۋسسكوي كلاسسيچەسكوي ليتەراتۋرە، ك وتدەل­نىم پرەدستاۆيتەليام كوتوروي ون دو كونتسا جيزني پيتال گلۋبوكۋيۋ سيمپاتيۋ. ۆ چاستنوستي ۆەليكيە تۆورەنيا ا.س.پۋشكينا، ل.ن.تولستوگو - ۆسەگدا ۆىزىۆالي ۋ نەگو چۋۆستۆو ۆوستورگا ي پرەكلونەنيا پەرەد گەنيامي رۋسسكوي ي ميروۆوي ليتەراتۋرى. ۆ تسەلياح وزناكوملەنيا كازاحسكوگو نارودا س رۋسسكوي ليتەراتۋروي ون پەرەۆەل وتدەلنىە پرويزۆەدەنيا پۋشكينا ي تولستوگو نا كازاحسكي يازىك، ۆ چاستنوستي «دۋبروۆسكي» پۋشكينا بىل پەرەۆەدەن يم نا كازاحسكي يازىك ۆ ستيحوتۆورنوي فورمە، تاك كاك يمەننو تاكايا فورما ۆ تو ۆرەميا بىلا وبىچنوي دليا نارودا، ۆ پوداۆليايۋششەم بولشينستۆە بەز گراموتنوگو ي پەرە­داۆاۆشەگو سۆوي ۋستنىە تۆورەنيا ۆ ۆيدە ستيحوتۆورنىح سكازاني يز پوكو­لەنيا ۆ پوكولەنيە. «دۋبروۆسكي» پەرەۆودە موەگو وتتسا ناشەل شيروكوە راسپروسترانەنيە ۆ ستەپي ي ۋجە ۆ سوۆەتسكوە ۆرەميا، ۆ 20-ح گوداح، بىل يزدان ۆ گور. سەميپالاتينسكە.
موي وتەتس نەمالو ۋدەليال ۆنيمانيا ي ۆوستوچنوي ليتەراتۋرە، ۆ چاستنوستي، ون س پودليننيكا چيتال پرويزۆەدەنيا فيزۋلي، حافيزا ي درۋگيح كلاسسيكوۆ ۆوستوچنوي ليتەراتۋرى. ترۋدنو پەرەدات ۆ نەمنوگيح سلوۆاح شيروتۋ ەگو دۋحوۆنىح زاپروسوۆ، نو توت فاكت، چتو يم بىلو ناپيسانو فيلوسوفسكوە پرويزۆەدەنيە، پوسۆياششەننوە اري­س­توتەليۋ، موجەت دو نەكوتوروي ستەپەني دات پونياتيە و نەم نە تولكو كاك و پيساتەلە، نو ي كاك نەزاۋريادنوم مىسليتەلە. يمەننو ەتا ستورونا ەگو ينتەللەكتۋالنوي جيزني سيلنەە سكازاليس ۆ ستارچەسكيە گودى، كوگدا ون پوچتي وتشەلنيكوم پروجيۆال ودين ۆدالي وت اۋلا، وت سەمي ي سوروديچەي. ۆ ستەپي ەگو زنالي نە تولكو كاك اۆتورا پوپۋليارنىح پوەم «كالكامان - مامىر» «ەنگليك - كەبەك»، ۋستنوي، فورمە راسپروسترانيۆشيحسيا پو ۆسەمۋ تسەنترالنومۋ كازاحستانۋ، نو ي كاك كومپوزيتورا، اۆتورا ريادا پوپۋليارنىح مەلودي. پولزۋياس وگرومنوي پوپۋليارنوستيۋ ۆ نارودە، ون ۋجە ۆ پرەكلوننىە گودى، پوسلە ۋستانوۆلەنيا سوۆەتسكوي ۆلاستي، ودنو ۆرەميا رابوتال نارودنىم سۋدەي. ۆ كونتسە 20-ح گودوۆ ۆ كازاحستانە سوزدالاس ۆەسما سلوجنايا سيتۋاتسيا ۆ رەزۋلتاتە پەرەگيبوۆ لجەاكتيۆيستوۆ، ۆ پوسلەدستۆي پونەسشيح زاسلۋجەننوە ناكازانيە. ۆ ەتوت پەريود ۆ وتدەلنىح ۆولوستياح سەميپالاتينسكوي گۋبەرني يمەلي مەستو ۆسپىشكي كۋلاتسكيح مياتەجەي، كوتورىە ۋۆلەكالي زا سوبوي ي نەكوتورىە وتدەلنىە سلوي ترۋدوۆوگو نارودا.
جەلايا يسپولزوۆات پوپۋليارنوە ۆ نارودە يميا وتتسا موەگو، كۋلاتسكيە ەلەمەن­تى نەمالو پريلاگالي ۋسيلي ۆتيانۋت ەگو ۆ سۆوە بانديتسكوە دۆيجەنيە، نو نە دوبيۆشيس نيكاكيح رەزۋلتاتوۆ وت نەگو ساموگو، ستالي ناتراۆليۆات نا نەگو بليزكيح ەمۋ ليۋدەي. ۆ رەزۋلتاتە ۆسەي ەتوي سلوجنوي سيتۋاتسي، موي وتەتس 73-ح لەتنيم ستاريكوم پوكينۋل سۆوي اۋل ي ۆمەستە سو سۆويم ملادشيم سىنوم ۆىنۋجدەن بىل ناحوديتسيا ۆ بەگاح. زاستيگنۋتىي وتريادوم اكتيۆيستوۆ ۆ 1930 گودۋ، ون پولۋچيل سمەرتەلنۋيۋ رانۋ ي ەگو يميا ۆ وفيتسيالنىح دوكۋمەنتاح ستالو سكلونياتسيا كاك يميا ۆراگا نارودا، ليۋبوۆيۋ كوتوروگو ون پولزوۆالسيا ۆسيۋ جيزن.
