ءامىرحان بالقىبەك. ءۇش وقيعا (جالعاسى)
ء(ارتۇرلi تاقىرىپقا ەركiن ۆارياتسيالار)
مەنi قىزىقتىراتىن وقيعالار سانى ۇشەۋ-اق. بiراق ءار داۋiرگە، ورتاعا بايلانىستى ولار جاڭاشا قايتالانىپ وتىرادى. جانە وسى ءۇش وقيعادان شەكسiز وقيعالار تiزبەگiن شىعارۋعا بولاتىن سياقتى. ولاردىڭ بIرIنشIسI تاريحشىعا، مەملەكەت قايراتكەرiنە، ادەبيەتشiگە، پالساپاشىعا، جاۋىنگەرگە، پسيحولوگقا، بارiمiزگە ايتارى بار وقيعا.
نەمiس مادەنيەتتانۋشىسى و.شپەنگلەر «ەۋروپا ىمىرتى» كiتابىندا انتوني مەن كلەوپاترا ماحابباتىنا جاڭاشا قاراۋدى ۇسىنادى. ايگiلi مادەنيەتتانۋشى ويىنىنىڭ ءتۇيiنi - انتوني ريمدi مىسىرعا جىعىپ بەرگiسi كەلگەن جوق، كەرiسiنشە، بار ارمان-مۇراتى ازىپ-توزۋدىڭ ءسال-اق الدىنداعى ريم ورتالىعىن مىسىرعا كوشiرۋ ارقىلى ونى ساقتاپ قالۋ ەدi دەگەنگە سايادى. بiز بۇل ارادا اتاقتى شەكسپير قالامىنان شىققان تراگەديانىڭ مازمۇنىن جوققا شىعارمايمىز. دەگەنمەن ءوز كوزقاراسىن دالەلدەۋ ءۇشiن قولدانىلاتىن شپەنگلەر دەرەكتەرi مەن دالەلدەرi كوكەيگە قونىمدى-اق. ءدال وسى تۇستا «كلەوپاترا ءوز ەلiنiڭ تاۋەلسiزدiگiن ساقتاپ قالۋ ءۇشiن انتونيدiڭ قۇشاعىنا امالسىز قۇلامادى ما ەكەن» دەگەن ساۋال كوتەرسەك شە؟
ء(ارتۇرلi تاقىرىپقا ەركiن ۆارياتسيالار)
مەنi قىزىقتىراتىن وقيعالار سانى ۇشەۋ-اق. بiراق ءار داۋiرگە، ورتاعا بايلانىستى ولار جاڭاشا قايتالانىپ وتىرادى. جانە وسى ءۇش وقيعادان شەكسiز وقيعالار تiزبەگiن شىعارۋعا بولاتىن سياقتى. ولاردىڭ بIرIنشIسI تاريحشىعا، مەملەكەت قايراتكەرiنە، ادەبيەتشiگە، پالساپاشىعا، جاۋىنگەرگە، پسيحولوگقا، بارiمiزگە ايتارى بار وقيعا.
