ءامىرحان بالقىبەك. بىزدە گەني دە، تالانت تا جوق... بىزدە ءبارى پەرىشتەلەر... (جالعاسى)
پۋشكين جانە بiر ولەڭنiڭ تاريحى
پۋشكين شىعارماشىلىعى دەسە، كiم-كiمنiڭ دە الدىمەن ەسiنە تۇسiرەتiنi ءناسiلi زاڭگi, ۇلتى ورىس اقىننىڭ «يا پومنيۋ چۋدنوە مگنوۆەنە» دەپ باستالاتىن ولەڭi بولاتىن بولار. بالكiم، باسقا ولەڭi بولۋى دا مۇمكiن. بiراق ەكiنiڭ بiرi وسى ولەڭدi بiلەتiندiگi انىق. بۇل ولەڭدi قازاق جازبا اقىندارىنىڭ بارلىق بۋىنى اۋدارۋعا تىرىستى، قايسىبiر بۋىنداردا ەكi-ۇشتەن تالپىنىس جاسالعان كەزدەرi دە بار. ەڭ سوڭعىسى، شاماسى، باتىربولات ايتبولاتۇلىنiكi شىعار. ايتەۋiر، سوڭىندا 1994 جىل دەپ كورسەتiلiپ تۇر. داۋ جوق، ءساتتi اۋدارما:
جادىمدا جاۋھار جالقى ءسات:
جانىمدى تەربەپ، جولىقتىڭ،
جارق ەتە قالىپ، جالتقا ۇساپ،
جان تەڭەسپەسi كورiكتiڭ.
كوڭiلگە تۇسكەن قاياۋ-مۇڭ،
ۋ-شۋلى كۇندەر كوشiندە
الديلەپ جاندى اياۋلى ءۇن،
ءۇر بەينەڭ قالدى ەسiمدە.
جۇيتكiدi جىلدار. ءباز ءۇنiن
جۇتتى دا تۇرمىس ارماننىڭ،
ءۇزiلدi تالىپ نازiك ءۇن،
سۇرەڭسiز كۇنگە الداندىم.
جىلجيدى جالقاۋ جىراقتا اي،
سىرعيدى كۇندەر كوڭiلسiز.
تابىنتپاي، ءتاتتi مۇڭايتپاي،
قۇشتارسىز، iڭكار سەزiمسiز.
... جانىما جايدى باق قۇشاق:
توسىننان قايتا جولىقتىڭ،
پۋشكين جانە بiر ولەڭنiڭ تاريحى
پۋشكين شىعارماشىلىعى دەسە، كiم-كiمنiڭ دە الدىمەن ەسiنە تۇسiرەتiنi ءناسiلi زاڭگi, ۇلتى ورىس اقىننىڭ «يا پومنيۋ چۋدنوە مگنوۆەنە» دەپ باستالاتىن ولەڭi بولاتىن بولار. بالكiم، باسقا ولەڭi بولۋى دا مۇمكiن. بiراق ەكiنiڭ بiرi وسى ولەڭدi بiلەتiندiگi انىق. بۇل ولەڭدi قازاق جازبا اقىندارىنىڭ بارلىق بۋىنى اۋدارۋعا تىرىستى، قايسىبiر بۋىنداردا ەكi-ۇشتەن تالپىنىس جاسالعان كەزدەرi دە بار. ەڭ سوڭعىسى، شاماسى، باتىربولات ايتبولاتۇلىنiكi شىعار. ايتەۋiر، سوڭىندا 1994 جىل دەپ كورسەتiلiپ تۇر. داۋ جوق، ءساتتi اۋدارما:
جادىمدا جاۋھار جالقى ءسات:
جانىمدى تەربەپ، جولىقتىڭ،
جارق ەتە قالىپ، جالتقا ۇساپ،
جان تەڭەسپەسi كورiكتiڭ.
كوڭiلگە تۇسكەن قاياۋ-مۇڭ،
ۋ-شۋلى كۇندەر كوشiندە
الديلەپ جاندى اياۋلى ءۇن،
ءۇر بەينەڭ قالدى ەسiمدە.
