جابال شويىنبەت، اباي ورتالىعىنىڭ مەڭگەرۋشىسى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى: قازاق ەلى يسلام ءدىنىن بەرىك ۇستانىپ كەلەدى
- الەمدىك جانە ءداستۇرلى ءدىندەر جەتەكشىلەرى باس قوساتىن القالى جيىن استانادا وسىمەن ءۇشىنشى رەت ءوتىپ جاتىر. ايتۋلى ءدىنباسىلارىنىڭ ورتاعا سالار ويلارى بۇل جولى دا از بولماسى انىق. ءسىز مۇنى قالاي باعالار ەدىڭىز؟
- پرەزيدەنتىمىز نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ باستاماسىمەن 2003 جىلى استانادا وتكەن سەزگە سول كەزدەگى بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ باس حاتشىسى كوفي اننان، بەلگىلى قايراتكەرلەر دجوردج بۋش، مارگارەت تەتچەر جانە الەمنىڭ الدىڭعى قاتارلى ەلدەرىنىڭ باسشىلارى اسا زور ءمان بەردى. سودان بەرى جيىننىڭ حالىقارالىق دەڭگەيدە بەدەلى ارتىپ، جىل وتكەن سايىن ماڭىزى دا كۇشەيىپ كەلەدى. بۇل قازاقستان پرەزيدەنتىنىڭ كورەگەندىگىن پاش ەتۋمەن قاتار، قازاق ەلىنىڭ جەر شارىندا تىنىشتىق پەن ءتۇسىنىستىكتى، دوستىق پەن سىيلاستىقتى قالىپتاستىرۋدا ماڭىزدى ءرول اتقارىپ وتىرعانىن ءدالەلدەدى.
جاھاندانۋ عاسىرىندا تىنىشتىقتى قامتاماسىز ەتۋدىڭ ءبىردەن ءبىر جولى - ءوزارا قۇرمەت پەن سىيلاستىق. ورتاق ءتىل تابىسۋدىڭ تاماشا تاجىريبەسى دە وسىنداي جيىن بولعاندىقتان، كەلىسىپ ءپىشكەن توننىڭ كەلتە بولماسى انىق. الەمدىك دىندەر يسلامدى جانە قازاقستان ارقىلى ونىڭ بەيبىت ءدىن ەكەندىگىن مويىنداي باستاعاندا، ءۇي ىشىنەن ءۇي تىكپەۋدىڭ دە قامىن ويلاعان دۇرىس. قازاق حالقىنىڭ اتىنا ءسوز كەلتىرمەۋدىڭ ءوزى دە ۇلتىمىزدىڭ يسلامدى قانشالىقتى بەرىك ۇستانۋىنا كەلىپ تىرەلەدى. مۇنى ەلباسىنىڭ ءوزى دە قاداپ ايتىپ، قازاقتىڭ قادىرىن ارتتىرۋ جولىندا بارلىق قامقورلىعىن جاساپ كەلەدى. ماسەلەن، كۇنى كەشە استانادا ءبىر مەزگىلدە 5000 ادام ءمىناجات ەتەتىن مەشىتتىڭ ىرگەتاسىن قالاۋعا قاتىسۋى - وسى سوزىمىزگە ءدالەل.
قازاق ورتاق ۇيىمىزگە اينالعان جەر شارىندا ءوزىنىڭ بار مۇمكىندىگىن وسىلايشا پاش ەتە باستادى. تەك ەندى وسى ونەگەمىزدىڭ ءورىسىن كەڭەيتۋ - بىزگە پارىز، ۇرپاققا امانات. ابايشا ايتقاندا «ابايلاپ ءجۇرىپ، انىق باساتىن» كەز كەلدى.
- ەلباسىمىز كەيبىر جيىنداردا ابايعا جۇگىنەدى، ابايدىڭ ەڭبەكتەرىنەن مىسال كەلتىرەدى. وسىنى وي ەلەگىنەن وتكىزە وتىرىپ، «قازاقتىڭ بيلىكتەگى بار ازاماتى وسىلاي ويلاسا، وسىلاي سويلەسە، وسىلاي وي تۇيىندەي بىلسە» دەگەن قيال جەتەگىنە بەرىلەسىڭ. امال قانشا، ءبىز سەنگەن شەنەۋنىكتەردىڭ قايسىبىرى ەلباسىنان ونەگە الا الماي ءجۇرگەن سەكىلدى...