نەمiس مادەنيەتتانۋشىسى و.شپەنگلەر «ەۋروپا ىمىرتى» كiتابىندا انتوني مەن كلەوپاترا ماحابباتىنا جاڭاشا قاراۋدى ۇسىنادى. ايگiلi مادەنيەتتانۋشى ويىنىنىڭ ءتۇيiنi - انتوني ريمدi مىسىرعا جىعىپ بەرگiسi كەلگەن جوق، كەرiسiنشە، بار ارمان-مۇراتى ازىپ-توزۋدىڭ ءسال-اق الدىنداعى ريم ورتالىعىن مىسىرعا كوشiرۋ ارقىلى ونى ساقتاپ قالۋ ەدi دەگەنگە سايادى. بiز بۇل ارادا اتاقتى شەكسپير قالامىنان شىققان تراگەديانىڭ مازمۇنىن جوققا شىعارمايمىز. دەگەنمەن ءوز كوزقاراسىن دالەلدەۋ ءۇشiن قولدانىلاتىن شپەنگلەر دەرەكتەرi مەن دالەلدەرi كوكەيگە قونىمدى-اق. ءدال وسى تۇستا «كلەوپاترا ءوز ەلiنiڭ تاۋەلسiزدiگiن ساقتاپ قالۋ ءۇشiن انتونيدiڭ قۇشاعىنا امالسىز قۇلامادى ما ەكەن» دەگەن ساۋال كوتەرسەك شە؟
اڭگiمە بۇل ارادا ءۇش ماسەلە - ەر ادامنىڭ ايەلگە ماحابباتى، مەملەكەت قايراتكەرiنiڭ وتان الدىنداعى بورىشىنا جاۋاپكەرشiلiگi, جاۋىنگەردiڭ سەمسەرiنە ادالدىعى تۋرالى بولىپ وتىر. اقىن-جازۋشىلار ءوز شىعارمالارىنا ماحابباتتى وزەك قىپ، وزگە ەكi ماسەلە تاسادا قالسا، جاۋجۇرەك جاۋىنگەرلەر انتونيدiڭ قولباسشىلىعىنان ۇلگi الىپ، العاشقى ەكi جاعداي تاعى دا ۇمىت قالماق. ال، ءۇشiنشi ماسەلە ءوز كەزەگiندە مىندەتتى تۇردە مەملەكەت قايراتكەرلەرiنiڭ ەنشiسiنە تيەدi. ايتسە دە ولار انتونيدi وتان الدىنداعى بورىشىنا ادال اقىنجاندى جاۋىنگەر رەتiندە اقتاپ الا الار ما ەكەن؟! «بولاشاق وتكەننەن باستاۋ الادى. ناقتى ومiردەگi بولماسا دا وتكەن ءومiر، تاريحتاعى شىندىقتى قالپىنا كەلتiرۋگە تىرىسۋ كەرەك-اق. ول ءۇشiن اقىن-جازۋشى جاۋىنگەردiڭ، جاۋىنگەر اقىن-جازۋشىنىڭ، ال مەملەكەت قايراتكەرi ساتقىن رەتiندە ۇرپاقتار قارعىسىنا قالماس ءۇشiن وسى ەكەۋiنiڭ دە جاندۇنيەسiنە ءۇڭiلiپ وتىرسىن». وقيعا وسى ويدى ەمەۋرiنمەن ايتادى.
بەلگiلi بiر ۋاقىتتان كەيiن iشiندە زيالى قاۋىم وكiلi بار وسى وقيعا باسقا تابيعي ورتادا وزگەشەلەۋ دامىتىلادى. ول وسى وقيعادا جوعارىداعى ءۇش قاسيەت - ەركەكتiڭ ايەلگە سۇيiسپەنشiلiگi, جاۋىنگەردiڭ سەمسەرiنە ادالدىعى، مەملەكەت قايراتكەرiنiڭ حالىق الدىنداعى جاۋاپكەرشiلiگi - بiر عانا ادام - زيالى قاۋىم وكiلiنiڭ باسىندا توعىسۋى مۇمكiندiگiن تولىق دالەلدەپ بەرمەك. تومەندە تاپسiرلەنبەك وقيعا باعزى عۇندار جانە قىتاي شەكاراسىندا وتەدi...
قىلىشى قايقى، قانى قىزبا عۇندارمەن شەكارادا ۋاقىتشا بولسا دا بەيبiت، مامىراجاي ءومiر ورناتقىسى كەلگەن قىتاي يمپەراتورى جاۋگەر كورشiسiنە قىزىن ۇزاتادى.
... قىز جاساۋىنىڭ iشiندە اتەك عالىم دا بار بولاتىن. ول وتانىن سۇيەتiن. بار جيعان-تەرگەن بiلiمiن سونىڭ جولىنا ارناماق ەدi. كiم بiلەدi, ول سارايعا كiرiپ-شىعىپ جۇرگەندە بالعىن حانشاعا كوزi ءتۇسiپ، عاشىق تا بولعان شىعار. ەندi, مiنە، بوتەن ەلگە اتتانىپ بارادى...
شەكاراداعى بەيبiت ءومiر قايتا بۇزىلىپ، وقتىن-وقتىن عۇن جاۋىنگەرiنiڭ قىلىشى قىتاي دەرەۆنيالارىنىڭ ۇستiندە جارقىلداي باستادى. قىتاي يمپەراتورى قۇداسىنىڭ بۇل ارەكەتiن تۇسiنبەككە عۇن ورداسىنا ەلشi جiبەرگەن...