جۇيتكiدi جىلدار. ءباز ءۇنiن
جۇتتى دا تۇرمىس ارماننىڭ،
ءۇزiلدi تالىپ نازiك ءۇن،
سۇرەڭسiز كۇنگە الداندىم.
جىلجيدى جالقاۋ جىراقتا اي،
سىرعيدى كۇندەر كوڭiلسiز.
تابىنتپاي، ءتاتتi مۇڭايتپاي،
قۇشتارسىز، iڭكار سەزiمسiز.
... جانىما جايدى باق قۇشاق:
توسىننان قايتا جولىقتىڭ،
جارق ەتە قالىپ، جالتقا ۇساپ،
پەرiشتەسi بوپ كورiكتiڭ.
جۇرەك تۇر ءرات جىر ايتىپ،
ەلتiتiپ تاعى ەركە ۇنگە،
تابىنتىپ، تەربەپ، مۇڭايتىپ،
تالپىنىپ، نۇرلى ەرتەڭگە.
پۋشكين قالامىنان تۋعان الەمدiك پوەزيانىڭ جاۋھارى بۇدان كەيiن دە قازاق تiلiنە اۋدارىلا بەرەتiندiگiنە سەنiمدiمiز. بiرi ءساتتi, بiر ءساتسiز بولار، بiراق ماسەلە وندا ەمەس، باسقادا. ول باسقامىز - بۇل ولەڭنiڭ ءار تولقىننىڭ كوڭiل تۇكپiرiندە قايتادان تۇلەپ جاڭعىرا بەرەتiندiگiندە، بالكiم، ماڭگiلiك جاستىعىندا. جاستىق باردا، قۇشتارلىق سەزiم باردا بۇل ولەڭ دە قاتار ءجۇرiپ ءومiر سۇرە بەرمەك، ءار تولقىننىڭ كوكەيiندەگiسiن ءدوپ باسىپ ايتا بەرمەك.
بiراق بiزدiڭ بۇگiنگi ايتپاعىمىز وسى ولەڭنiڭ ءوزi ەمەس، ونىڭ جازىلۋ كەزەڭi, بۇل كەزەڭنiڭ، ونداعى وقيعالاردىڭ پۋشكين ومiرiندەگi ورىنى تۋرالى بولماق. ءيا، ولەڭ كەيiپكەرi پۋشكين بيوگرافتارى ناقتى جازاتىنىنداي، اننا پەتروۆنا كەرن دەپ اتالاتىن حانىم ەكەنi بەلگiلi. وى بiر ايەلگە پۋشكين 20 جاسىندا الدەبiر وتىرىستا العاش كەزدەستiرiپ قالعان ساتتەن باستاپ قۇلاي عاشىق بولعان. الىپ ۇشپا اقىننىڭ وزiنە دەگەن ىنتىقتىق سەزiمiن «قۋلىعى قىرىق ەسەككە جۇك» سۇلۋ بيكەش تە جيi-جيi قوزدىرىپ وتىرعان سەكiلدi. ايتەۋiر، پۋشكيننiڭ حاتتارىنان بiلەتiنiمiز، اقىننىڭ ءوزi جوق جەردە بۇل ايەل ونىڭ پوەزياسى تۋرالى جىلى-جىلى پiكiرلەر بiلدiرiپ وتىرعان. ال بۇل لەبiزدەردiڭ پۋشكين دوستارىنىڭ حاتتارى ارقىلى وعان جەتپەي قالۋى مۇمكiن ەمەس-تi. ءوز گەنيi مەن سىلقىم سۇلۋ تالعامىنىڭ اراسىندا قانداي دا بiر بايلانىس بار ەكەندiگiن