- پرەزيدەنتىمىز نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ تىكەلەي باستاماسىمەن تاۋەلسىزدىك العان ەلىمىزدە العاشقى وتكىزگەن ءىس-شارانىڭ ءبىرى - قازاق ۇلتىنىڭ دانىشپانى ابايدىڭ دانالىعىن بۇكىل الەمگە تانىتۋدى قولعا الۋ بولدى. ءبارىمىزگە بەلگىلى 1995 جىلى اسا بەدەلدى ۇيىم - يۋنەسكو-نىڭ اياسىندا اقىننىڭ 150 جىلدىق مەرەيتويىن اتاپ وتتىك، الەم حالقى قازاق دەگەن ەل، ونىڭ ازاماتتىق قۇندىلىققا زور ۇلەس قوسقان دانا ابايداي ۇلى بار ەكەنىن ءبىلدى. ءسىز ويىمداعىنى ءدوپ باستىڭىز، ابايدىڭ كىتابىن قولعا الاردا ەلباسىنىڭ سول كەزدەگى جاساعان بايانداماسىن ءبىر شولىپ وتەم، كەيدە كەيبىر شەنەۋنىكتەر سۇحبات بەرگەندە «جۇمىس ۇستەلىندە اباي كىتابى تۇرادى» دەپ مىسال ايتادى، وندا نەگە ءمان بەرىپ وقىمايدى دەپ تاڭىرقايمىن، ايتپەسە باياندامادا: «ابايدى مۇقيات وقىعان ادام ونىڭ كوزقاراستارى كۇنى ءبۇگىنگى نارىق ەكونوميكاسىمەن دە ءتىكەلەي ۇندەس ەكەنىن ايقىن اڭعارار ەدى. اباي الەمى ءبىزدى جەتى تۇندە اداستىرماس تەمىرقازىق ىسپەتتى. سوعان قاراپ تىلەگىمىزدىڭ دۇرىس-بۇرىسىن ساراپتاي الامىز. ءويتكەنى جاندى جەگىدەي جەپ جۇرگەن كوپ ساۋالدىڭ جاۋابىن اباي ءالدەقاشان ايتىپ كەتكەن. ابايدى وقىپ وتىرىپ-اق، كوشتىڭ باسىن باياعىدا-اق جونگە سالىپ الۋعا بولاتىن ەدى. سورلاتقاندا، بىرەۋدىڭ ۋاقىتى جەتپەيدى، ءبىرەۋدىڭ ۇعىمى جەتپەيدى، بىرەۋدىڭ اتىمەن زاۋقى جوق.
ايتپەسە، كوپ دۇنيە اۋەلى سول ءاركىمنىڭ ءوزىن-ءوزى تۇزەي الماعاندىعىنان ورگە باسپاي جاتىر ەمەس پە؟!
ءوز حالقىن «جۇرت بولسىن، ءوسسىن، ءونسىن» دەيتىن ءاربىر ازامات اۋەلى ابايدى وقىسىن، ابايعا قۇلاق اسسىن» دەپ انىق كورسەتتى. ءتىپتى «اباي ارماندارى - تەك ءبىر عانا ۇلت ۇستاناتىن مۇراتتار ەمەس، كۇللى ادامزات ۇستاناتىن مۇراتتار. قازاق توپىراعىندا ونىڭ ورايىن كەلتىرۋگە مۇمكىندىك تۋىپ وتىر. مىنا سىزدەر مەن بىزگە ۇلەس بوپ ءتيىپ وتىر» دەپ ماقسات-مۇددەمىزدى ايقىنداپ بەرگەن جوق پا؟!
ەلباسىمىزدىڭ ايتقانىن ورىنداۋدا ەنجارلىق تانىتىپ وتىرمىز. ەڭ بولماعاندا، ابايتانۋدى بالاباقشادان جوعارى وقۋ ورىندارىنا دەيىن تۇگەل وقىتۋدى قولعا الايىق دەگەن ۇكىمەت قاۋلىسى دا ورىندالماي، قاعاز جۇزىندە قالدى. الىسقا بارماي-اق ەكى جاعىمىزداعى ەكى الىپ كورشىمىزدەن ءۇلگى الساق بولار ەدى. رەسەي ەلى پۋشكين تۋرالى نەشە جۇزدەگەن دوكتورلىق ديسسەرتاتسيالار قورعاپ، اقىن مۇرالارىن ناسيحاتتاۋدى ءبىر ءسات تە توقتاتقان ەمەس، ال قىتاي كونفۋتسيدىڭ ءىلىمىن يدەولوگياسىنىڭ نەگىزى ەتىپ، سان عاسىردان بەرى بەرىك تۇتىنىپ كەلەدى. بىلتىر ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى جانىنان ءجانە باتىس وبلىستىڭ ءبىرىنەن كونفۋتسي ينستيتۋتى فيليالدارىن اشتى. ءبىز اباي مۇرالارىن ءوزىمىز تەرەڭ تانىپ-ءبىلىپ الماي، وزگەگە قالاي تانىتامىز؟!