عۇن ورداسى. تاڭەرتەڭ كەلگەن ەلشiلەر تۇسكە دەيiن قابىلداۋعا كiرە الماي شىجىعان كۇن استىندا قاڭتارىلىپ تۇرىپ قالدى. ءتۇس اۋا كiرگەندەي بولىپ ەدi, بەتتەرiن باسا سىرتقا قايتا شىقتى. بۇلار تارتۋ-تارالعىعا الىپ كەلەن جiبەك شاپاندى جىرتىپ، كۇرiش پالاۋدى توڭكەرiپ تاستاعان الگi بiر وزدەرiنە ۇقساس اتەك عالىم عۇنداردىڭ جاڭا پاتشاسىنىڭ وڭ قولى بولىپ الىپتى. ءسوز تۇسiنەر ءتۇرi جوق. قولىنان كەلسە بۇلاردى تiرiدەي جەرگە كومبەك نيەتi بار...
وردا ماڭى تولعان عۇندار ەكەن. شاماسى، سارايدا نە بولىپ جاتقانىن بiلمەك بولسا كەرەك. سىرتقا ەلشiلەر سوڭىن الا شىققان اتەك عالىم قىتاي مەن عۇننان بiر-بiردەن جiگiت الدىرتتى. جاس قاھان ءۇنسiز باقىلاپ تۇر.
- جەگەنiڭ نە؟
- باعلاننىڭ ەتi,- دەپ عۇن جiگiتi گۇر ەتە قالدى.
- سەنiڭ جەگەنiڭ نە؟
- كۇرiش پالاۋ.
قىتاي جiگiت لىپىپ تۇر. ءجۇزi دە، دەنە بiتiمi دە جۇقالتاۋ.
- جۇرiڭدەر.
اتەك قىتاي ەكەۋiن تاۋ ەتەگiنەن بۇرقىلداپ شىعىپ جاتقان بۇلاق سۋىنا بايلاۋعا بۇيرىق بەردi...
سوسىن ەكi جاقتان تاعى دا بiر-بiر جiگiت الدىرتتى.
- انا شەڭگەلدiڭ ارعى جاعىندا جالعىز اعاش بار. تۇبiندە ەكi جەبە جاتىر. بۇرىن جەتكەنiڭ قىزىل جەبەنi, كەيiن جەتكەنiڭ سۇر جەبەنi الىپ كەلەسiڭدەر. ال، جۇگiرiڭدەر.
ەكi جiگiت جۇگiرە جونەلدi. قىتايلىق العاشقى ۇمتىلىستا-اق عۇن جiگiتiن ارتقا تاستاي بەرگەن...
ناتيجەدە قىتاي جiگiتi بiرiنشi كەلدi. ءوزi ءماز. ۇستiندەگi جiبەك شاپانىنىڭ دال-دۇل بولعانىنا قارايتىن ءتۇرi جوق.
- عۇندار، قاراڭدار، كiمنiڭ كيiمi مىقتى؟ اتەك قىتايدىڭ داۋسى ساڭق ەتە قالدى.
- عۇنداردiكi!
ءوزiنiڭ بەكەر ءماز بولعانىن قىتاي جiگiتi ەندi سەزگەن سياقتى. قارسىلاسىنىڭ ۇستiنە قاراپ ەدi, تەرi كۇرتەسi ساپ-ساۋ. قالىپ قويعانىنا وكiنiپ تۇرعان iسپەتتi ەدi, اتەك قىتايدىڭ نەنi ماقسات قىلعانىن ەندi تۇسiنگەندەي عۇن جiگiتi جىلى جىميدى...
بۇدان كەيiن بۇلاقتاعى ەكەۋ ورتاعا الدىرعان. قىتايلىقتا بەتiنە ادام قارار ءتۇر جوق. تiسi تiسiنە تيمەي ساقىلدايدى. عۇن جiگiتi بولسا تiستەنiپ العان.
- عۇندار، كiمنiڭ تاماعى مىقتى؟
اتەك قىتاي تاعى دا ساڭق ەتە قالدى. بەينەبiر كوسەمi تاستاعان ۇرانعا قوسىلعانداي عۇندار داۋىسى جازىق دالانى تاعى جاڭعىرىقتىردى.