سەزiنۋ - اقىن ءۇشiن مۇنىڭ دا از باقىت بولماعاندىعى انىق. قىسقاسى، وسى بiر جىلدارداعى پۋشكيننiڭ كەرن توڭiرەگiندە جۇرگەن ءوز دوستارىنان ول تۋرالى قايتا-قايتا سۇراستىرا بەرگەندiگiن اڭعارۋعا بولادى. مۇنىڭ اقىرى ەكەۋiنiڭ كەزدەسۋلەرiنە، ءوزارا حات جازىسۋلارىنا ۇلاسقان. مiنە، پۋشكين جازعان سول حاتتاردىڭ بiرiنiڭ ءۇزiندiسi مىنانداي: «... قوش بولىڭىز! قازiر ءتۇن، مەنi سiزدiڭ مۇڭلى دا ىنتىزارلىققا تولى بەينەڭiز مازالاۋدا. سiزدiڭ جانارىڭىزدى، ءسال-ءپال تۇرiك ادەمi ەرiندەرiڭiزدi كورiپ تۇرعانداي بولا بەرەمiن. قوش بولىڭىز. مەن سiزدiڭ اياعىڭىزدىڭ جانىندا، سiزدiڭ قوس تiزەڭiزدi قۇشاقتاپ وتىرعانداي سەزiنەمiن - مەن ءدال وسىنداي قيالىمنىڭ ەڭ بولماسا بiر مينۋتى ناقتى شىندىققا اينالسا، وعان بار عۇمىرىمدى سارپ ەتۋگە دايارمىن. قوش بولىڭىز جانە مەنiڭ ساندىراعىما سەنiڭiز; ول بiرتۇرلiلەۋ كورiنەر، بiراق وندا شىندىق بار». مiنە، پۋشكيننiڭ كەرنگە جازعانى وسى سارىنداس حاتتار.
ال ا.پ.كەرننiڭ ءوزi پۋشكيننiڭ جوعارىداعى ولەڭدi وزiنە سىيلاعان ءساتiن بىلاي جازادى: «بiزدiڭ اڭگiمەمiزدiڭ نە تۋرالى بولعانى ناقتى ەسiمدە جوق; ول بiزدiڭ ولەنيندەردiڭ ۇيiندەگi العاشقى كەزدەسۋiمiزدi ەسكە الدى، ول تۋرالى اسەرلەنە اڭگiمەلەدi... ول ەرتەسiنە تاڭەرتەڭ كەلدi. قولىندا «ونەگيننiڭ» ەكiنشi تاراۋى بار. قوشتاسار ءساتiمiزدiڭ بەلگiسi رەتiندە ونى ماعان تارتۋ ەتتi. وسى كەسiلمەگەن بەتتەردiڭ بiرiنەن ءتورت بۇكتەلگەن پاراققا جازىلعان «جادىمدا جاۋھار جالقى ءسات» جانە باسقا دا ولەڭدەردi تاۋىپ الدىم. مەن بۇل جىر-تارتۋلاردى قوبديشاما جاسىرعىم كەلگەن. ول مەنiڭ قيمىلىمدى جiتi قاداعالاپ تۇردى، سوسىن ولەڭدەردi قولىمنان جۇلىپ العانى. ول ولاردى كوپكە دەيiن بەرمەۋگە تىرىستى. مەن ولاردى زورعا دەگەندە قايتا سۇراپ الدىم. ءدال وسى ساتتە ونىڭ باسىنا قانداي قيال كەلگەنiن بiلە الماي-اق قويدىم...»