ەتا تراگەديا ودنوگو يز نەديۋجيننىح سىنوۆەي كازاحسكوگو نارودا زاسلۋجيۆاەت توگو، چتوبى رازوبراتسيا ۆ دەيستۆيتەلنوستي پولوجەني ۆەششەي ي ۆوسستانوۆيت دوبروە يميا ودنوگو يز كرۋپنىح پيساتەلەي كازاحستانا، پرويزۆەدەنيا كوتوروگو سەيچاس پرەدانى زابۆەنيۋ.
كاك ەدينستۆەننىي، وستاۆشيسيا ۆ جيۆىح سىن حۋدايبەرديەۆا شاكاريما، بۋدۋچي گلۋبوكو ۋۆەرەن، چتو پراۆدا ۆوستورجەستۆۋەت ۆ كونتسە كونتسوۆ ي سپراۆەدليۆىي سۋد نارودوۆ ۆىنەسەت سۆوي وپراۆداتەلنىي پريگوۆور. يا سوبيرال كاك وپۋبلي­كوۆاننىە، تاك ي نەوپۋبليكوۆاننىە پرويزۆەدەنيا سۆوەگو وتتسا، نو وني سەيچاس لەجات ۋ مەنيا كاك ارحيۆنىي ماتەريال، توگدا كاك موگلي بىت دوستويانيەم نارودا ي پوسلۋجيت ۆەليكومۋ دەلۋ كۋلتۋرنوگو سترويتەلستۆا ناشيح دنەي. موي سلوۆا، كاك سلوۆا سىنا، نە موگۋت سلۋجيت پوكازانيەم بەسپريستراستنوگو سۆيدەتەليا، نو گلۋبوكوە ۋبەجدەنيە ۆ چەستنوستي ي لوكالنوستي وتتسا ك سوۆەتسكوي ۆلاستي زاستاۆلياەت مەنيا پروسيت ۆاس دات ۋكازانيە وب وبەكتيۆنوم راسسلەدوۆاني ەتوگو ۆوپروسا ي ۆوسستانوۆلەني يمەني ەگو كاك پيساتەليا.
(حۋدايبەرديەۆ)»
20./VII.1957. (قر ومم، 1778 قور، 2 ءتىزىم، 255 ءىس، 4-5 بب).
احات قۇدايبەرديەۆتىڭ بۇل حاتى كرەملدەن تومەن قاراي قۇلديلاپ، قازاقستان ورتالىق پارتيا كوميتەتى ارقىلى جازۋشىلار وداعىنا جولدانىپتى. بۇل ماسەلە جازۋشىلار اراسىندا تالقىلانىپ، وعان سۇراۋعا جازۋشىلار وداعىنىڭ سول كەزدەگى ءبىرىنشى حاتشىسى عابيت مۇسىرەپوۆتىڭ تاراپىنان مىناداي جاۋاپ قايتارىلىپتى.
«تسك كپ كازاحستانا توۆاريششۋ راحمانوۆۋ ا.
نا ۆاش زاپروس و پوەتە شاكاريمە حۋدايبەرديەۆە سووبششاەم:
يزۆەستنىي پوەت كونتسا XIX ي پەرۆىح ترەح دەسياتيلەتي حح ۆەكا شاكاريم حۋدايبەرديەۆ - ۆىحودەتس يز كرۋپنوي فەو­دالنوي سەمي (ەگو وتەتس بىل ستارشيم سىنوم اگا سۋلتانا كۋنانبايا). وستاۆشيس سيروتوي، ون س 7 لەت ۆوسپيتىۆالسيا ۆ دومە ۆەليكوگو پوەتا ابايا كۋنانباەۆا، چتو ۆو منوگوم سپوسوبستۆوۆالو ي رازۆيتيۋ تالانتا شاكاريما ي وكازالو بول­شوە ۆليانيە نا ناپراۆلەنيە ەگو تۆورچەستۆا.
رانو وۆلادەۆ ارابسكوي گراموتوي، پود بلاگوتۆورنىم رۋكو­ۆودستۆوم ابايا شاكاريم حۋدايبەرديەۆ ۋسەردنو يزۋچاەت تۆورچەستۆو ۆوستوچنىح پوەتوۆ ي رۋسسكيح كلاس­سيكوۆ ي ۆسكورە ستانوۆيتسيا ودنيم يز وبرازوۆاننىح ليۋدەي سۆو­ەگو ۆرەمەني. ناريادۋ سو ستيحامي، ون پيشەت تراكتات پو ەتي­كە، رەليگي، ي يستوري كازاحسكوگو نارودا.
ۆ سۆويح ستيحاح ش.حۋدايبەرديەۆ ۆوسپەۆاەت چەستنوست، گۋماننوست، سپراۆەدليۆوست، پريزىۆاەت ك وۆلادەنيۋ زنانيامي، وبليچاەت جادنىح باەۆ، نەۆەجەستۆەننىح مۋلل ي چۆانليۆىح چينوۆنيكوۆ. و شيروتە ينتەرەسوۆ پوەتا گوۆوريت داجە كراتكي پەرەچەن نازۆاني ەگو ستيحوۆ «ەي، كوپ حالىق» («0, منوجەستۆە نارودا»), «ادامشىلىق» («چەلوۆەچنوست»), «كارىلىك تۋرالى» («پەسنيا و ستاروستي»), «جاستىق تۋرالى» («پەسنيا مولودوستي»), «اشۋ مەن ىنساپ» («زلوست ي سدەرجاننوست»), «ماقتاۋ مەن سوگىس («پوحۆالا ي حۋلا»), «مىنەۋ مەن كۇندەۋ» (پوريتسانيە ي زاۆيست») ي در.