- قازىر ءبىرسىپىرا جوعارى وقۋ ورىندارى اباي، شاكارىم ورتالىقتارىن اشىپ جاتقان جوق پا؟ ءمۇمكىن، ءسىز ايتقان ولقىلىقتىڭ ورنىن وسىلار تولتىرار، الدە بۇل ءبىلىم ورداسىنىڭ مارتەبەسىن كوتەرۋ ءۇشىن جاسالىپ جاتقان ناۋقانشىلدىق ساياساتتىڭ ءبىر ءتۇرى مە؟
- سەمەيدە شاكارىمنىڭ 150 جىلدىعىن تويلاۋ قارساڭىندا ەكى ءبىردەي شاكارىم عىلىمي-زەرتتەۋ ورتالىعى اشىلدى، ءبىرى توي وتكەسىن جابىلىپ قالدى، ەكىنشىسى جۇمىس ءىستەۋدە. كوپتەگەن يگىلىكتى ىستەر جاسالدى، قۋاندىق. بىراق سولاردىڭ اراسىنان كوز مايىن تاۋىسىپ، تەك ءبىر سالاعا ماماندانعان ءشاكارىمتانۋشىنى كورمەي وتىرمىن. سوندىقتان بولار، سول ورتالىق شىعارعان شاكارىمنىڭ ەكى تومدىق شىعارمالار جيناعىنا عابباس قابىشەۆ اعامىز: «بۇرىنعى شىققاندارىنان ەش وزگەرىسسىز كوشىرە سالعان» دەپ سىن ايتسا، مەن «شاكارىم تۋرالى زەرتتەۋ جيناقتاعى ەڭبەكتەردە اقىن قاعيدالارى بۇرمالانعان» دەپ كوزقاراسىمدى ءبىلدىردىم. جاۋاپ جوق، ياعني ەگەر مامان-ءشاكارىمتانۋشى بولسا، بىردەن مىنالارىڭ بۇرىس، مىنالارىڭ دۇرىس دەپ، دەرەۋ جاۋابىن ايتار ەدى. ءارينە، بۇل - مەنىڭ جەكە پىكىرىم. بيىلعى جىلدىڭ باسىندا ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىندە اباي ينستيتۋتى اشىلدى، جاقسى باستاما، تەك بىردە-ءبىر ارنايى ابايتانۋشىسى جوق ينستيتۋت جۇمىسىن قاي قىرىنان باستادى ەكەن دەپ كۇدىكپەن قارايمىن. مۇنداي ءۇلكەن ءىستىڭ باسىندا بۇكىل ءومىرىن ابايتانۋعا ارناعان مۇحتار اۋەزوۆ، قايىم مۇحامەدحانوۆ، ءزاكي احمەتوۆ، مەكەمتاس مىرزاحمەتۇلى سياقتى عالىمدار، ناعىز ابايتانۋشىلار تۇرسا دەگەن يگى ءتىلەك مەنىكى.
- ءسىزدى جۇرت ابايتانۋشى عالىمداردىڭ ءبىرى رەتىندە عانا ەمەس، ۇلتتىڭ ۇلى مۇراتتارىن كوزدىڭ قاراشىعىنداي قورعاي بىلەتىن ازامات رەتىندە دە تانيدى. ايتەۋىر بارلىق جاڭالىق اتاۋلىدان قۇرالاقان قالماۋعا تىرىساسىز. ءدال قازىر ءوزىڭىز قۇرالپى ازاماتتاردىڭ تانىم-ءتۇسىنىگى قالاي، «مەن قازاقپىن!» دەگەن اتالى ءسوزدى اۋىز تولتىرىپ ايتا الا ما؟
- مەن مەكتەپتىڭ قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى ءپانى مۇعالىمىنەن ءبىلىم ءجانە عىلىم مينيسترلىگىنىڭ باس مامانى قىزمەتىنە دەيىنگى ۇزاق جولدان وتسەم دە، ءالى كۇنگە دەيىن ورىسشا سويلەسەم ءتىلىم بۇرالىپ، تۇتىعىپ قالامىن، بالام ايتادى «ورىسشا سويلەمەي-اق قويىڭىزشى، قاسىمداعىلار سىزگە كۇلىپ قارايدى» دەيدى. بۇل ءسىرا، سوزاقتا ورىس كورمەي وسۋىمە بايلانىستى ەمەس شىعار، سەبەبى ورتا مەكتەپتى كەنتاۋ قالاسىندا ءبىتىردىم. بىراق ينستيتۋتتا «قازاق ءتىلىنىڭ بولاشاعى جوق» دەپ جۇرەككە ءبىز تىققانداي اشىق ايتتى، قىزمەتتە «ورىس ءتىلىن بىلمەسەڭ - وسپەيسىڭ» دەپ كوكىرەككە شانشۋداي قادادى، قازاقتىق نامىسىم تاپتالدى، اشىندىم. نە دە بولسا ءتىلىمدى، ءدىلىمدى تۇتىعۋعا الىپ بارعان اشۋ-ىزامدى، قايعى-مۇڭىمدى ايتىپ قالايىن دەپ، 1980 جىلى «قازاق ادەبيەتى» گازەتىنە «ادەبيەت ءپانى وڭاي ما؟» دەگەن ماقالامدى ءجىبەردىم، مۇندا ايتايىن دەگەنىم، «قازاق ءتىلى مەن قازاق ادەبيەتىنىڭ ۇلتقا قاجەتى جوق پا، نەمقۇرايلى قارايتىن، وڭاي ءپان بە» دەگەن جان ايقايىمدى كولدەنەڭ ساۋالمەن جەتكىزۋ ەدى.
ءبىر مەن ەمەس ەلىمىزدە «ىشتەي تۇتىعىپ» جۇرگەندەر كوپ ەكەن، ەكى جىلداي گازەت بەتىندە قىزۋ ءپىكىرتالاس ءجۇردى، مەنىڭ اتىما «قازاق ادەبيەتى» گازەتى رەداكتسياسىنا 200-دەي حات ءتۇسىپتى، اتتەڭ، سول حاتتار ساقتالدى ما ەكەن؟! اباي قاراسوزدەرىن زەرتتەۋگە دەن قويعان كەزىمدە، ەندى بۇكىل قازاق ۇلتىنىڭ مۇڭى مەن زارى كوز الدىمدا كولدەنەڭدەي باستادى. قالاي شىدارسىڭ، كوزىڭ كورىپ، شىعۋ سەبەبىن ءبىلىپ تۇرساڭ...