ءيا، پۋشكين ايگiلi ولەڭiن وسى ولەڭ وزiنە ارنالعان ايەلگە بەرگiسi كەلمەگەن. بiراق قايتارىپ الۋعا شاماسى كەلمەگەندiگi جانە راس. بۇل جەردە نە قۇپيا جاتۋى مۇمكiن؟
پۋشكين ءوز عاشىعىنىڭ جۇرگiش ايەل ەكەنiن جاقسى بiلەتiن-دi. بۇل كەزدەردەگi استانالىق اقسۇيەك قاۋىمنىڭ ورتاسىندا ا.پ.كەرن بابىل سايقالى دەگەن لاقاپ اتپەن دە ءمالiم-دi. الدەبiر شالعا زورلاپ تۇرمىسقا بەرiلگەن ءوزi سۇلۋ، ءوزi اقىلدى ايەلدiڭ قىزىقتى وزگە جاقتان iزدەۋiن، ارينە، تۇسiنۋگە بولادى. بiراق پۋشكيننiڭ بابىل سايقالىمەن بايلانىسۋىن تۇسiنە الاتىن ادام بار ما؟ تەك بايلانىسىپ قويماي، ۇلى اقىنىڭىز وعان ەڭ ۇزدiك ولەڭدەرiنiڭ بiرiن ارناپ وتىرسا شە؟ شاماسى، پۋشكين جوعارىداعى قوشتاسۋ ساتiندە ءوزiنiڭ بولاشاعىنىڭ الدىندا بiر ساتكە بولسا دا ەسەپ بەرۋگە تىرىسقان سەكiلدi. پۋشكينگە بارلىق پەندەشiلiگiن كەشiرگەن ۇرپاقتىڭ ونىڭ سالداقىمەن بايلانىسۋىن كەشiرمەي قويۋى مۇمكiن عوي. ءيا، ابدەن مۇمكiن. مۇنى كەمەڭگەر باسىمەن پۋشكيننiڭ تۇسiنبەۋi مۇمكiن ەمەس-تi. ونىڭ كەرنگە ولەڭ جازىلعان قاعازدارىن بەرiپ الىپ، ارتىنشا-اق ولاردى قايتارىپ الۋعا تىرىسۋىندا وسىنداي سىر جاتقانداي.
دەگەنمەن كەرنمەن وتكiزiلمەك بiر ءتۇن ءۇشiن پۋشكيننiڭ 8 جىلىن سارپ ەتكەنi راس. 1828 جىلى ول زامانداسى س.ا.سوبولەۆسكيگە بىلاي دەپ جازادى: «... سەن مەن وزiڭە قارىز 2100 تۋرالى ەشتەڭە جازبايسىڭ، كەرiسiنشە، مەن جاقىندا عانا قۇدايدىڭ شاپاعاتىمەن... كەرن تۋرالى جازاسىڭ» دەپ ناز بiلدiرەدi.
ارينە، كوپ نۇكتەنiڭ ورنىندا نەنiڭ تۇرعاندىعى بەلگiلi.
ال ەندi وزiنە «جادىمدا جاۋھار جالقى ءسات» سەكiلدi جامپوز جىر جازدىرتقان، سول جىردى جازدىرتار تەلەگەي تەڭiز سەزiم سىيلاعان ارۋدى «قالاعانىن» العاسىن اقىننىڭ كوپ تومەن ەتەكتiنiڭ بiرi قىلىپ مۇقاتا سالۋى ادام قيالىنا سياتىن نارسە مە؟ «ارينە، «جوق» دەر ەدi بiزدiڭ بiراز وقىرمان. «اقىندiكi دۇرىس» دەر ەدi جانە بiرازى. قىسقاسى، ەگەر پۋشكين قازاق بولسا، ونىڭ كەرنi قازاقتىڭ كەلiنشەگi بولسا، پۋشكين مەن ونىڭ «جۇرگiش» ماحابباتى توڭiرەگiندە ۇلكەن ايتىس-تارتىس باستالىپ كەتەر ەدi. «پۋشكين - پەرiشتە» دەر ەدi كوپشiلiك. «پەرiشتە بولعان، پەرiششتە بولىپ قالا بەرۋگە تيiس» دەر ەدi سوسىن نىعارلاپ. ايتەۋiر، بۇل قازاقتىڭ «قازاق» پۋشكينگە شاڭ جۋىتپاۋعا تىرىساتىندىعى انىق. سوسىن «اقتى اق، قارانى قارا» دەپ ايتۋعا تىرىساتىن جاڭاعى بiرقانشا ازدىڭ جۇيكەسiنە شي جۇگiرتiپ راحاتتانار ەدi بۇل قازاق. ال مۇنداي دەرتتi پسيحولوگيا تiلiندە نە دەپ اتايتىنىن بiلەسiزدەر مە؟..