- عۇنداردiكi!
جاس قاھان كەڭەسشi قىتايعا جىميا قارادى. تۇرiنەن كەسiمدi ءسوزiڭدi ايت دەگەن سىڭايى بايقالادى.
- عۇندار، قىتاي بiزدi جiبەك شاپان، كۇرiش پالاۋىمەن الداماق. باسىمىزدى بوزا بوپ اينالدىرىپ، قۇرت بولىپ بۋىنىمىزعا تۇسپەك. بiزسiز كۇندەرiڭ قاراڭ دەگەندi ايتپاق. جiبەك شاپانعا ەتiمiز، پالاۋعا اسقازانىمىز ۇيرەنبەي تۇرعاندا بiز قايسار ەك، قاھارلى ەدiك. وزiمiزدە باردىڭ باعاسىن بiلسەك، وزگەنiكi تاڭسىق ەمەس ەكەندiگiن ەندi بايقاعان شىعارسىڭدار. رۋحتارىڭدى كوتەرiڭدەر، عۇندار! قىتايعا ءتاڭiرiسiن تاعى بiر ەسiنە تۇسiرەر شاق جەتتi. ەندiگi تارتىستى قىلىشتىڭ ءجۇزi, بiلەكتiڭ كۇشi, جۇرەكتiڭ تۇكتiلiگi شەشسiن. حۋر-ءا!..
جاس قاھان قىنابىنان قىلىشىن سۋىرعان...
قىتاي جىلنامالارى وسى وقيعادان كەيiن شەكارادا قاندى شايقاستار قايتا باستالعاندىعىن جازادى...
زيالىنىڭ بiلiگi مەن پاراساتىن اياققا تاپتاعان قىتاي مەن يمپەراتورى وسىلايشا ءوز قاتەلiكتەرiنiڭ قۇربانى بولىپ ەدi...
كiم بiلەدi, عۇنداردى ايداپ سالۋ ارقىلى قىتاي عالىمى ءوز ەلiنiڭ ويسىز، ساناسىز اكiمدەرiن جازالاعىسى كەلدi مە ەكەن؟ وقيعانىڭ وسىنداي باعىت الۋىنا، بالكiم، اتەك ەركەك پەن سۇلۋ حانشا اراسىنداعى جاۋاپسىز ماحاببات تا ءوز اسەرiن تيگiزگەن بولار... ايتسە دە اتەك قىتايدىڭ ساتقىندىعى وتانسۇيگiشتiك قاسيەتتەن باستالعاندىعىن ەشكiم دە جوققا شىعارا المايدى.
ازيانىڭ الاۋلى تۇندەرi بۇنداي وقيعانىڭ قانشاسىن باستان كەشتi ەكەن، ول جاعى تەك تiلسiز تاريحقا عانا بەلگiلi. جاۋىنگەر، ەلباسى، زيالى قاۋىم وكiلi جايلى سىر شەرتەتiن مازمۇنى ءوزارا ۇقساس ەكi وقيعا، مiنە، وسىنداي.
بۇلاردىڭ تۇپنۇسقاسى قايسىسى ەكەنiن تاپ باسىپ ايتۋ قيىن.
ەكIنشI وقيعا وتكەن عاسىردىڭ توقسانىنشى جىلدارى
امەريكا قۇراما شتاتتارىندا وتەدi...
ادەبيەتكە ىنتا-شىنتىسىمەن دەن قويعان جاس جiگiت كiتاپحانادان كەلە جاتىر. بار ويى سۇيگەن قىزىنا ءوزiنiڭ قالاماقىمەن دە كۇن كورە الاتىندىعىن، تiپتi, جولى بولسا بايىپ كەتۋi دە مۇمكiن ەكەندiگiن دالەلدەۋ.
كiتاپحانادان ەلەنا بلاۆاتسكايانىڭ «قۇپيا دوكتريناسى» مەن گەربەرت سپەرسەردiڭ ءپالسافا كiتابىن العان. كەرەۋەتiنە قيسايىپ جاتىپ بلاۆاتسكاياعا ءۇڭiلiپ ەدi, تۇسiنبەدi. بىجىعان تەرمين سوزدەر. بiلiمگە ىنتىق جiگiت، ازiرگە بۇل ماعان قول ەمەس دەپ شەشتi. سپەنسەردi پاراقتاپ ەدi, ۇعىنىقتى ەكەن، سونى وقۋعا كiرiستi...