ش.حۋدايبەرديەۆىم سوزدانى شيروكو يزۆەستنىە پوەمى «كالكامان-مامىر»، «ەنليك-كەبەك»، «نارتايلاك-ايسۇلۋ» ي پوۆەست «اديل-ماريام». ۆ پوەمە «ەنليك-كەبەك» پوەت ۆپەرۆىە ۆ كازاحسكوي ليتەراتۋرە ريسۋەت وبراز جەنششينى، كوتورايا سمەلو زاياۆلياەت و سۆوەم پراۆە نا سچاستە ي اكتيۆ­نو بورەتسيا زا سۆويۋ سۆوبودۋ، بروساەت ۆىزوۆ ستارىم وبىچايام. ستروينوست كومپوزيتسي، وبرازنوست يازىكا، نوۆيزنا تراك­توۆكي تراديتسيوننوي تەمى، وبريسوۆكا حاراكتەروۆ گلاۆنىح گەروەۆ - وسوبو ۆىدەلياەت ەتۋ پوەمۋ، كاك شاگ ۆپەرەد ۆ رازۆيتي جانرا پوەمى ۆ كازاحسكوي ليتەراتۋرە.
ش.حۋدايبەرديەۆ بىل گورياچيم پوكلوننيكوم ي پوپۋليا­ريزاتوروم رۋسسكوي كلاسسيچەسكوي ليتەراتۋرى. ون پەرەۆەل نا كازاحسكي يازىك پوۆەست ا.س.پۋشكينا «دۋبروۆسكي» ي ەگو راسسكاز «مەتەل». پەرەۆەدەننىە ستيحامي، وبا ەتي پرويزۆەدەنيا ۆ سۆوە ۆرەميا پولزوۆاليس بولشوي پوپۋليار­نوستيۋ سرەدي چيتاتەلەي، شاكاريم پەرەۆەل نەكوتوروە پرويزۆەدەنيا ل.ن.تولستوگو، ا تاكجە پرويزۆەدەنيا ريادا ۆوس­توچنىح پوەتوۆ فزۋلي، حوجا حافيزا ي در.
نەسكولكو وسوبنياكوم ستويت پوەما «لەيلي-مەجنۋن». شاكاريم سچيتال ەە پەرەۆودوم يز فزۋلي. نا ساموم دەلە ەتو نە پروستوي پەرەۆود ي داجە نە پەرەلوجەنيە سيۋجەتوۆ، رانەە بىتوۆاۆشيح ۋ ۆوستوچنىح نارودوۆ، پود نازۆانيەم «نازيرا»، ا سكورەە وريگينالنايا پوەما نا يزۆەستنىي سيۋجەت «لەيلي ي مەجنۋن».
ۋمەلو يسپولزۋيا نوۆاتورسكيە پريەمى ابايا، ۆنەسەننىە يم ۆ فورمۋ كازاحسكوگو ستيحا، ش.حۋدايبەرديەۆ نەسومنەننو ۆنەس يزۆەستنىي ۆكلاد ۆ كازاحسكۋيۋ ليتەراتۋرۋ ي ۆ چاستنوس­تي - ۆ رازۆيتيە جانرا سيۋجەتنوي پوەمى.
رازۋمەەتسيا، ۆ ميروۆوززرەني پوەتا ۆسترەچايۋتسيا پرو­تيۆورەچيا، وگرانيچەننوست، وبۋسلوۆلەننىە سلوجنوي ەپوحوي، ۆ كوتوروي ون جيل ي تۆوريل. ەتي سلابوستي وسو­بەننو ياسنو ۆيدنى ۆ ەگو فيلوسوفسكيح، پۋبليتسيستيچەسكيح رابوتاح. ۆو منوگوم ش.حۋدايبەرديەۆ وستاۆالسيا نا پوزي­تسياح پروسۆەتيتەلستۆا، گۋمانيزما ي ەتو پولۋچيلو سۆوە وتراجەنيە نا ەگو حۋدوجەستۆەننىح پرويزۆەدەنياح.
سچيتاەم، چتو سەكتور ليتەراتۋرى اكادەمي ناۋك كازاحسكوي سسر دولجەن ۆنيماتەلنو يزۋچيت تۆورچەستۆو ش.حۋدايبەرديەۆا، پودگوتوۆيت ك يزدانيۋ ەگو لۋچشيە پرويزۆەدەنيا، ا تاكجە پرينيات مەرى ك تومۋ، چتوبى ەگو تۆورچەستۆو ۆوشلو ۆ كۋرس يستوري ليتەراتۋرى دليا ۆۋزوۆ ي سرەدنيح شكول.
لۋچشيە پرويزۆەدەنيا ش.حۋدايبەر­ديەۆا زاسلۋجيۆايۋت توگو، چتوبى وني ستالي دوستويانيەم شيروكوگو كرۋگا چيتا­تەلەي.
سەكرەتار پراۆلەنيا سويۋزا پيساتەلەي كازاحستانا مۋسرەپوۆ 1957 (قر ومم، 1778 قور، 2 ءتىزىم، 255 ءىس، 7-9 بب)».
ارينە، بۇل ۇسىنىستىڭ جۇزەگە اسپاي قالعانى بەلگىلى. ونىڭ سەبەپتەرىنە بۇل ارادا توقتالىپ جاتپايمىن.