«يiرiم» مەن «جازمىش»
سوڭعى كەزدەرi قازاق ادەبيەتiندە كوپ شۋ شىعارىپ جۇرگەن، ادەبي ورتادا اڭگiمە بولماي قالمايتىن دۇنيەلەردiڭ قاتارىنا قادىر مىرزا ءالي اعامىزدىڭ وسى ەكi كiتابىن جاتقىزۋعا بولادى. بiز ەكi كiتاپتى دە كەمشiلiكتەن قۇر الاقان دەي المايمىز. جوعارىدا ايتتىق، پۋشكين - ۇلى اقىن. بiراق پەرiشتە ەمەس ەكەندiگi جانە راس. پەرiشتەلiگiنەن پەندەشiلiگi باسىم تۇسپەسە، جاڭاعى سوبولەۆسكيگە جازعانداي حاتىن جازباعان بولار ەدi. جازعان ەكەن، دەمەك، ەكi اياقتى پەندەگە ءتان كەمشiلiكتەر ونى دا سىرت اينالىپ وتپەگەندiگi. پۋشكيننiڭ ءوزi تۋرالى وسىنداي پiكiر تۇيۋiمiزگە ونىڭ ارتىندا قالعان مۇرالارى (مۇرا تەك ولەڭ عانا ەمەس قوي) سەبەپشi بولىپ وتىر، ال قازiرگi كوزi تiرi كلاسسيك اقىنىمىز قادىر مىرزا ءاليدi پەرiشتە دەي المايتىنىمىز وزiنەن-ءوزi-اق بەلگiلi, باسى اشىق نارسە ەمەس پە! تومەننەن تۇپتەسەك - شىندىق، جوعارىدان كوكتەسەك - اقيقات. پۋشكيندە بار كەمشiلiك قادىر مىرزا اليدە دە بار. ءدال پۋشكيندiكiندەي بولماسا دا، باسقاشا سارىنداعى كەمشiلiكتەر. بۇعان قادىر مىرزا ءالي اعامىز كەلiسەدi عوي دەپ ويلايمىن. بiراق مىرزا ءالي دۇنيەلەرiنەن تەك كەمشiلiكتەردi عانا كورۋگە تىرىسۋ جانە دۇرىس ەمەس.
مەنiڭ بiر سىيلاس iنiم «قازاق ءولiسiنiڭ ارتىنان عايبات ءسوز ايتپاعان» دەيدi. وسىلاي دەپ الىپ بiر توپ اقىنداردىڭ ولەڭدەرiن مىسالعا كەلتiرەدi. Iشiندە، ارينە، اباي دا بار. دالiرەك ايتساق، اقىننىڭ iنiسi وسپان قايتىس بولعاندا جازعان جوقتاۋ جىرلارىنان ۇزiندiلەر. مەنi قينايتىنى، iنiمنiڭ ءوزiنiڭ ءۋاجiن ابايدىڭ سوزiمەن جانە قيراتۋعا بولاتىنىن اڭعارمايتىندىعى. ال ونىڭ شامىرقانىپ شۇيلiگiپ وتىرعان اۆتورى بولسا، ول ارينە، وسى قادىر مىرزا ءالي، ونىڭ اتىشۋلى «يiرiمi». Iنiمە قارسى ايتار ءۋاجدi وسى «يiرiمنiڭ» وزiنەن، ونىڭ ۇلى اقىنىمىز جۇمەكەن تۋرالى بەتتەرiنەن تاپقىم كەلەدi:
«... - بiز ءوزi و باستان وڭىپ تۇرعان جوق ەكەنبiز عوي!
- اباي اتامىزدىڭ ءوزiن ال! ايتىساتىن تiرi اقىن قالماعانداي كەيiن سۇيەكتەرi قۋراپ قالعان بۇقار جىراۋ مەن شورتانبايعا تيiسەدi!
- بiز وزدەرiمiز شە؟ - دەدi جۇمەكەن. - وڭىپ تۇرمىز با؟
- وڭىپ تۇرعان جوقپىز، ارينە!
جالپى پەندەشiلiكتەن بيiكتەۋ تۇرعان جازۋشى تابا قويار ما ەكەنبiز...» (قادىر مىرزا ءالي، «يiرiم»، الماتى، «اتامۇرا» باسپاسى، 2004, 154-بەت).