جاقىندا جازۋشى مۇحتار ماعاۋيننىڭ: «مەن ءوزىم اباي جونىندە جازۋعا قورقامىن، مۇنى بۇرىن ايتقانمىن. ءوزىڭنىڭ دەڭگەيىڭنىڭ ءبارى كورىنىپ قالادى. ابايدى تالداماي-اق، ابايمەن سالىستىرماي-اق، سول ءوز بەتىڭمەن جۇرەتىن بولساڭ، كىشكەنە ابىرويلىراق بولاسىڭ. ابايدىڭ تەرەڭدىگىنە ءبىز ءالى جەتكەنىمىز جوق» دەگەنى شىنايى شىندىق. اباي مۇرالارىن تەرەڭدەپ زەرتتەي باستاساڭىز ءوز ءمىنىڭىزدى دە، قازاق ۇلتىنىڭ ايتارعا جەڭىل، ءجۇرەككە اۋىر كۇنگەيى مەن تەرىسكەيىن دە سەبەپ-سالدارىن ۇعا باستايسىز...
زامانداستارىمنىڭ تانىم-ءتۇسىنىگى ەكىگە ءبولىنىپ تۇر. ورىستىلدىلەر اراسىندا «مەن قازاقپىن!» دەگەندى ايتاتىندار شامالى، وسى ءسوزدى اۋىز تولتىرىپ ايتا الاتىندار بيلىكتە از. تارازى باسى تەڭەسپەي تۇرعانى شىندىق.
- اباي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق پەداگوگيكالىق ۋنيۆەرسيتەتىندە ءوزىڭىز ۇيىتقى بولىپ، ىرگەلى عىلىمي ورتالىق اشىپسىزدار. نە ءبىتىرىپ جاتىرسىزدار، جاعىمدى جاڭالىقتارىڭىزدى جۇرتقا قالاي جەتكىزەر ەدىڭىز؟
- بىلتىر ءبىرىنشى قىركۇيەكتەن باستاپ اباي اتىنداعى ۇلتتىق پەداگوگيكالىق ۋنيۆەرسيتەتىندە رەكتور سەرىك پىراليەۆتىڭ باستاماسىمەن «ابايتانۋ» عىلىمي-زەرتتەۋ ورتالىعى اشىلدى. اباي اتامىزدىڭ ەسىمىن العان ۋنيۆەرسيتەت بولعاندىقتان با، ءبۇكىل ۋنيۆەرسيتەت ۇجىمى ءبىزدىڭ جۇمىسىمىزعا شىنايى ىقىلاس تانىتىپ وتىر، ابايتانۋدى جاپپاي وقىتۋدى قولعا الساق دەيدى. ءبىز ول ءۇشىن جالپى ءبىلىم بەرەتىن مەكتەپتەرگە جانە جوعارى وقۋ ورىندارىنا ارناپ جاڭاشا سيپاتتاعى باعدارلاما، وقۋلىق ءارى حرەستوماتيا دايىنداپ جاتىرمىز.
عىلىمي ورتالىق بولعاندىقتان، عىلىمي ەڭبەكتەر جازۋ - باستى ءمىندەتىمىزدىڭ ءبىرى. ۋنيۆەرسيتەتتىڭ گازەتى «اباي ۋنيۆەرسيتەتى» دەپ اتالىپ، جاڭاشا مانگە يە بولسا، ۋنيۆەرسيتەتتىڭ بارلىق فاكۋلتەتتەرىنىڭ ستۋدەنتىن قامتىعان «اباي مەكتەبى» اشىلىپ، جۇمىسىن باستاپ كەتتى. ۋنيۆەرسيتەتتىڭ ءتاربيە باسقارماسى ۇيىمداستىرعان «اباي الەمى» رەسپۋبليكا ستۋدەنتتەرىنىڭ سايىسى، اباي ولەڭدەرىن، قاراسوزدەرىن، اندەرىن جانە ايتىس ونەرىن قامتىپ، اباي مۇرالارىن ناسيحاتتاۋدا تىڭ سەرپىلىس تۋدىرۋدا.