بۇل جiگiت ۋاقىت وتە كەلە الەمدەگi ەڭ ءماشھۇر جازۋشىلاردىڭ بiرiنە اينالادى. وسى ارالىقتا سۇيگەن سۇلۋىمەن ارالارى دا سۋىسىپ ۇلگەرگەن. سۇيگەنiنەن ايرىلعانىمەن ارمانداعان بايلىعىنا قولى جەتiپ ەدi, بiراق ماتەريالدىق بايلىق اناۋ ايتقان جان راحاتىن سىيلامادى.
اقىر سوڭى ءوز ورتامنان سۋىرىلىپ، تەكتiلەر قاۋىمىنا مۇشە بولام دەگەن وي دا جاي نارسە بولىپ شىقتى. ۇلكەن ساراي، كورiكتi بولمەلەردە تۇرعانىمەن رۋحاني دەڭگەيi جاعىنان سول اقسۇيەكسىماقتارىڭ دا مۇنىڭ ار جاق بەر جاعى ەكەن.
جiگiت ءوزiن ءوزi ولتiرەدi. وقيعا دجەك لوندوننىڭ «مارتين يدەن» رومانى جانە يرۆينگ ستوۋننىڭ وسى جازۋشى جايلى «تولقىن جالىنا جارماسقان جازۋشى» اتتى كiتابىندا باياندالادى. وسىعان ۇقساس وقيعا حح عاسىردىڭ 90-شى جىلدارى قازاقستاندا دا كورiنiس بەرەدi. وقيعا باستاۋى جوعارىداعىداي. دەگەنمەن، جiگiت سپەنسەر ەمەس، كەرiسiنشە بلاۆاتسكايانىڭ كiتابىنا دەن قويادى. ول ءازiر دە ارامىزدا. ادەبيەت مايدانىندا ەڭبەكتەنiپ ءجۇر. بولاشاقتان ءۇمiتiن ۇزگەن جوق، سۇيگەن ارۋىمەن ارالارى دا سۋىسا قويماعان. قوعامنان دا تۇڭiلمەگەن. ول بلاۆاتسكايانىڭ كiتابى ءوزiن تۇڭiلۋدەن امان الىپ قالادى دەپ ويلايدى. وعان جانە شەكسiز سەنەدi دە. جiگiت ءومiرi قالاي ساباقتالاتىنىن ۋاقىت كورسەتە جاتار، بۇل جاعى بiزگە بەلگiسiز. بۇل ارادا ءسوز وقيعا ۇقساستىعى ەمەس، كiتاپ جونiندە بولىپ وتىر. بالكiم، ۇلى مۇراتتارعا iشكi دايىندىق جونiندە...
بiز باياندايتىن ءۇشIنشI وقيعا ادام مەن ادام قارىم-قاتىناسى جايلى. بۇل وقيعانىڭ بiر نۇسقاسى «Iزگi حاباردا» اڭگiمە بولادى. يسا ءماسiح ساحابالارىنا «Iش تەرiڭنەن بiر ادام مەنi ساتادى» دەگەن ءسوزدi جيi-جيi ايتاتىن بولسا كەرەك. ءسوزدi ايتقاندا جانارى ءاردايىم كاريوتتىق يۋداعا قادالادى ەكەن. شىنىندا دا سولاي بولىپ شىعادى.
تاريحتا يۋدا يسانى قانشا سولكەبايعا ساتقاندىعى جايلى ناقتى دەرەك جوق، ايتەۋiر، فاريسەيلەرگە ۇستاپ بەرگەنi انىق. ماسەلە بۇل ارادا يسانىڭ كورiپكەلدiگi ەمەس، ءوزiن ساتقان ادامدى بiلە وتىرىپ، پايعامبار باسىمەن سول ادامدى كۇنالi ارەكەتتەن امان الىپ قالماعاندىعى حاقىندا. ماسەلەگە وسى قىرىنان كەلگەن ارگەنتين جازۋشىسى حورحە لۋيس بورحەس «شىن مانiندەگi پايعامبار يۋدا بولسا كەرەك. ويتكەنi بۇكiل ادامزات كۇناسiن ارقالاپ توزاققا تۇسكەن سول» دەگەن پiكiر تۇيەدi.