ال ەندi اقيقاتىن ايتايىق، اباي تيiستi ەكەن دەپ، بۇقار جىراۋ مەن شورتانبايلاردىڭ نامىسىن جىرتىپ جاتقان قازاق قايدا بار؟ الدە كەمەڭگەر ابايدى جۇندەي المايتىن قازاقتىڭ شاماسى شىمىر ساقاداي شاپ-شاعىن قادىر مىرزا اليگە عانا جەتە مە؟..
ەگەر «يiرiم» بولماسا، مەنiڭ جۇمەكەن مەن مۇقاعالي سەكiلدi ەكi ۇلى اقىننىڭ تالدىقورعان جاقتا كادiمگiدەي «شەكiسiپ» قالعانىن ءومiر بويى بiلمەي كەتۋiم مۇمكiن-دi. «ياپىر-اۋ،- دەيمiن iشiمنەن، - ەگەر ەكi ۇلى تالانت «مەن مىقتىمىن، مەن مىقتىمىن» دەپ تiرەسiپ قالعان بولسا، وندا تۇرعان نە كiنارات بار ەكەن؟ قايتا بۇل ولاردىڭ اقىندىق تەمپەرامەنتتەرiن، وزدەرiنە دەگەن، وزدەرiنiڭ شىعارماشىلىعىنا دەگەن iشكi سەنiمدەرiن اڭعارتاتىن ارعى-بەرگi ادەبيەتتە بولا بەرمەيتiن سيرەك وقيعا ەمەس پە!» ءيا، كادۋiلگi ەسەنين مەن ماياكوۆسيدiڭ تەكەتiرەسi سەكiلدi. الدە تەك ورىس اقىندارىنىڭ بiرiنشiلiككە تالاسۋىنا بولادى دا، قازاق اقىندارى ولاردان سورلى ما؟ اقىن توبەلەسە بiلۋi كەرەك. قاجەت جەردە ءوز شىعارماشىلىعىن جۇدىرىقپەن دە قورعاي الاتىن بولۋعا تيiس. بۇل - اقىندىق ونەردiڭ جازىلماعان زاڭدىلىقتارىنىڭ بiرi. بiزدiڭ ماحامبەت، ورىستىڭ پۋشكينi, ۆەنگەردiڭ پەتەفيi... سوزiمiزگە دالەلدi ونداپ، جۇزدەپ كەلتiرۋگە بولادى. جاسىق ادامنان اقىن شىقپاق ەمەس. ال جالىندى ادامدا شالت باسقان قيمىلداردىڭ دا بولاتىنى انىق. ادام جانىنىڭ بiلگiرi اتانعان دوستوەۆسكيدiڭ ءوزi: «مەنiڭ تۆورچەستۆوم ءوزiمدi كۇناھار سەزiنگەن ساتتەن باستاۋ العان» دەگەن. ال بiز بۇل قالامگەر قاۋىمىنىڭ ءبارiن دiني، ادامي ۋاعىز ايتاتىن شiركەۋ نە مەشiت توڭiرەگiندەگiلەرگە اينالدىرعىمىز كەلەدi. ودان قالسا پەرiشتە جاساماق، تاس تۇلعاسىنا تامسانىپ وتىرماق نيەتiمiز جانە بار. شاماسى، قاتەلەسiپ جۇرگەن اقىندارىمىز ەمەس، بiز بولارمىز. ايتپەسە، فرانسۋا ۆيوننىڭ ايگiلi تەنتەكتەۋ بiر شۋماعىنا تامسانىپ الىپ، ءوزiمiزدiڭ ۇلى اقىنداردان تەك پەرiشتەنiڭ ەلەسiن كورە بەرگiمiز كەلەتiندiگiنە نە سەبەپ؟..
زىميان دا وسىلار... زيالى دا
اقىن جايلى ولەڭ كوپ. تولەگەن ايبەرگەنوۆتىڭ ولەڭi بار، جاڭاعى قادىر مىرزا ءالي اعامىزدىڭ دا قاناتتى بiر شۋماعى ولەڭ سۇيەر كiم-كiمنiڭ دە ەسiندە بولسا كەرەك. دەگەنمەن اقىن جايلى اقيقاتتى تاپ باسىپ ايتاتىن ولەڭ مۇقاعالي ماقاتاەۆتiكi سەكiلدi:
اقىن جايلى ايتادى قىزىقتى اڭىز،
بiراق سەن قىزىقپا، قىز!