- ءسىز كەزىندە فيلوسوفيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى ق.جۇكەشەۆكە قارسى «مىلتىقسىز مايدان» اشتىڭىز. سونشا نەگە شامداندىڭىز؟ ول كىسى ءوز قاتەلىگىن مويىنداپ، حالىقتان بولماسا دا سىزدەن كەشىرىم سۇرادى ما؟
- ق.جۇكەشەۆتىڭ دوكتورلىق ديسسەرتاتسياسى مەن 11-سىنىپتىڭ «قوعامدىق ءبىلىم نەگىزدەرى» وقۋلىعىنا اۆتور رەتىندە جازعان «شىعىس ءوركەنيەتتەرى» تاراۋى ەشقانداي سىن كوتەرمەيتىن، ەلىمىزدىڭ عىلىمىنا دا، جاس ۇرپاقتىڭ ءتاربيەسىنە تەرىس اسەرى بار ەڭبەك ەكەنىنە ابدەن كوزىم جەتتى. ءوزى تۋىپ-وسكەن اۋىلىنان جەرىنەدى، انا ءتىلىن قاساقانا كەلەكە ەتەدى، ابايداي الىپ تۇلعانى بيىك تۇعىرىنان قۇلاتقىسى كەلەدى، قالاي شىدايسىز؟ ونىڭ اۋىلعا، تىلگە وشپەندىلىگى ەرتەرەكتە باستالعان، دالەل رەتىندە تانىمال ادەبيەت سىنشىسى باقىت ساربالاەۆتىڭ «وتكىردىڭ ءجۇزى» (1992 ج) كىتابىنان ءۇزىندى كەلتىرەيىك: «...مۇنىڭ ءبىر كورىنىسى - «قازاق ادەبيەتى» گازەتىندە «قالاعا نەگە قىرىن قارايمىز؟» (№2, 1981 جىل) دەگەن تاقىرىپپەن جاريالانعان ق.جۇكەشەۆ اتتى اۆتوردىڭ ساۋاتسىز ماقالاسى...ق.جۇكەشەۆ تىنىمباي نۇرماعامبەتوۆ قالاعا قارسى دەگەن بايبالام جاسايدى...بۇدان وزىنەن-ءوزى شىعاتىن قورىتىندى ق.ءجۇكەشەۆتىڭ ماقالاسى ادەبيەتكە، ادەبي سىنعا دا، اقيقاتقا دا، وقىرمان قابىلداۋىنا دا قاتىسى شامالى ءدۇنيە... سونىمەن، ت.نۇرماعامبەتوۆ شىعارماشىلىعىنان قالاعا قارسىلىق ءىزدەۋ - ادەيى ۇيىمداستىرىلعان...» (273-بەت). ءبىر كەزدە اۋىلعا جانە اۋىل تۋرالى كوركەم ءدۇنيە جازۋدىڭ حاس شەبەرىنە اينالعان جازۋشىعا قارادۇرسىن جالا جاپسا، سول ادەتىمەن قازاق ءتىلىنىڭ قاراپايىم قاعيدالارىن ءبىلمەي جاتىپ، قازاق ءتىلى «دالباسا» دەپ تاعى دا بايبالام سالدى. ونىڭ كەمشىلىگىن اۆتوردىڭ قاتىسۋىمەن بولعان 31-كانال «كىم؟»(13.03.2007 ج.) باعدارلاماسىندا مامان-عالىمدار بەتىنە باسسا دا، مەنمەندىكپەن اپتىعى باسىلار ەمەس. ونى ءالى كۇنگە دەيىن، اسىرەسە، ءورىستىلدى باسپاسوزدەردە ءسوز بەرىپ، قولداۋشىلار دا تابىلۋدا. ماعان مىنانداي كۇدىكتى وي كەلەدى، ول الدەبىر قازاققا قارسى توپتىڭ ايتاقتاعانىنا ەرىپ، سولاردىڭ ىقپالىندا ءجۇرگەندەي. سەبەبى ونىڭ دوكتورلىق ديسسەرتاتسياسى عىلىمي ەڭبەككە ءتىپتى كەلمەيدى، بىرەسە ۇكىمەتكە قارسى شىققان وپپوزيتسيانىڭ ءسوزدەرىن مىسالعا كەلتىرگەن، بىرەسە قازاقتى «ءورىستىلدى قازاق»، «قازاقتىلدى قازاق» دەپ ءبولىپ تاستاپ، ءبىرىنەن-ءبىرىن جوعارى قويىپ شاعىستىرۋعا ارنالعان تاپسىرىسپەن جازىلعان ماقالالاردىڭ جيىنتىعىنداي كورىنەدى.
تاعى ءبىر كۇدىگىم - قازاقشا جازىلعان ديسسەرتاتسياسى وتە ءجۇيەسىز، سويلەم قۇراۋى ولپى-سولپى، ال ورىسشا ماقالالارى ءمۇلدەم باسقا، ساۋاتتى جازىلعان، ەكەۋىنىڭ دە اۆتورى ءبىر ادام دەگەنگە سەنبەي قالاسىز. ءبىر باسىلىمدا ءتولەگەن جۇكەەۆ مىرزا ونىڭ ەڭبەگىمەن تەرەڭ تانىس ادامداي، وتە جوعارى باعالاپتى. ت.جۇكەەۆ مىرزا اكادەميك-تىلشىلەردىڭ، وقىمىستىلاردىڭ، زيالى قاۋىمنىڭ ءبىر جىلداي باسپاسوزدە، تەلەديداردا وعان ءبىراۋىزدان قارسى شىققانىن، ءتىپتى دەپۋتات ب.تىلەۋحاننىڭ پارلامەنتتە ۇكىمەتكە ساۋال جولداپ، وعان ءبىلىم جانە عىلىم ءمينيسترى جاۋاپ بەرىپ، جىبەرىلگەن كەمشىلىكتى تۇزەۋ ءۇشىن ونىڭ جازعان وقۋلىعىن پايدالانۋدى توقتاتىپ، ديسسەرتاتسياسىنىڭ قورعالماي قالعانىن بىلمەي مە؟ ەكى جىلدان بەرى قوعامدىق پىكىرگە، ەگەر ق.جۇكەشەۆتىڭ شىن جاناشىرى بولسا، ناقتى دالەلدەرىن ايتىپ، نەگە قاتىسپاعان؟ بۇل كوپكە توپىراق شاشۋ دەمەسكە امال جوق.