ءسويتىپ، تىلگە تيەك تابىلدى. ولجاس اعامىز: «ەندى ورتالىق كوميتەتكە ءوتىنىش جازاتىن جانە ولار جاۋاپ قايتاراتىنداي ناقتى ادرەسى بار ادام تابىڭدار»، - دەپ تاپسىرما بەردى. وكىنىشكە وراي، احات اعامىز ول كەزدە مارقۇم بولىپ كەتىپ ەدى. ال زياتتىڭ ۇلى مەرەكە اعامىز قاپشاعايدىڭ قۇمىندا قويشى كورىنەدى. ناقتى مەكەن-جايىن تابۋ ءۇشىن ءبىر اپتا كەتەدى ەكەن. احات اعانىڭ ۇلى ءفزۋليدىڭ داۋلەت اتتى جاس بالاسىمەن الماتىعا قونىس اۋدارعان كەلىنشەگىنىڭ (اتىن ەسىمە تۇسىرە المادىم) نەكەلىك جانە مۇراگەرلىك قۇجاتتارى تولىق راستالماپتى. سول ارادا تالدىقورعان وبلىسىندا تۇراتىن عافۋر شاكارىمۇلىنىڭ قىزى كاميلا اپايدى تاۋىپ، تەلەفون ارقىلى سويلەستىك. ول كىسى ەر­تەڭىندە كەلدى. كوميسسيانىڭ ادۆوكاتى نۇرعايشا حانىم ءوتىنىشتى زاڭداستىرا حاتقا ءتۇسىردى. ءبىر ىزعاردى سەزگەندەي قاراعاندىداعى جايىق بەكتۇروۆ اعامىزعا ءمان-جايدى ءتۇسىندىرىپ، ءمۇم­كىن بولسا حات ۇيىمداستىرۋىن، بولماسا كوزقاراقتى بولۋىن ءوتىندىم. ونىڭ سەبەبى دە جوق ەمەس ەدى. سونىمەن قاتار سول كەزدەگى جۋرناليستيكا فاكۋلتەتىنىڭ جوعارى كۋرس ستۋدەنتى ايگۇل رامازانوۆاعا كاميلا اپايدىڭ ەستەلىگىن حاتقا ءتۇسىرۋدى تاپسىرىپ، ءوزىم اقپان ايىنىڭ ورتاسىندا سەمەيگە جول تارتتىم. بىردەن اباي اۋداندىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى حافيز ماتاەۆ اعامىزعا ارنايى بارىپ، ش.قۇدايبەردىۇلىن اقتاۋ تۋرالى ارداگەرلەر اتىنان حات ۇيىمداستىرۋ ءۇشىن كەلگەنىمدى ايتتىم. ول كىسى بىردەن جاۋاپكەرشىلىكتى ءوز موينىنا الىپ، بۇل ماسەلەنىڭ ابدەن ءپىسىپ-جەتىلگەنىن، ارداگەرلەر كەڭەسىمەن اقىلداساتىنىن، حاتتى شۇعىل تۇردە ۇيىمداستىراتىنىن ايتىپ، ىسكە كىرىسىپ كەتتى.
مەن الماتىعا قايتىپ ورالعاننان ءۇش كۇننەن كەيىن ورتالىق پارتيا كوميتەتىنە اباي اۋدانىنىڭ سوعىس جانە ەڭبەك ارداگەرلەرىنىڭ شاكارىمدى اقتاۋ تۋرالى ءوتىنىش ەتكەن حاتى دا كەلىپ ءتۇستى. اقىن دوسىم تولەگەن جانعاليەۆتىڭ «قۇر قۇدىقتاعى اقىن» تۋرالى تول­عاۋىن «جۇلدىز» جۋرنالىنىڭ كەزەكتى سانىنا شۇعىل تۇردە سالۋ تۋرالى ۇسىنىسىمدى باس رەداكتور بەكەجان تىلەگەنوۆ اعامىز دەرەۋ قولدادى. «جۇلدىز» جۋرنالى وقىرمانعا جەتىپ ۇلگەرمەي قاراعاندىدان «كەڭەس وكىمەتىنىڭ قاس دۇشپانى شاكارىمدى اقتاعالى جاتىرسىڭدار ما. تولەگەن جانعاليەۆتىڭ مىنا ايتىپ وتىرعان «قۇر قۇدىقتاعى اقىنى» - شاكارىم. ونىڭ اتىن اتاپ، شىعارماسىن جاريا­لاۋعا ورتالىق كوميتەتتىڭ ارنايى كوميسسياسى مەن قاۋىپسىزدىك كوميتەتى تىيىم سالعان بولاتىن. ءبىز ءتىرىمىز. وعان جول بەرمەيمىز» - دەگەن ارىز ءتۇستى. ارينە، جازۋشىلار وداعى مەن «جۇلدىزعا» كەلگەن حات مەنىڭ قولىما ءتيدى. ال جوعارىداعى پراۆولىق كوميسسيا ۇيىمداستىرعان حاتتار ءتيىستى مەكەمەلەرگە جولدانعان ارىزداردىڭ الدىن وراپ ۇلگەردى. ونىڭ ۇستىنە حافيز اعامىز اۋداندىق پارتيا كوميتەتىنىڭ بيۋروسىندا بۇل ماسەلەنى ناقتى قويىپ، اۋداندىق «سوۆحوز تۋى» گازەتىندە اشىق پىكىر الىسۋدى باستاپ تا جىبەرىپتى. سول حاتتاردىڭ ءبىرازىن ماعان ءوزىمنىڭ ەڭبەك جولىنداعى ۇستازىم، بايىرعى جۋرناليست جاعىپار ءجۇنىسجانوۆ اعامىز مەنىڭ اتىما جولداپتى.
مىنە، بۇل حاتتار - ولجاس اعامىز ايتقان «حالىقتىق پىكىردىڭ» ناعىز ءوزى ەدى. سول «حالىق پىكىرى» شاكارىم اقىننىڭ شىعارماشىلىق ءومىرىنىڭ الاش ارداگەرلەرىنەن بۇرىن اقتالۋىنا شەشۋشى سەبەپ بولدى. حافيز ماتاەۆ پەن جاعىپار ءجۇنىسجانوۆ باستاتقان ەل اعالارىنا شىن جۇرەكتەن العىس ايتا وتىرىپ، ول كۇندەردىڭ دە تاريحقا اينالىپ بارا جاتقانىن ەسكەرىپ، اراعا شيرەك عاسىر وتكەن سوڭ بارىپ سول ءبىر حاتتى جاريالاۋدى ءجون كوردىم.