راس-اق، بiزدەر - پاتشا!
مۇجىق تا بiز...
تۇزiك تە - بiز، تۇنەرگەن بۇزىق تا بiز!
اقىندارعا قىزىقپا،
قىزىقپا، قىز!
شىنىمەن اقىن جانىن قالايسىڭ با؟
شىدايسىڭ با، شىنىمەن تالاي سىنعا؟
اقىن دەگەن بiردە قارت، بiردە ءسابي،
قارتتى سىيلاپ، سابيگە قارايسىڭ با؟
Iلiكپە قىز،
اقىننىڭ تۇياعىنا.
زىميان دا وسىلار...
زيالى دا.
(«قىزىقپا قىز!»)
مەنiڭشە، وسى ولەڭنiڭ ءار جولىن تارقاتىپ ايتار بولساق، قادىر مىرزا ءاليدiڭ «يiرiمi» بولماسا دا، سول «يiرiمنiڭ» توڭiرەگiندەگi دۇنيە كەلiپ شىعار ەدi. ولاي بولسا، اقىن تۋرالى اقىننىڭ ءوزi ايتىپ تۇرعان اقيقاتتان بiز نەگە قاشقاقتايمىز؟! الدە قورقاق بولعانىمىز با؟
ايگiلi «ۋليسستiڭ» اۆتورى دجەيمس دجويس تۋرالى ايەلiنiڭ، توسەكتi بiرگە بولiسكەن، تiرشiلiك مەحناتىن بiرگە شەككەن جارىنىڭ مىنانداي سارىندا جازعان ەستەلiگi بار: «راس، مەن ونىڭ جازعاندارىن كادۋiلگi وقىرماندارى سەكiلدi تامسانىپ وقيمىن. داۋ جوق، ۇلكەن تالانت. ال ونىڭ ءوزi ادام رەتiندە وتە بۇزىلعان جان. كەيبiر قىلىقتارىن كورگەندە تiپتi جۇرەگiم اينيتىن...» بۇل دجەيمس دجويسقا، ادەبيەتتەگi ۇلكەن بiر باعىتتىڭ كوشباستاۋشىسى بولعان دجويسقا قويىلعان دياگنوز. مۇنداي دياگنوز، اقىندار جايلى اڭىزداردان اقيقاتتىڭ جۇمىرتقاسىن ارشىپ الا بiلۋدi ۇيرەنسەك، بiزدiڭ دە تالاي ايتۋلى قالامگەرلەرiمiزگە قويىلاتىن دياگنوز بولاتىندىعىنا كۇمانiم جوق. بۇل «ەكi جەردەگi ەكi ءتورت بولاتىندىعى» سەكiلدi شىندىق.
شىعارماشىلىق ادامى ادام جان-دۇنيەسiنiڭ قالتارىس-بۇلتارىستارىن ءوزi تانىپ-بiلە العان دەڭگەيدە عانا جازا الادى. مىسالى، تولستويدىڭ الدەبiر كەيiپكەرiنiڭ مۇنداي ساتتە قانداي كوڭiل-كۇيدi باستان كەشiرەتiنiن ءتۇيسiنiپ بiلۋ ءۇشiن ءوزiن-ءوزi ولتiرمەككە نيەتتەنگەنi سەكiلدi دەڭگەيدە. ال ادام بالاسىنىڭ باسىندا بار باسقا كەمشiلiكتەر، جۇيكەدەن كەلiپ شىعاتىن وزگە دە سىرقات-دەرتتەر شە؟ ولاردى شىعارماشىلىق ادامى قالاي تانىپ-بiلمەك؟ بiرەۋلەردەن ەستۋ ارقىلى عانا ما؟ ويتسە، ونىسى قۇر جالاڭ دۇنيە بولىپ شىقپاي ما؟ جالعان دۇنيەگە وقىرماندى قالاي سەندiرە، يلاندىرا الماق؟ مiنە، وسى جەردە شىعارماشىلىق ادامى ەسەپتi, ەسەپسiز حالدا نار-تاۋەكەلگە باسىن تiگەتiن ءسات تۋادى. ۇلى ادامدى دۇنيەگە كەلتiرەتiن دە وسىنداي ساتتەر. بiز جاراتقاننان وسىنداي ساتتەر كوپ بولسىن دەپ تiلەيiك.