ادەبيەتتە وسى وقيعا جەلiسiمەن جازىلعان اڭگiمە كوپ. ورىس جازۋشىسى لەونيد اندرەەۆتە ءوزi جاساعان كۇنا اۋىرتپالىعىنا شىداي الماعان يۋدا جاردان قۇلاپ ولەدi. ال بالا كەزiمدە دۋالى اۋىز قاريالاردان ەستiگەن اڭگiمەدە ايقىشقا كەرiلگەن يسا ەمەس، يۋدا بولىپ شىعاتىن. ول كiسiلەر بۇل كەزدە يسا ءماسiح قۇداي-اكەسiنiڭ قاسىندا، جۇماقتا ءجۇر ەدi دەپ باياندار-دى. حريستياننىڭ قۇداي دەپ تابىنىپ جۇرگەنi سايتان تiلiنە ەرگەن كۇناھار، سوندىقتان دiنi دiن ەمەس دەگەندi قوسا ايتاتىن. ايتسە دە، بۇل جەردە ماسەلە حريستيان دiنiنiڭ دۇرىس-بۇرىستىعىدا ەمەس، تازا ادامي مiنەز-قۇلىق، الدەكiمدەردiڭ (تiپتi رۋحاني باي ادامداردىڭ) ءوز ويلاعان ماقساتىنا جەتۋ ءۇشiن ەڭ جاقىن جاندارىن دا ايامايتىندىعى جايلى بولىپ وتىر.
يۋدا ساتقىندىعى ءۇشiن توزاققا ءتۇستi, الدە يسانىڭ ازابىن كوتەرiپ العاندىعى ءۇشiن جۇماققا كەتتi, بۇل جاعىن انىقتاۋ تەولوگتاردىڭ جۇمىسى. ءسوز يسانىڭ يۋدا جان-دۇنيەسiن ءوز دەگەنiنە كوندiرە بiلگەندiگiندە. بالكiم، ول شىنىمەن-اق دارىندى كوزبوياۋشى بولعان بولار. ەندi يۋدانى جايىنا قالدىرىپ، وسى ىڭعايلاس تاعى بiر وقيعاعا توقتالايىق.
ورىس اقىنى اننا احماتوۆا كۇيەۋi نيكولاي گۋميلەۆ جايلى ەستەلiگiندە مىناداي جايتتى باياندايدى: «جاس كەزiمدە قورقىنىشتى ءتۇس كوردiم. يەسi كiم ەكەنi بەلگiسiز الدەبiر داۋىس: «فاۋست بولعان ەمەس. ءبارi مارگاريتانىڭ ويدان شىعارعانى، مەفيستوفەل (Iبiلiس) عانا بار..» دەپ سىبىرلادى. وسى ءتۇستi كەيiن نيكولاي ستەپانوۆيچكە ايتىپ بەردiم. ول ءتۇس اسەرiمەن ايەل كiناسiنەن قازا تاباتىن ەركەك جايلى كەرەمەت باللادا جازدى...»
بىلاي قاراعاندا قاراپايىم وقيعا. بويجەتكەن ءتۇس كورەدi. ءتۇستi كۇندەردiڭ كۇنiندە كۇيەۋiنە ايتادى. ول بولسا ءتۇستi ولەڭگە اينالدىرادى. شىنىندا وسىلاي ما؟
ەرلi-زايىپتى ەكi اقىننىڭ كەيiنگi ومiرiنە ۇڭiلسەك، وسى ءتۇس ولاردىڭ تاعدىرىنا قانشالىقتى تراگەديالىق بەتبۇرىس جاساعاندىعىن اڭعارۋعا بولاتىن سياقتى. بۇل جەردە تاعى دا جەكە ادام، شىعارماشىلىق ادامىنىڭ ءوز مەنI, بالكiم، تاكاپپار مەنمەندiگi بوي كوتەرەدi. «ەشقانداي كiناڭ جوق. كەرiسiنشە، ماعان قۇدايعا سەنiپ، روسسيانى ءسۇيۋدi ۇيرەتتiڭ». بۇل كەيiنiرەك، اننا احماتوۆا كەشiرiم سۇراعاندا بەرگەن نيكولاي گۋميلەۆتiڭ جاۋابى.