«تۇرسىن قاراعىم، امان-ەسەنسىڭ بە، ءۇي-ءىشى، بالا-شاعاڭ امان با؟
ساعان حات جازىپ وتىرعان ءجۇنىس­جانوۆ جاعىپار. مەنى 1967 جىلدان باس­تاپ بىلەتىن شىعارسىن دەپ ويلايمىن. ويتكەنى مەن رەداكتور بولىپ ىستەگەن كەزىمدە سەنىڭ جازعان ماقالالارىڭنان ۇمىتتەنىپ، ىنتالاندىرۋ ماقساتىندا ءجيى-ءجيى «سوۆحوز تۋى» گازەتىنە جاريالاپ تۇردىق. سەن سول ءۇمىتتى اقتاپ قازىر قازاقستانعا بەلگىلى جازۋشى بولدىڭ. تاقاۋدا سسسر جازۋشىلار وداعىنىڭ ماتەريالىنان فاميلياڭدى وقىپ قۋا­نىپ قالدىم. مەن سەنى ىلعي ءوزىمنىڭ تۋعان اۋىلىم - سارعالداقتان شىققان ازامات دەپ ەسەپتەپ، ءىشتارتىپ، جاقسى شىعارمالارىڭا ريزا بولىپ جۇرەم. سەن مەنىڭ مادەن اپام جونىندە بىرنەشە رەت جازدىڭ («قارالى سۇلۋ»). ول كىسى 1987 جىلدىڭ دەكابر ايىندا قايتىس بولدى. الماتىعا بارىپ جەرلەۋىنە قاتىسىپ قايتقام.
ال، وسى حاتتى جازۋ سەبەبىم: سەن شاكارىمدى جارىققا شىعارۋعا تىلەكتەس بولىپ، قولدان كەلگەن كومەگىڭدى جاساپ جاتقان كورىنەسىن. عافيز ماتاە­ۆيچتىڭ تاپسىرۋىمەن مەن «سوۆحوز تۋى» گازەتىندە شاكارىمدى جارىققا شىعارۋدى تالاپ ەتكەن قوعامدىق پىكىر ۇيىمداستىرىپ ءجۇرمىن. ونداي پىكىر 5-6 نومىرگە شىعىپ تا ۇلگەردى. دايىندالعان، ءالى دە شىعۋعا ءتيىستى ماتەريال دا كوپ. ولار، رەداكتسياداعى جىگىتتەر، «سوۆحوز تۋىنىڭ» شاكارىم جونىندە ماتەريال شىققان نومىرلەرىن ساعان بەرىپ جىبەرىپ تۇرماق بولاتىن. ح.م. (حافيز ماتاەۆيچ) ەكى نومەرىن بەردىم - دەدى.
ال وسى حاتپەن بىرگە «سوۆحوز تۋىنىڭ» ءبىر نومەرىن جانە وسپانوۆ زەينەلدىڭ «اشىق حاتىن» جىبەرىپ وتىرمىن. وسىنى شاكارىم تۆورچەستۆوسى مەن ءومىرىن زەرتتەپ انىقتاۋ جونىندە قۇرىلعان كوميسسياعا تابىس ەتۋىڭىزدى سۇرايمىن. وسى حات جانە «سوۆحوز تۋىندا» جاريالانعان ماتەريالدار شاكارىمدى اقتايتىن دوكۋمەنتتەر بولىپ تابىلادى. ەگەر سوڭىنا ءتۇسىپ زەرتتەيتىن ازامات بولسا، شاكارىمدى اقتايتىن ماتەريالدار كوپ. شاكارىم 1912 جىلداردا شاقپاقتان شوشالا سالدىرىپ، تۆورچەستۆولىق جۇمىسپەن الاڭسىز شۇعىلدانۋ ءۇشىن وڭاشا ءومىر ءسۇرۋدى كاسىپ ەتكەن. ول ءوزىنىڭ «قوڭىر ات» دەگەن شىعارماسىندا بىلاي دەيدى عوي:
جاپاندا جالعىز جاتتىم ەلدەن جىراق،
ەل ءىشى بولماعان سوڭ ماعان تۇراق.
جاسىمنان سۇيگەن ءومىرىم -
وڭاشالىق
«قارتايىپ، الجىپ ءجۇر مە؟» -
دەمە شىراق.
شاكارىم وڭاشا ءومىر سۇرگەنى ءۇشىن ورىنسىز كۇدىككە ۇشىراپ، ادىلەتسىزدىك پەن ناداندىقتىڭ قۇربانى بولدى. ونى ولتىرگەندەر وعان جالا جاپتى، وعان الدىن الا تەرگەۋ جۇرگەن جوق، سوت بولعان جوق، بەتالدى دالاعا اپارىپ تاستادى. گەنەرالنىي پروكۋروردىڭ ونى اقتاعان قاعازى بار.
قايتا قۇرۋ، بەتبۇرىس، دەموكراتيا، جاريالىلىق راس بولسا، شاكارىم جارىققا شىعۋ كەرەك. ءبىزدىڭ تالاپ وسى.
جاۋاپ كۇتەم، تۋىسقاندىق سالەممەن جاعىپار ءجۇنىسجانوۆ 16.ءىىى.1988 جىل.
وسپانوۆ زەينەلدىڭ حاتىنىڭ ءتۇپ نۇسقاسى بىزدە ساقتاۋلى.
ج.ءجۇنىسجانوۆ».
شىندىعىندا دا، ناعىز «حالىقتىق پىكىر» دەگەن وسى عوي. ال جاعىپار اعامىزدىڭ جولداعان تومەندەگى «اشىق حاتىنىڭ» قۇندىلىعى ءتىپتى ەرەكشە ەدى (تۇپنۇسقالىق ورفوگرافيا ساقتالدى):

«قازاقتىڭ عىلىم اكادەمياسىنا. الما-اتا قالاسى.
