ەلىمىزدەگى ماڭىزدى باستامالاردىڭ ءبىرى – وتاندىق ءونىمدى تۇتىنۋ. وتاندىق ءونىمدى تۇتىنۋ – وتانعا دەگەن قۇرمەتتىلىك عانا ەمەس، ونىڭ ۇلكەن عىلىمي ءمانى بار. ادامزات بالاسى ازىق-تۇلىكسىز ءومىر سۇرە المايدى. ازىق-تۇلىك تۋرالى ايتساق، مەديتسينا عالىمدارىنىڭ انىقتاۋىنشا، ادامنىڭ اعزاسىنا ەڭ پايدالىسى – ءوزى تۋىپ وسكەن جەردەن شىققان ءونىم ەكەن.

بۇل تۋرالى وسىدان 550 جىل بۇرىن قارا ۇزگەن شيپاگەر وتەيبويداق تىلەۋقابىلۇلى ءوزىنىڭ «شيپاگەرلىك بايان» كىتابىندا، مەكەندىك (وڭىرلىك) ازىق-تۇلىكتى تۇتىنۋدىڭ ەرەكشەلىگىنە ايىرىقشا توقتالعان. «شيپاگەرلىك باياندا» اۆتور ۇرپاق دەنساۋلىعىن ساقتاۋ ءۇشىن الدىمەن بالانىڭ تۋىلاردان بۇرىنعى (انا قۇرساعىنداعى) كەزەڭدەرىنە كوڭىل ءبولۋ تۋرالى ايتادى. سونىمەن بىرگە اۆتور ادامزاتتىڭ توپىراقتان جارالعانىن تىلگە تيەك ەتىپ، «بالا دۇنيەگە كەلە سالىپ سول جەردىڭ، ياعني كىندىك قانى تامعان ءوڭىردىڭ اۋاسىمەن تىنىس الادى، اناسىنىڭ ءسۇتىن ەمەدى. بالانىڭ دەنە قۇرامى سول جەردىڭ توپىراق قۇراندىسىمەن تەڭ بولۋى شارت، بالانى مەكەندىك توپىراققا ۇيلەستىرۋ كەرەك»، – دەيدى. 