بۇل جەردە بiز ادام ومiرiنە جاسىرىن اسەر ەتەتiن ميستيكالىق استار تۋرالى ءسوز قىلىپ وتىرمىز. ويتكەنi مارگاريتا iسپەتتi اننا احماتوۆا دا ءوزiنiڭ عاجايىپ قيال الەمiن جاساعىسى كەلگەن. ومiردەگi شىن فاۋست وعان كەرەك ەمەس-تi. بۇعان احماتوۆا الەمiمەن تانىسۋ ءۇشiن بiر كەزدەرi كiتاپ كەزەگiنە تۇرعان مىڭداعان وقىرمان كۋا بولا الادى. ءوز كەزەگiندە فاۋست-گۋميلەۆ تە شىعارماشىلىق قۋاتى جاعىنان مارگاريتا-احماتوۆادان ءالسiز بولماي شىقتى. سەنبەسەڭiز كiتاپ دۇكەنiنە كوز سالىڭىز. تiپتi, نيكولاي گۋميلەۆتiڭ ءوزiنiڭ قانشا جاستا قايتىس بولعاندىعىن بولجاعانى دا قىزىق. توڭكەرiلiپ تۇسكەن تىلسىم تسيفرلار تاريحىن اقىن تاعدىرىنا ۇڭiلگەن ءاربiر جان ونىڭ ءومiرi جايلى كiتاپتاردان تانىسىپ بiلە الادى.
اننا احماتوۆا ءتۇس جايلى اڭگiمەنi بار بولعانى گۋميلەۆ شىعارماشىلىعىنىڭ پسيحولوگياسىن ءتۇسiندiرۋ ءۇشiن عانا ايتاتىن سەكiلدi. دەگەنمەن گۋميلەۆ تاعدىرىنىڭ ايانىشتى اياقتالۋىنا ءوزiنiڭ دە سەبەپكەر بولعاندىعىن اقىن ايەل ەشقاشان جاسىرعان ەمەس. ول ءتۇس جوعارىداعى «ەش كiناڭ جوق. كەرiسiنشە، سەن ماعان قۇدايعا سەنiپ، روسسيانى ءسۇيۋدi ۇيرەتتiڭ» دەگەن تاكاپپار جاۋاپپەنەن اياقتالادى. بۇل احماتوۆا تۇيسiگiندەگi بۇعان قارسى باعىتتالعان مەفيستوفەل-سايتانعا بەرiلگەن جاۋاپ ەدi.
بiز تاريحتا ءارتۇرلi نۇسقالارى بار ءۇش وقيعانى باياندادىق. ونىڭ بiرiنشiسi ارقيلى جاعدايداعى جەكە ادامنىڭ ازاماتتىق پوزيتسياسى، ەكiنشiسi iشكi رۋحاني دايىندىق، ءۇشiنشiسi جەكە ادامدار قارىم-قاتىناسىندا، ولاردىڭ تاعدىرىنا بايلانىستى رۋحاني، شىعارماشىلىق مەن-نiڭ اتقاراتىن رولi تۋرالى. ءۇشiنشi وقيعاعا قوسا كەتەر تاعى بiر انىقتاما، ءتۇس تە شىعارماشىلىقتىڭ ءالi بiز جۇمباعىنا ۇڭiلە قويماعان (بالكiم ميستيكالىق) ءتۇرi بولىپ تابىلاتىندىعى.
* * *
ەندi وسى ءۇش وقيعانى نەگە تاڭداپ الدىق دەگەن ماسەلەگە كەلەيiك. بiردەن ايتايىق، ۇسىنىپ وتىرعان دۇنيە ادەبي شىعارما جازۋدىڭ جاڭا ۇلگiسi نەمەسە تاريحي ەسسە ەمەس.