اباي اۋدانى، كۇلمەن اۋىل سوۆەتى ستالين اتىنداعى كولحوز مۇشەسى - پەنسيونەر زەينەل الياسقارۇلى وسپانوۆتان

اشىق حات
1957 جىلى سەنتيابر ايىندا، قازاق­تىڭ عىلىم اكادەمياسىنىڭ قىز­مەتكەرى (ۇمىتپاسام) يسمايىلوۆ (ەسماعامبەت) دەگەن جولداس، اباي اۋدانىنا كەلىپ، شاكەرىم قۇدايبەرديەۆتىڭ شىعار­مالارىنان ءتۇرلى انىقتاما-ماعلۇماتتار جيناستىرىپ جۇرگەنىندە مەنىمەن كەزدەسىپ، اڭگىمەلەسىپ ەدى.
مەن يسمايىلوۆ جولداستىڭ قولىن­داعى دوكۋمەنتىن كورگەن سوڭ، شاكەرىم جايىندا ءبىزدىڭ اۋدانىمىزدا اركىم ءارتۇرلى اڭىز قۇراستىرىپ ايتىپ ءجۇر­گەنىن ايتۋمەن بىرگە، ءوزىم بىلەتىن (جايلاردى), كورگەندەرىمدى قىسقاشا جازىپ بەرگەن ەدىم.
مۇنان كەيىن سەمەي وبلىستىق پروكۋرورىنىڭ زامەستيتەلى گريشين جولداس ەكى رەت جاۋاپ الدى. وعان دا شاكەرىم جايىندا ءوزىمنىڭ بىلگەنىمدى، كورگەنىمدى ايتىپ، جاۋاپ بەرگەن ەدىم. بىراق ەكىنشى جىلعا اينالدى، شاكەرىم ماسەلەسى ەشبىر حابارسىز كەتىپ بارادى. مۇنى جازۋ سەبەبىم مىناۋ:
بىرىنشىدەن: شاكەرىمنىڭ ەڭبەكتەرىن جيناستىرىپ، انىقتاۋعا قازاقتىڭ عىلىم اكادەمياسىنان كەلگەن جولداس شاكەرىمنىڭ ەڭبەكتەرى تەكسەرىلەدى، جارىققا شىعادى - دەگەن ەدى.
ەكىنشىدەن: شاكەرىمنىڭ 1931 جىلعى ءولىمى جايىندا شىندىق جاعدايدى انىقتاۋ كەرەك، سوندىقتان بۇعان كوزى جەتەتىن ادامداردان تولىق مالىمەتتەر جينايمىز - دەگەن ەدى.
وسىعان قاراعاندا، شاكەرىمنىڭ ەڭبەگىن جارىققا شىعارۋدى عىلىم اكادەمياسى قاجەتسىز دەپ تاپتى ما، جوق، شاكەرىمنىڭ ءولىمى جايىندا شيرەك عاسىردان كەيىن تەكسەرگەن تەرگەۋ ماتەريالى دۇرىس قورىتىندى شىعارا المادى ما - دەگەن بولجاۋدامىن. شاكەرىمنىڭ ەڭبەگى زەرتتەلىپ، قاجەتسىز دەپ تابىلسا، مەنىڭ جازۋىمدى كىنالاماڭدار، ال تەرگەۋ ماسەلەسى بوگەت بولعان بولسا، ءالى دە بۇل ءىستى اياقسىز قالدىرماي، شىندىققا جەتۋ كەرەك دەپ ساناپ، سىزدەرگە ءوز كورىپ-بىلەتىندەرىمدى جەتكىزبەكپىن. مەن 1912 جىلى شىڭعىستاۋ (قازىرگى اباي) اۋدانىنىڭ، قاراۋىل اۋىلىندا تۋىپ ءوستىم. 1924 جىلدان سوۆەت مەكتەبىندە تاربيە الىپ، وقىپ، وقۋدى اياقتاي الماي، 1930 جىلى اۋداندىق ميليتسيا مەكەمەسىنە قىزمەتكە ورنالاستىم.
سول جىلدان باستاپ ءوز اۋدانىمدا بولعان كوپتەگەن وقيعالاردىڭ كۋاسىمىن، بارىنشا قانىقپىن. ويتكەنى 1936 جىلدىڭ اقىرىنا دەيىن ۇزدىكسىز 6 جىل وسى اۋداندا ميليتسيا ورگانىندا قىزمەتتە بولدىم.
ءسوز - شاكەرىم تۋراسىندا بولعان­دىقتان، وسى جىلداردى شاكەرىم جايىندا نە بىلەتىندىگىمە توقتالماقپىن. 1930 جىلدىڭ اقىرىندا، 1931 جىلدىڭ باسىندا بۇرىنعى شىڭعىستاۋ اۋدانىندا جاعدايسىز تولقىمالى ارەكەتتەر شىعا باستادى. بۇل ارەكەتتىڭ شىعۋىنا، سول جىلدارداعى «اسىرا سىلتەۋدىڭ» قاتەلىكتەرى سەبەپ بولسا، سول قاتەلىكتەردى بايلار، قۇلاقتار ءوز ماقساتىنا پايدالاندى، ويتكەنى ولاردىڭ جان بەرۋ الدىنداعى جانتالاسۋ ساعاتى ەدى.
سانا سەزىمى تولىق اشىلماعان كەيبىر شارۋالار بايلاردىڭ ۇگىتىنە ەردى. بىراق تولقۋشىلىق جاعداي ءبىر-ەكى ايدا تىنىشتالدى. ونى ۇيىمداستىرۋشىلار ۇستالىپ، ءتيىستى جازالارىن الدى. بۇل كۇندەردە شاكەرىم قۇداي­بەرديەۆ «شاقپاق» دەگەن جەردە جالعىز ءوزى اڭ اۋلاۋمەن كاسىپ ەتتى. سول 1931 جىلى قىستى كۇنى، ءبىزدىڭ وتريادىمىزدىڭ شولۋشىلارى، ءوزى جوقتا شاكەرىمنىڭ يەسىز ۇيىنە كەز بولىپ، جىلىنىپ، ازداپ اۋقاتتانىپ كەلگەن كۇنى بولدى.