جالپى، ءبىز زيالىلار مەن ولاردىڭ كۇنى ەرتەڭ ءىزىن باساتىن قازاق ازاماتتارى اراسىنان اراعا ىرىتكى سالاتىنداردىڭ ەمەس، ۇلتتىڭ جوعىن تۇگەندەپ، ەلباسىنداي ەرەكشە قاسيەتتەرىمەن كورىنەتىندەردىڭ شىققانىن قالار ەدىم.
<!--pagebreak-->
- بىلەسىز بە، اباي توڭىرەگىندە الىپقاشپا اڭگىمەلەر ءجيى-ءجيى بوي كوتەرەدى. عۇلامانى كريشناتانۋشىلار قاتارىنا قوسقاندار دا بولدى. بۇل ەل اراسىنا ىرىتكى سالۋ ما، ءالدە قازاقتىڭ ۇلىلارىن بەتپەردە تۇتىپ، وزگەلەردى دە وسى دىنگە تارتۋدىڭ قام-قارەكەتى مە؟
- ابايدىڭ كىم ەكەنىن نە مەكتەپتە، نە جوعارى وقۋ ورىندارىندا ءوز دارەجەسىندە وقىتا الماي كەلەمىز. بۇل ءوز ىشىمىزدە اباي تۋرالى «ايەل العىش»، اتاق-داڭققا «بايلىقپەن قول جەتكىزگەن»، ت.ب. جاداعايلىققا بارۋعا جول اشتى، ابايدىڭ دۇنيەتانىمىن جان-جاقتى تالداپ بەرۋگە شاماسى جەتپەگەن، ياعني قاساڭ ەۋروپالىق ءبىرجاقتى كوزقاراستان ارىلماعان قازاق فيلوسوفتارىنىڭ كەمشىلىگىنەن «اباي - كريشنايت»، «اباي - پروتەستانت»، «اباي ءدىننەن دە جوعارى دانىشپان» دەگەن جالعان دايەككە قۇرىلعان شەتەلدەن اعىلعان ميسسيونەرلەردىڭ مەملەكەتىمىزدىڭ شاڭىراعىن شايقالتۋعا باعىتتالعان زىميان ءىس-ارەكەتىنىڭ باستى قۇرالىنا اينالۋىنا مۇمكىندىك بەرىپ وتىرمىز.
امەريكادان ارنايى دايىندىقتان ءوتىپ كەلگەن، بۇكىل ورتا ازيا جانە قازاقستانداعى پروتەستانت-ميسسيونەرلەردىڭ باسشىسى بولعان چارلز ۋەللەر سەكىلدى شەتەلدىكتەر ءدىني ىرىتكى سالاتىن ۇگىت-ناسيحات جۇمىسىنا العاشقىدا تىكەلەي ارالاسسا، كەيىننەن ءدىن تۋرالى زاڭىمىزدىڭ وسالدىعىن پايدالانىپ، قازىر ولار وزدەرى ەلىنە قايتىپ، قازاق اراسىنان دايىنداعان «سەكتانت - كادرلار» كۇندىز-ءتۇنى ايانباي ەڭبەك ەتۋدە. حالىقارالىق كريشنا ساناسى قوعامىنىڭ بەلسەندى ءمۇشەلەرى - دوسىم جانە اسان وماروۆتار اباي مەن مۇحتار اۋەزوۆتى كريشنايت ەتىپ «جاڭالىق» اشقاندا، ءبىراز اكادەميك پەن كوپتەگەن فيلوسوف-پروفەسسورلار «جاڭاشا كوزقاراس» دەپ قوشتاي ءجونەلدى، ءتىپتى اعايىندى وماروۆتاردىڭ دا، چ.ۋەللەردىڭ دە تەرىس پيعىلدا، جات اعىمنىڭ جاقتاۋشىسى رەتىندە جازىلعان قاۋىپتى كىتاپتارىنا اكادەميكتەر العىسوز جازىپ، تامسانا ماراپاتتادى.