وتەيبويداقتىڭ ايتىپ وتىرعانى، جۇكتىلىك كەزەڭىندەگى انالار ازىقتانعاندا جانە بوسانعان سوڭ نارەستەنى ازىقتاندىرعاندا جەرلىك توپىراقتان ءونىپ شىققان ازىقتىقپەن ازىقتاندىرۋ ءتيىس، اناسى دا جەرلىك ازىقتىقپەن ازىقتانۋى كەرەك ەكەنىن دارىپتەيدى. ارى قاراي «شيپاگەرلىك باياندا» عالىم بىلاي دەيدى: «بالانىڭ دەنە قۇراندىسى تۋعان جەرىنىڭ توپىراق قۇراندىسىمەن ۇقساس بولۋى كەرەك. ەگەر، دەنەسىندە بىرەر زات كەم بولسا، ونىڭ ەمى ءوزى تۋىپ-وسكەن جەردىڭ توپىراق قۇراندىسىنان تابىلادى دەي كەلىپ، «سول ارادا، سول پەندەمەن بىرگە وسكەن زاتتان شيپا ەمى بولادى» – دەيدى. سونىمەن قاتار، «ادامنىڭ دەنە قۇراندىسى مەن توپىراقتىڭ قۇراندىسى ۇقساس» – دەگەن قورىتىندىعا توقتايدى. عالىمنىڭ بۇل تۇجىرىمداماسىن قازىرگى مەديتسينا عىلىمى بىلاي دالەلدەيدى: توپىراقتا 92 ەلەمەنت (كەي دەرەكتەردە 110 ەلەمەنت دەلىنەدى) بار بولىپ، ونىڭ 81-ءى ادام دەنەسىنەن كەزىگەدى ەكەن. مىسالى، بۇيرەكتە – سىناپ، موليبدەن، كادمي،  قارىن استى بەزىندە – مىرىش، قان پلازىماسىندا – كوبالت، تيتان، ءتىس كىرەۋكەسىندە – فتور، قاننىڭ پىشىندەس ەلەمەنتتەرىندە – مارگانەتس، مىس، مىرىش، كادمي، قاندا – تەمىر، قالقانشا بەزدە – يود، وكپەدە – ليتي، ميشىقتا – مىرىش، مي سۇيىقتىعى مەن سوپاقشا ميدا – مىس، ميدىڭ ۇلكەن جارتى شارىندا – كوبالت، ىشەك ۇلپالارىندا – قالايى، كوزدىڭ پيگمەنتتى قاباتىندا – باري، قۋىق بەزى مەن سۇيەك ۇلپالارىندا – سترونتسي، شاشتا – اليۋميني، مىشياك، ۆانادي بار ەكەن. اعزادا ميكروەلەمەنتتەر وتە كوپ بولىپ، ولاردىڭ باسىمى سۇيەك جانە بۇلشىق ەت ۇلپالارىندا، باۋىردا بولادى. كالي مەن ماگني جاسۋشا ىشىندەگى سۇيىقتىقتاردا، ناتري مەن حلور جاسۋشا ارالىقتا كەزىگەدى ەكەن. ءتىپتى، سىناپ، ۋران، توري، رازي، التىن ت.ب. ۋلتراميكروەلەمەنتتەر دە اعزادان كەزىگەدى. بىرەر ەلەمەنت جەتىسپەسە، نەمەسە ارتىق بولسا، ادام دەنەسىندە اۋرۋ پايدا بولادى. مىسالى، دەنەدە تەمىر جەتىسپەسە، انەميا نەمەسە قان ازدىق اۋرۋى پايدا بولادى. اعزادا مىس جەتىسپەسە، باۋىردىڭ قىزمەتى ناشارلايدى، شاش تەز اعارادى. انىعىندا مىس قانعا وتتەكتىڭ ءوتۋىن قامتاماسىز ەتەدى. دەمەك، ادام دەنەسى ەت پەن سۇيەكتەن عانا جاساقتالمايدى. تۇلا بويىمىزدا تۇنىپ تۇرعان ەلەمەنتتەر بار. قازاق «اۋرۋ استان» دەپ بەكەر ايتپاسا كەرەك. وسى ەلەمەنتتەردىڭ بارلىعى ادام دەنەسىنە توپىراقتا ونگەن ازىقتىق ارقىلى كەلەدى. 

