شەتەلدىكتەرگە قۇمار قالىڭدىقتار نەگە كوبەيىپ بارادى؟
جۇرەككە ءامىر جۇرمەيدى. بۇعان قارسى كەلۋ، داۋ ايتۋ مۇمكىن ەمەس. الايدا سانانى تۇرمىس بيلەگەن بۇگىنگى زاماندا قىلىعى تۇزدە - قىزدارىمىزدىڭ جۇرەگىن ادال ماحابباتتان بۇرىن باس اينالدىرار بايلىق بيلەپ المادى ما دەگەن كۇدىكتى وي قىلاڭ بەرەدى. ايتپەسە اينالامىزدا قانشاما جىگىتتىڭ سۇلتانى جۇرسە-داعى ولاردى كوزگە ىلمەي، شەتەلدىكتەردىڭ ەتەگىن ۇستايتىن قارىنداستارىمىز كوبەيمەس پە ەدى؟ ايتپاعىمىزدىڭ استارىن تۇسىنگەن دە بولارسىز.
راس، كەڭەس وداعىنىڭ ساياساتى بويىنشا ارالاس نەكە «موداعا» اينالعان كەزەڭدەر دە بولدى. بىراق شەتەلدىكتەرگە تۇرمىسقا شىعىپتى دەگەندى ەستىگەن ەمەسپىز. قازىر شە؟ قازاقىلىقتىڭ قايماعى ساقتالعان وڭتۇستىكتىڭ وزىندە بۇل جات ءۇردىس سوڭعى جىلدارى كەڭ ەتەك الىپ بارادى.
جۇرەككە ءامىر جۇرمەيدى. بۇعان قارسى كەلۋ، داۋ ايتۋ مۇمكىن ەمەس. الايدا سانانى تۇرمىس بيلەگەن بۇگىنگى زاماندا قىلىعى تۇزدە - قىزدارىمىزدىڭ جۇرەگىن ادال ماحابباتتان بۇرىن باس اينالدىرار بايلىق بيلەپ المادى ما دەگەن كۇدىكتى وي قىلاڭ بەرەدى. ايتپەسە اينالامىزدا قانشاما جىگىتتىڭ سۇلتانى جۇرسە-داعى ولاردى كوزگە ىلمەي، شەتەلدىكتەردىڭ ەتەگىن ۇستايتىن قارىنداستارىمىز كوبەيمەس پە ەدى؟ ايتپاعىمىزدىڭ استارىن تۇسىنگەن دە بولارسىز.
راس، كەڭەس وداعىنىڭ ساياساتى بويىنشا ارالاس نەكە «موداعا» اينالعان كەزەڭدەر دە بولدى. بىراق شەتەلدىكتەرگە تۇرمىسقا شىعىپتى دەگەندى ەستىگەن ەمەسپىز. قازىر شە؟ قازاقىلىقتىڭ قايماعى ساقتالعان وڭتۇستىكتىڭ وزىندە بۇل جات ءۇردىس سوڭعى جىلدارى كەڭ ەتەك الىپ بارادى.
وڭتۇستىك قازاقستان وبلىستىق ادىلەت دەپارتامەنتىنىڭ مالىمەتتەرىنە جۇگىنسەك، وتكەن جىلى 874 جەرلەسىمىزدىڭ شەتەل ازاماتتارىمەن نەكەلەسكەنى تىركەلىپتى. بۇل كورسەتكىش وسىدان ءتورت جىل بۇرىن عانا، ياعني 2007 جىلى 39-دان اسپاعان. ارينە، بۇلاردىڭ اراسىندا كەلىندەردەن گورى كۇيەۋبالالاردىڭ قاتارى كوبىرەك ەكەنىن ۇعىنۋ قيىن ەمەس. سوندا قازاقستاننىڭ قىزدارى ءۇشىن جات ەلدىڭ جىگىتىنە جار بولۋ ابىروي بولعانى ما، الدە بۇل ماجبۇرلىككە يتەرمەلەگەن قۋ دۇنيە مە ەكەن؟ قالانىڭ قىزدارىن قايدام، اۋىلدىڭ اجارلىلارى كوبىنشە كورشى اۋىلدان-اق تەڭىن تاۋىپ، اعايىننان الىسقا ۇزامايتىن. ءتىپتى، كورشى ەكى اۋىلدىڭ ازاماتتارى ءبىر-بىرىمەن قۇداندالى، ناعاشى-جيەن بولىپ، ميداي ارالاسىپ جاتاتىن. قازىر ارۋلارىمىز الىسقا كەتۋدى ارماندايتىن بولعانى ما؟