شاكەرىمنىڭ وسى تۋراسىندا استىن­داعى اتىمەن ايتىسقان ولەڭى كەيىن دە ەل اۋزىندا ايتىلىپ ءجۇردى. 1931 جىلدىڭ قىسىندا، وسەكتەن اۋلاق بولۋ ءۇشىن شاكەرىم ەشكىممەن بايلانىس جاساماي، جالعىز ءوزىنىڭ ەلدەن بولەك كەتكەنىن اڭگىمە ەتىپ جۇردىك. شىنىندا دا شاكەرىم 1931 جىلعى تولقۋشىلىققا قاتىسقان جوق ەدى.
1931 جىلى 3 سەنتيابر كۇنى 150 شاماسىنداي كىسى (بىتىرا مىلتىقپەن، ءشيتى مىلتىقپەن، ءبىرلى-جارلى ۆينتوۆكامەن قارۋلانعان) اۋدانعا شابۋىل جاسادى، ەكى-ءۇش ساعات اتىستان كەيىن اۋدانعا شابۋىل جاساۋشىلاردىڭ بىت-شىتى شىعارىلدى. اۋدان امان ساقتالىنىپ قالدى. اۋدانعا شابۋىلعا قاتىستى دەگەندەر قاماۋعا الىنا باستادى، تۇتقىن بولۋدان قاشقاندار ءۇي سەميالارىن تاس­تاپ كەتىپ قالدى، كەيبىرەۋلەرى دالانى پانالاي قاشىپ ءجۇردى.
مۇنداي ۋاقىتتا شاكەرىمنىڭ دە ءوز باسىن ساۋعالاپ، قاشقالاقتاپ ءجۇرۋى تاڭدانارلىق ءىس ەمەس ەدى. شاكەرىمنىڭ باسقا جاققا كەتپەي، شىڭعىستىڭ تاۋلارىن پانالاپ جۇرگەنىنەن حاباردار بولعان سوڭ، 15 شاماسىنداي كىسى ىزدەۋگە اتتاندىق.
شاكەرىمدەردىڭ ىزىنە 10 - 15 كۇن­دەي تۇستىك. وكتيابر ايىنىڭ باس كەزىندە «كەرەگەتاس» دەگەن جەردە، تاڭ اتىپ، كۇن شىعىپ كەلە جاتقان كەزدە شاكەرىمدەردىڭ ۇستىمىزدەن تۇسكەنىن ءبىر-اق بىلدىك. كۇننىڭ تۇماندىعى سونداي 100 - 150 مەتر جەردەگىنى ازەر كورەتىن ەدىك، شىرت ۇيقىدا جاتىپ، ناريادتاعى قارۋلاردىڭ سيگنالىمەن شوشىپ ويانعان وتريادتاعىلار، ەشتەمەنى بولجاي الماي ساسقالاقتاپ، مىلتىق اتۋمەن بولدىق. بۇل ۋاقىتتا شاكەرىم اتىنىڭ باسىن ەشقايدا بۇرماي، قارسىلىق كورسەتپەي قارسى وق اتىپ ابىرجىپ جۇرگەن جاياۋ وتريادتاعىلارعا قارسى كەلە جاتتى. مۇنى مەن (شىندىعىندا) شاكەرىم­نىڭ بەرىلۋ ءۇشىن كەلە جاتقانى ەدى دەپ بىلەمىن. بىراق وتريادتاعىلاردىڭ ءار قايسىمىزدىڭ ءوز بەتىمىزبەن وق اتۋىمىزدىڭ سالدارىنان شاكەرىمگە وق ءتيىپ ءولدى. ءبىز اتتارىمىزدى تاۋىپ، قاشىپ كەتكەندەرىن قۋعانشا (اتتاردى قۋىپ ءجۇرىپ ۇستاعانشا), كىمنىڭ قايدا كەتكەن ءىز-ءتۇزىن دە بىلمەي قالدىق.
ەگەر شاكەرىم بەرىلۋ ءۇشىن كەلە جاتپاسا، قاسىنداعىلار قالاي قۇتىلىپ كەتسە، ول دا سولاي قۇتىلىپ كەتپەس پە ەدى.
«اۋدانعا شابۋىل جاسايمىز» - دەپ شاكەرىمنەن باتا سۇراپ كەلگەندە، ونىڭ باتا بەرمەي: «قويىڭدار، شىعىنعا ۇشىرايسىڭدار. تاراڭدار» - دەگەنىنە ەلىرىپ العاندار كونبەدى» - دەگەندى 1948 جىلى، سول جىلداعى كوتەرىلىسكە قاتىسقان قاسىمبەك سولتاباەۆتان اۋىزبا-اۋىز ەستىگەنىم مىناۋ.
مۇندا ءبىر ايتىلاتىن جاعداي مىناۋ: 1947 جىلى جوعارىدا اتالعان قاسىمبەك سولتاباەۆ ۇستالادى. ول 1931 جىلعى 3 سەنتيابردەگى شاپقان ەلدىڭ باسقارۋشىنىڭ ءبىرى ەسەبىندە قىلمىسى كورسەتىلىپ، تەرگەۋ جۇرگىزىلەدى. سوندىقتان دا، بۇرىنعى شىڭعىستاۋ (قازىرگى اباي) اۋدانىنىڭ سول جىل­دارداعى جاعدايلارىن بىلەدى - دەگەن كوپتەگەن ادامدارىنان جاۋاپ الىنادى. ولاردىڭ كەيبىرەۋلەرى «ولگەن ارىستاننان، ءتىرى تىشقان» دەپ قاسىمبەك سولتاباەۆتى اعارتۋ (اقتاۋ) ماقساتىمەن، بار-جوقتى ولگەن شاكەرىمگە ءۇيىپ توگەدى. ەندى شاكەرىم تۋرالى ولاردان جاۋاپ السا، تۇلكى بۇلتالاققا سالادى. سوندىقتان تەرگەۋ ورنىنىڭ شىندىقتى شەشۋىنە قيىندىق كەزدەسۋى عاجاپ ەمەس.