قازىر ءبىزدىڭ تۇتىنىپ وتىرعان ازىق–تۇلىكتەرىمىزدىڭ اراسىندا لاتىن امەريكاسى، افريكا، ەۋروپا، وڭتۇستىك ازيا، اراب ەلدەرى، قىتاي ت.ب. الىس-جاقىن شەتەلدەردەن كەلەتىندەرى وتە كوپ. زەردەلەي قاراساق، اتالعان ەلدەرمەن ءبىزدىڭ ەلدىڭ كليماتتىق ەرەكشەلىگى مۇلدە ۇقسامايدى. توپىراق قۇراندىلارىمىز تىپتەن باسقاشا. ولاردىڭ توپىراعىنداعى كەيبىر بار ەلەمەنت ەلىمىزدىڭ توپىراعىندا جوق، ەلىمىزدىڭ توپىراعىندا بار كەيبىر ەلەمەنت ولاردىڭ توپىراعىندا جوق. بۇل تۋرالى «شيپاگەرلىك باياندا» بىلاي دەپ جازىلعان: «ارقانداي ءوڭىردىڭ توپىراق قۇراندىسى، توپىراعىنىڭ ءتۇسى ۇقساس بولمايدى، توپىراق قۇراندىسى بۇزىلعان جەر ادامدارعا جان شوشىرلىق تۇرشىكپەلى اۋرۋ الا كەلەدى»، – دەيدى. شىنىمەندە توپىراعى زاقىمدالعان ءوڭىردىڭ تۇتاس ەكولوگياسى بۇزىلىپ، تىرشىلىكتىڭ تەپە-تەڭدىگى ساقتالمايدى. قازاقستانداعى سەمەي پوليگونى مەن ارال ەكولوگيالىق ايماعى ءسوزىمىزدىڭ دالەلى بولا الادى. اسىرەسە سەمەي پوليگونى ايماعىنىڭ توپىراق قۇراندىسى راديواكتيۆتى لاستانۋعا ۇشىراعان. ول وڭىردە  ميكروەلەمەنتتەر كوپ ساقتالعان. ەڭ قورقىنىشتىسى يوندالاتىن رادياتسيالار گەندىك كودتى وزگەرىسكە تۇسىرەتىندىگى بولىپ وتىر. پوليگون ايماعىندا بولعان جەر استى، جەر ءۇستى يادرولىق سىناقتار ناتيجەسىندە اتموسفەراعا، گيدروسفەراعا، ليتوسفەراعا كوپ مولشەردە راديواكتيۆتى ماتەريالدار شىعارىلعان. ول زاتتار تۇتاس ەكولوگيانى لاستاپ، اۋانى، سۋ كوزدەرىن ءبۇلدىرىپ، ول جەرگە شىققان ەگىس ونىمدەرى، وسىمدىك، جەمىس-جيدەكتەرىنە جانە جان-جانۋارلار مەن ادامداردىڭ دەنەسىنە كەمىستىك اكەلەتىن جاعدايلار تۋىلۋدا. ەگەر توپىراقتاعى ەلەمەنتتەر ازايسا، وندا تىرشىلىككە ايتارلىقتاي اسەرىن تيگىزەدى. مىسالى: توپىراقتىڭ 1 كگ قۇرعاق زاتىندا مىس 1 مگ از بولسا، سونىڭ ءوزى تىرشىلىك يەسىنىڭ ءوسۋىن باياۋلاتىپ، دەنە ءپىشىنىن وزگەرتەدى ەكەن. 

ادام دەنەسىنىڭ توپىراقپەن تىعىز بايلانىستى ەكەنىن قاراپايىم تۇردە ايتساق، ءبىزدىڭ ىشپەك-جەمەك، ازىق-تۇلىكتەرىمىزدىڭ بارلىعى توپىراق وسىرگەن ونىمدەر. توپىراقسىز ەشتەڭە وسپەيدى. 

سوڭعى جىلدارى شەتەلدەن كەلگەن كونتسەروگەندىك حيميالىق قوسپالارى كوپ تاعامدار ادام اعزاسىن بۇلدىرۋدە. ويتكەنى، ول تاماقتارعا اسپارتام، مارگارين كوپ قوسىلادى ەكەن. بۇل تۇردەگى تاماقتار قان جانە قان تامىر اۋرۋىن تۋدىرادى. ەلىمىزدە قان جانە قان تامىرى اۋىرۋلارى ەڭ كوپ كەزىگەدى ەكەن. ادامنىڭ ءومىرى تىكەلەي قانمەن بايلانىستى. دەنەدەگى قان مەن قان تامىر تازا بولىپ، قان ىركىلىكسىز اعىپ تۇرسا، وندا دەننىڭ ساۋلىعى بولماق. اۋىرىپ، شەكارا اسىپ، شەتەلدەردەن ەم ىزدەگەنشە، اۋىرمايتىن جول ىزدەۋ كەرەك. ول ءۇشىن ءوز اعزامىزعا ۇيلەسەتىن وتاندىق تابيعي تازا ءونىمدى كوپ تۇتىنايىق!

ەرتاي جومارت

Abai.kz