راس، اقىن مىنا ومiرگە ءوز ءومiرiنiڭ تەك نۇرلى جاعىن عانا قالدىرىپ، قارا جاعىن وزiمەن بiرگە كورگە الىپ كەتۋگە تىرىسادى. قاي-قاي ۇلى سۋرەتشiنiڭ دە اسىل مۇراتى وسى. بiراق سۋرەتشi مۇراتى وسى ەكەن دەپ، بiزدiڭ ولاردى تۇسiنبەۋگە تىرىسۋىمىز بiزدiڭ قاتەلiگiمiز بولىپ شىقپاي ما؟ ويتەر بولساق، مەدالدiڭ ەكiنشi بەتi قايدا قالادى؟ سوسىن، ەكiنشi بەتi جوق مەدال بولا ما؟
ەستەلiك، ەستەلiك... تاعى دا ەستەلiك...
مەنiڭشە، قادىر مىرزا ءاليدiڭ «يiرiمi»، مۇحتار ماعاۋيننiڭ «مەنi» توڭiرەگiندە ايتىلىپ جۇرگەن اڭگiمەلەردiڭ ءبارi بiزدە وزگە وزىق ادەبيەتتەردەگiدەي ەمەس، ەستi ەستەلiك جازۋ ۇردiسiنە قاراعاندا ونى وقۋ مادەنيەتiنiڭ كەمشiن ءتۇسiپ جاتقانىنان سەكiلدi.
ارينە، ەستەلiكتi ءار ادام ءوز تانىمى، پاراساتى بيiگiنەن قاراپ جازادى.
ايتپەسە، لەرمونتوۆتى اقىن تۇگiلi, ادامنىڭ قاتارىنان شىعارىپ تاستايتىن ەستەلiكتەر جازىلماس ەدi عوي.
ايتپەسە، يۆان بۋنين تەك ماياكوۆسكي ەمەس، ورىس پوەزياسىنىڭ سيمۆولى iسپەتتi ەسەنيننiڭ دە ەكi اياعىن بiر ەتiككە تىقپاس ەدi عوي.
ايتپەسە...
ايتپەسە...
بiراق وسى ايتپەسەلەردەن ورىس ادەبيەتi ۇتىلىپ وتىر ما؟ ارينە، جوق.
مۇقاعالي اقىن ايتقانداي «زىميانىڭىز دا، زيالىڭىز دا - اقىندار».
ولار دا جۇمىر باستى ادام. بالكiم، ەسiمدەرi تاريح پاراعىنا باس ارiپپەن جازىلۋعا تيiس ادامدار. ولاردان پەرiشتە جاساۋعا تالپىنۋدىڭ ەش قاجەتi جوق. بۇل ادام ەمەس، اللانىڭ قولىنداعى شارۋا بولار. ال پەرiشتە جاساۋعا تالپىنا بەرسەك، بۇل اقىننىڭ قياليلىعى ەمەس، بiزدiڭ قياليلىعىمىز بولىپ شىعادى. قيالي بولىپ وتىرىپ، اقىن جىرىنداعى اقيقات قيسىنىن تاپ باسامىن دەۋ - بوس اۋرەشiلiك.
شاماسى، بوس اۋرە بولماس ءۇشiن نە iستەۋ كەرەك، ەندiگi جەردە وسىعان باس قاتىرۋىمىز كەرەك-اۋ.
قازiرگi اڭگiمەمiزگە قاراساق، بiزدە گەنيلەر دە، تالانتتار دا جوق سەكiلدi.
بiزدە ءبارi پەرiشتەلەر iسپەتتi.
سولاي ما؟
(جالعاسى بار)
«اباي-اقپارات»