جالعىز-اق ەسكەرەتىن جاعداي مىناۋ ەدى: سولتاباەۆ تۋرالى، كەيىن دە شاكارىم تۋرالى جاۋاپ بەرۋشىلەر كىمدەر؟ ءدالدى جاعدايلاردى كوزبەن كورىپ، بىلگەندەر مە؟ جوق، ورتا جولدان ەل اۋزىنداعى اڭىزدى تەرىپ: «ءبىزدىڭ اۋىل وسى جاقتا» - دەپ جاۋاپ بەرۋشى قۋلار ما؟ مەنىڭشە، كوپشىلىك «قۋلار» شىن جاعدايدى بىلمەيتىن، تەك ەل اۋزىنداعى اڭىزبەن ءسوز قۇراعاندار ما - دەيمىن. ال ىشىندە بولىپ، بۇلتالاق جاۋاپ بەرگەندەر بولسا، «ولگەنگە - ءولى داۋ» دەپ، راسىندا شىندىقپەن جەتپەگەندەر دەپ بىلەمىن. نە ءوز زاڭسىزدىقتارىن بۇركەلەۋشىلەر. سىزدەر بۇل جاعدايدى قالاي ءبىلدىڭ دەرسىزدەر. ول ورىندى سۇراق. بىرىنشىدەن، مەن وتكەن ۋاقيعالاردىڭ باسى-قاسىنداعى كۋاسىمىن. ەكىنشىدەن، كوپ جىل بويى ىستەگەندىكتەن، تەرىس جۇمىسىنان دا حابارسىز ەمەسپىن. ۇشىنشىدەن، شاكەرىم جايىندا ءسوز كوتەرىلە باستاعاننان، ءىستىڭ ءجايى قالاي شەشىلەر ەكەن، شىندىعىنا جەتەر مە ەكەن - دەپ، حاباردار بولىپ وتىرمىن.
مەن كوپ ۋاقىت مىنانداي ويلارعا دا كەلدىم. شاكەرىم جونىندە مەنىڭ كۇيىندى بولعانىم نە؟ ماعان كەلەر پايدا نە؟ كوردىم دەگەن كوپ ءسوز... نەم بار، وسىندا - دەپ، تالاي رەت جازعان حاتىمدى تالاي رەت جىرتىپ تا تاستادىم. بىراق شىندىق، ادىلەتتىلىك ءوز دارەجەسىندە شەشىلەتىن كۇنگە جەتىپ وتىرعاندا، بولعان شىڭدىق بۇرمالانىپ، شىڭدىقتى بىلەتىن كۋالار ءوز باستارىن قورعاپ، ءىس دۇرىس شەشىلمەدى مە - دەگەن وي مەنى تىنىشسىزداندىرىپ، كوزىم كورگەن، بىلگەن شىڭدىق شىداتپاي، وسىنى جازۋعا ءماجبۇر ەتتى.
بولعان ۋاقيعالاردىڭ ءتۇيىندى اسەر­لەرىنەن قىسقارتىپ جازعانداعىم وسى بولدى. وسى جاعدايدى انىقتاۋعا نە ايتاسىزدار، ول ەندى سىزدەرگە بايلانىستى.
مەنىڭ بۇل حاتىمدى العاندىقتا­رىڭىزدان حابار ەتۋلەرىڭىزدى سۇرايمىن.
وسپانوۆ (پودپيس)
مەنىڭ ادرەسىم:
سەميپالاتينسكايا وبلاست، ابايسكي رايون، كولحوز يم. ستالينا، س. كاسكابۋلاك.
وسپانوۆ زەينەل الياسكاروۆيچ.
24 دەكابر 1958».
بۇل حاتتىڭ سوڭىنا وسى جازۋدىڭ يەسىنىڭ قولىن جانە ونىڭ تۇپنۇسقا ەكەندىگىن راستاعان اۋىلدىق كەڭەستىڭ ءمورى باسىلىپتى. شىنشىل قاريانىڭ «اشىق حاتى» قازاقستان ورتالىق كوميتەتىندەگى تالقىلاۋ بارىسىندا ايعاق رەتىندە پايدالانىلدى. سەپتىگى دە ەرەكشە ءتيدى. سول ءۇشىن دە جاعىپار اعامىزعا، سول دەرەكتى ول كىسىگە جيناقتاپ بەرۋگە كومەكتەسكەن م.تۇڭلىكباەۆ اعامىزعا دا مىڭ دا ءبىر راحمەت ايتامىن.
شاكارىم قۇدايبەردىۇلىنىڭ شى­عار­مالارىنىڭ الاش ارداگەرلەرىنەن بۇرىن اقتالىپ، حالىققا جەدەل جەتۋى­نىڭ «حالىقتىق جولى» وسىنداي ەدى. ال تاعدىرلى اقىننىڭ جازىقسىز جاز­­مىش جازاسىنا ۇشىراۋى تۋرالى اڭگىمەنىڭ ءجونى ءبىر باسقا. ازىرشە، وسى ءبىر «حالىقتىق پىكىردى» قوزعاۋشى اعالاردىڭ ەڭبەگىن كەشىگىپ تە بولسا كوپشىلىككە جەتكىزۋدى پارىزىم دەپ سانادىم. ويتكەنى وسىنداي شەشۋشى پىكىر يەلەرى تۋرالى ماعلۇماتتار شاكارىمنىڭ ومىرىنە قاتىستى ارنايى ۇيىمداستىرىلعان باسىلىمداردىڭ نا­­زارىنان تىس قالىپ كەلەدى. اقىن تاعدىرىنا اراشا تۇسكەن ادامداردىڭ ەسىمىن ەستەن شىعارۋ تەكتىلىكتىڭ بەلگىسى ەمەس بولسا كەرەك. قايىرىن حالىقتىڭ قالىس تىلەگى بەرسىن.

«تۇركىستان» گازەتى