ءبىر عانا مىسال، كريشنايت وماروۆ ابايدىڭ شىعارمالارىن جات اعىمعا يكەمدەپ، بۇرمالاپ تۇسىندىرەتىن «ابايتانۋ كۋرسى» (1998 ج), «ۇلىلار ۇندەستىگى» (1999 ج), «ابايتانۋ» (2002 ج) ت.ب. كىتاپتاردى توپەپ شىعارىپ قانا قويماي، ودان كەيىن تاعى دا بىلتىر اعايىندى وماروۆتار «شاكارىمنىڭ ءۇش انىعى» اتتى كىتاپتى اكادەميك ر.ا.ورازاليەۆتىڭ العىسوزىمەن شىعاردى. ادامزات بالاسى ءۇشىن ءارى قۇپيا، ءارى كيەلى «ارۋاق، رۋح» ۇعىمدارىن وماروۆتار وزدەرى «ارۋاقتاردىڭ» ىشىنە بارىپ كورىپ-بىلگەندەي باياندايدى، ولار كريشنايتتىق تەرمين «نازىك الەمگە» كىرىپ كەتكەندىگى سونشالىق، بۇگىنگى كۇننىڭ جالعان باقسى-بالگەرلەرىن شاكارىممەن بايلانىستىرىپ، بەتتەرى بۇلك ەتپەيدى. ءسوزىمىزدى دالەلدەۋ ءۇشىن كىتاپقا كوز جۇگىرتەيىك: «ارينە، ءشاكارىم ارۋاعى بۇگىنگى كۇندەرى باسقا دا جوعارى ارۋاقتارمەن بىرىگىپ «اق جول» ۇيىمىنىڭ «اققۋلارى» ارقىلى قازىرگى كەزدە حالىققا ءوزىنىڭ ءۇلكەن كومەگىن كورسەتىپ جۇرگەنىنە داۋ جوق. مۇنىڭ اقيقاتتىعىن سەمەي ءوڭىرىندەگى «اققۋلارمەن» ءبىرگە ءشاكارىم كەسەنەسىنە بارعان ادام ايقىن سەزىنە الادى. ونىڭ كەسەنەسىنە كىرگەن ساتتە-اق رۋحاني قۋاتتىڭ اسەرىن بىردەن سەزىنۋگە بولادى. ءشاكارىم ارۋاعى دا، ءوزىنىڭ قاسىندا جاتقان اباي ارۋاعى ءتارىزدى، كەلگەن ادامدارعا ءوزىنىڭ اقىل-كەڭەسىن بەرىپ، ونىڭ جاقسى-جامان قاسيەتتەرىن كورسەتىپ، ءومىرىن دۇرىس جولعا سالىپ جىبەرەدى» (132-ب.)
حالىقارالىق اباي كلۋبىنىڭ پرەزيدەنتى روللان سەيسەنباەۆ ءوزىن قازاقستانداعى «ءاحماديدىڭ ليدەرىمىن» دەپ جاريالاپ، سونىمەن قاتار وماروۆتىڭ «ابايتانۋىنا» العىسوز جازىپ، ونى «قازىرگى زاماننىڭ دانىشپانى» دەپ ايتىپ سالدى. وسىدان كەيىن كىمگە سەنەسىز، اتاقتى اكادەميكتىڭ ءسوزى - اناۋ، بەلگىلى جازۋشى، ابايعا جاناشىر دەگەن مىقتىنىڭ ءسوزى - مىناۋ... ءبىر تاڭعالارلىق نارسە، چ.ۋەللەر دە، ر.سەيسەنباەۆ پەن م.تەلىبەكوۆ تە، اعايىندى وماروۆتار مەن ق.جۇكەشەۆ تە ءبىر-ءبىرىنە قارسى شىقپايدى، رەتى كەلسە، جاقتايدى.
- ءسىزدى قازاق پروزاسىنىڭ تارلانى تاكەن الىمقۇلوۆ جەتەكتەپ ءجۇرىپ تاربيەلەگەن، قازاق ادەبيەتىنىڭ كورنەكتى سىنشىسى تولەگەن توقبەرگەنوۆ العاشقى اڭگىمەسىنە «رەداكتورلىق» جاساعان دەيدى. اتاقتى جازۋشىلاردىڭ ىقىلاسىنا قالاي يە بولدىڭىز؟
- 1978 جىلى تاكەن اعانىڭ تۋعان جەرى - سوزاق اۋدانىنىڭ جارتىتوبە سوۆحوزىندا 60 جاسقا تولۋىنا ارنالعان ۇلكەن جيىن ءوتتى. مەكتەپتىڭ مۇعالىمى رەتىندە ءسوز ءسويلەدىم، كەيىنىرەك مەنى شاقىرىپ الىپ «سەندە جازۋشىلىق تالانت بار» دەپ، ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن جازۋشىلار وداعى مەن گازەت-جۋرنال رەداكتسيالارىنا «بىلە بەر» دەپ ەرتىپ اپارىپ، «اۋىل ادامدارىمەن، ياعني كەيىپكەرلەرىممەن قالاي سويلەسەمىن، بايقاپ وتىر» دەپ تالاي جەردى ءبىرگە قىدىرتقانى بار. ءسويتىپ ءجۇرىپ، ون جىلعا جۋىق «ءتاكەن مەكتەبى» دەگەن ۇلكەن مەكتەپتەن وتكەنىمدى دە بايقاماي قالىپپىن. «ءوتپەلى كەزەڭ» دەگەن العاشقى اڭگىمەمدى تولەگەن اعاعا بەرىپتى، ول اعامىز اڭگىمەمدى اياۋسىز ءتۇزەتىپتى، سودان كەيىن «قازاق ادەبيەتى» گازەتىنە «ۇكىلى ءۇمىت» ايدارىندا جاريالادى. تولەگەن اعانىڭ قولىمەن تۇزەتىلگەن اڭگىمەنىڭ ءتۇپنۇسقاسىن اسىل زاتتاي ساقتاپ ءجۇرمىن، ودان اعانىڭ قامقورلىعىن دا، اششى سىننىڭ ىزعىرىعىن دا سەزىندىم، وسىلايشا تاعى دا ءبىر سىن سىنىبىنان ءوتىپپىن عوي! قازىر سىن ايتىلمايدى، سىن ايتىلسا، كوتەرە المايدى كىلەڭ «كلاسسيك». اللا بۇيىرتىپ كىتاپ شىعارىپ جاتسام، تۇتاستاي بەرەم، ءوزىمە دە، وزگەلەرگە دە ونەگە بولسىن!