شۇكiر، قازاق حالقىنىڭ تاريحى باي، جازبا ادەبيەتi دە قالىپتاسقان. جازۋشى مەن تاريح، كەشە مەن بۇگiنگi ۇرپاق اراسىندا جاقسى بايلانىس بار. بۇگiنگi قازاق الەم تاريحىنان حابارى بار ساۋاتتى بiلiكتi وقىرمان. ول تاريحي شىعارماداعى جازۋشى قيالىمەن بۇرمالانعان ءساتتi تاپ باسىپ ايتا الادى. بەس قارۋى ساي مۇنداي وقىرمانمەن جۇمباق ويىن ويناۋ كiم-كiمگە دە قاۋiپتi بولار ەدi.
سوندىقتان بiز جوعارىدا بايقالاتىن وقيعالاردى سارالاعاندا تاريحقا، جەكە ادام تاعدىرىنا بارىنشا وبەكتيۆتi قاراۋعا، وقيعانىڭ پسيحولوگيالىق ءوربۋ جولىن زەردەلەۋ ارقىلى تاۋەلسiز ەلiمiزدiڭ بۇگiنگi iشكi پروبلەمالارىمەن ۇندەسەتiن، ۇقساس جەرلەرiنە وقىرمان نازارى اۋارداي قويۋ رەڭك بەرۋگە تىرىستىق.
استانانى الماتىدان اقمولاعا كوشiرۋدە ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ قانداي نەگiزدەرگە سۇيەندi, زيالى قاۋىمىمىزدىڭ حالi بۇگiنگiدەي جىلارمان حالدە قالا بەرسە، سوڭى قانداي زارداپتارعا سوقتىرۋى مۇكiن، جالپى وتانسۇيگiشتiك قاسيەت دەگەنiمiز نە، جەكە ادامنان ول تالاپ ەتەتiن قۇرباندىق - وسىنىڭ ءبارi بiزدi دە، وقىرماندى دا تولعاندىرىپ جۇرگەن ماسەلەلەر بولسا كەرەك.
كينو، ونەر، ادەبيەت تۋىندىسىنىڭ، جالپى شىعارماشىلىقتىڭ جەكە ادام پسيحولوگياسىنا اسەرiن انىقتاۋ، باتىس مادەنيەتi مەن وركەنيەتiنiڭ باسقىنشىلىق ارەكەتiنەن قورعانۋ تەتiكتەرiن تابۋ دا بۇگiنگi كۇنi ۇلتىمىزدىڭ الدىندا تۇرعان وزەكتi پروبلەما. نەنi وقىپ، نەنi وقىماۋىمىز كەرەك؟ باستى سۇراق وسى. ۇلتتىق يدەولوگيامىزدى قالىپتاستىرار تۇستا قازاق حالقىنىڭ تۇتاستىعىنا كەرi اسەر ەتەر جولداردان بارىنشا ساقتانۋعا تيiسپiز.
قازاق وقىرمانى ادامزات تاريحىندا ءار كەزدەرi كوش باستاعان گرەك-ريم، فرانتسۋز، ورىس، لاتىن امەريكاسى ادەبيەتتەرiن جاقسى بiلەدi. ال وسىنداي الدىڭعى قاتارلى ادەبيەت دارەجەسiنە كوتەرiلۋi ءۇشiن ادەبيەتiمiزگە قاجەتتi شەبەرلiك ءادiس-تاسiلدەرi قانداي، عاجايىپ شىعارماشىلىق تاعدىرلار قالاي جاسالادى؟ بۇلار دا وقىرمان كوكەيiندە جۇرگەن ساۋالدار ەكەندiگiنە بiز سەنiمدiمiز.
بiز ەلiمiزدiڭ ەرتەڭiن انىقتايتىن وسى ساۋالدارعا تاريحتا بولعان وقيعالاردىڭ كوزiمەن قاراپ، جاۋاپ بەرۋگە تالپىندىق. ارى-بەرiدەن سوڭ شىنايى تاريحتى جازۋعا تىرىسۋدىڭ ءوزi دە ساۋابى بار ارەكەت قوي. ەڭ باستىسى، تاريحتا بولعان قاتەلiكتەرگە ۇرىنباساق ەكەن.
وقيعالار بiزگە وسىنى ەسكەرتەدi.
1998 جىل.
(جالعاسى بار)
«اباي-اقپارات»