- ءسىز ءبىر سوزىڭىزدە «دىنىنە بەكەم بولماعان ۇلت قۇريدى» دەگەن ەدىڭىز. قازىر «ءبىزدىڭ ءبىراز زيالىلار ءتۇرلى اعىمدارعا مۇشە، ميسسيونەرلەردىڭ كىتابىن اۋدارىپ، اقشا تابادى» دەگەن اڭگىمەلەردى ەستيمىز. وسى شىندىققا جاناسا ما؟
- قانداي مىقتى، ۇلكەن مەملەكەت، قانداي ەلدىڭ باسشىسى بولسىن ءوز حالقىنىڭ ءبىر عانا نەگىزگى ءدىندى ۇستانعانىن قالايدى، ءويتپەگەن جاعدايدا ەلىنىڭ تىنىشتىعى بۇزىلادى. بۇعان مىسالدى الەمنىڭ كەز كەلگەن جەرىنەن تاباسىز. سوندىقتان دا ەلىمىزدىڭ پرەزيدەنتى ن.نازارباەۆ: «ءبىز تەگىمىز - تۇرىك، ءدىنىمىز يسلام ەكەنىن ۇمىتپاۋعا ءتيىستىمىز. ول ءۇشىن قاسيەتتى كىتاپ - قۇران كارىمدى ناسيحاتتاۋدى ەستەن شىعارماۋىمىز كەرەك»، - دەپ حالقىمىزعا يماندىلىقتىڭ، بىرلىكتىڭ سارا جولىن كورسەتىپ وتىر. نەگىزگى ءدىنىنەن قول ءۇزگەن ەل ءوز ىشىندە ءبىر-ءبىرىنە دەگەن باۋىرماشىلدىعىنان، ىنتىماعىنان ايىرىلادى. باۋىرلاس ەكى كورەي مەملەكەتى نەگە ءبىرىكپەي وتىر، ءبىر-بىرىنە نەگە ءوشىگەدى. الىپ دەرجاۆا اقش ولاردىڭ ءبىرەۋىن جاقتاپ، ەكىنشىسىن قولداماۋى شيەلەنىسكە اسەرى بار دەسەك تە، مەنىڭشە، باستى سەبەپ - اقش-تىڭ ءجۇزدەگەن ميسسيونەرلەرىنىڭ كورەيا جەرىندە وتە بەلسەندى ارەكەت جاساۋىنان، سونىڭ ناتيجەسىندە نەگىزگى ءدىندەرى - بۋدديزمنەن قول ءۇزدىرىپ، كوپتەپ حريستياندىققا باس ءيدىرىپ، «شوقىندىرىلۋىنان». ونىڭ شەت جاعاسىن ەلىمىزدە دە كەزدەستىرىپ وتىرمىز، ءبىر وتباسى بىرنەشە ءدىنگە ءبولىنىپ، شىرقى بۇزىلۋدا. ەگەر الدىن الىپ، اسقان ساقتىقپەن قاجىرلى ارەكەت جاساماساق، ونىڭ سالدارى بۇكىل مەملەكەتتىڭ شىرقىن بۇزۋعا الىپ بارۋى مۇمكىن.
قازاق ەلى وتكەن مىڭجىلدىق تاريحىندا يسلام ءدىنىن بەرىك ۇستانىپ كەلەدى. ونىڭ مىسالى، كەز كەلگەن اقىن-جىراۋ، عۇلامالار «بيسسميللاسىز» ءسوز باستاماعان:
ءبيسسميللا - ءسوزدىڭ ءپىرى ەكەن،
ەڭ اسىلى - نۇرى ەكەن، - دەپ، نەمەسە
ءبيسسميللا دەپ باستايىن
مەدەت تىلەپ اللادان، - دەپ جالعاسا بەرەدى. ىبىراي التىنسارين دە «ءبىر اللاعا سىيىنىپ، كەل، بالالار، وقىلىق» دەمەدى مە؟! كەڭەس وداعى كەزىندە تىلىنەن، ءدىنىنەن بىردەي ايىرىلعان وتىز شاقتى ۇلت مۇلدەم جويىلىپ كەتتى، بۇل - وتكەننىڭ اششى شىندىعى، زور قايعىسى. ءتىلى مەن ءدىنىن بەرىك ۇستانعان ەل - بىرلىگى مەن بەرىكتىگى جاراسقان ەڭ كۇشتى ەل!
سول سەبەپتى، مەن قولىنا قالام ۇستاعان قازاق زيالىلارىنان، قالامى جۇردەك ازاماتتاردان اقشاعا قۇنىعىپ، وزگەلەردىڭ سويىلىن سوقپاۋىن قالار ەدىم. ويتكەنى قازاقشا جاتىق جازىلعان، بىراق وزگە ءدىندى ناسيحاتتايتىن كوركەم كىتاپتاردى قولىما العان سايىن ءجۇرەگىم اۋىرادى.
اڭگىمەلەسكەن جولداسبەك دۋاناباي
«ايقىن» گازەتى 2 شىلدە 2009 جىل