بالجان الىپبەك، وبلىستىق ادىلەت دەپارتامەنتى باستىعىنىڭ ورىنباسارى:
- شەتەل ازاماتتارىمەن تۇرمىس قۇرۋ ءۇردىسى وبلىس ورتالىعىندا دا، اۋدانداردا دا ءوسىپ بارادى. ماسەلەن، شىمكەنتتى الايىق. 2008 جىلى 23 شىمكەنتتىك شىرايلىلار «جار قۇشامىن» دەپ شەتەل اسسا، بۇل كورسەتكىش 2010 جىلى - 218, ال 2011 جىلى 220-عا ءبىر-اق كوتەرىلگەن. ال كىلەڭ قاراكوزدەر مەكەن ەتكەن بايدىبەك اۋدانىندا 2009 جىلعا دەيىن مۇنداي جاعداي كەزدەسپەگەن بولسا، وتكەن جىلى ءۇش ازاماتشا شەتەلدىكتەرمەن نەكەگە تۇرۋدى ءجون ساناپتى. شەتەلدىكتەرمەن نەكەگە تۇرۋ شەكاراعا جاقىن اۋدانداردا كۇرت وسكەنى بايقالادى. ايتالىق، قازىعۇرت اۋدانىندا 2009 جىلى ءبىر قىزىمىز شەتەلدىكتىڭ جۇرەگىن جاۋلاسا، 2010 جىلى - 27, بىلتىر 43 وتباسى جاتجۇرتتىقتارمەن قۇدا بولىسقان. ماقتاارالدا 2008 جىلى ءۇش جاعداي تىركەلسە، 2010 جىلى - 139, 2011 جىلى 163 جەرلەسىمىز شەتەلدىك جىگىتتەرمەن جۇپ قۇرعان. سارىاعاشتاعى جاعداي دا وسى شامالاس. وندا 2008 جىلى ءبىر عانا ازاماتشا شەتەلدىكپەن كوڭىل جاراستىرسا، 2010 جىلى - 177, 2011 جىلى 225 وتباسى شەتەلدىكتەرمەن قۇدا بولعان.
ءيا دەسەڭىزشى. سوندا «كوبىنەسە قارا جۇمىس ىزدەپ كەلەتىن گاستاربايتەرلەر دە قاراپ جۇرمەي، قازاقتىڭ قىزدارىن قولعا ءتۇسىرەتىن قارماعىن الا كەلە مە» دەگەن قاڭعالاقتاعان وي كەلەدى. ادىلەت دەپارتامەنتىنىڭ مالىمەتىندە كورسەتىلگەندەي، وبلىس اۋماعىنداعى بارلىق اۋدان-قالالاردا مۇنداي كورىنىستەر كەزدەسەدى ەكەن. تەك سوزاق اۋدانى ءۇشىن عانا جاتجۇرتتىقتارعا كەلىن بولۋ جاعدايى ورىن الماعان.
تاعى دا ستاتيستيكانى سويلەتەر بولساق، شەتەلدىكتەرمەن نەكەگە تۇرعان وتانداستارىمىزدىڭ تەڭ جارتىسى رەسەيلىكتەرمەن كوڭىل جاراستىرعان ەكەن. سول سەكىلدى، وزبەك، قىرعىز اعايىندارمەن اراداعى الىس-بەرىس تە از ەمەس. سوڭعى جىلدارى ارۋلارىمىزعا تۇرىك، قىتاي، اراب ەلىنىڭ ەركەك كىندىكتىلەرى دە جيىرەك «ءسوز سالا» باستاعانعا ۇقسايدى. بۇعان قوناقجاي ەلىمىزگە كاسىپ ىزدەپ كەلىپ، لەزدە بايىپ شىعا كەلەتىن شەتەلدىكتەردىڭ كوبەيۋى دە سەبەپ بولسا كەرەك-ءتى. ايتەۋىر بايلىعىمىزدى يەمدەنىپ، قارىنداستارىمىزدى قۇشاعىنا باسقاننان كەيىن «كۇيەۋ - دۇشپان» بولىپ شىعا كەلمەسە بولعانى.
- مەكتەپتى ۇزدىك بىتىرگەن قىزىمىزدى مىقتى مامان يەگەرى ەتپەك ويمەن شەتەلدە وقىتۋعا بەل بۋعانىمىزدىڭ دۇرىس بولماعانىن كەش ۇعىندىق. ەندى امال نەشىك؟ الىس شەتەلدىكتەرمەن قۇداندالى بولىپ، قىزىمىزدى جىلىنا ءبىر كورسەك، كوردىك، كورمەسەك، سوعان دا زار بولىپ وتىرىسىمىز مىناۋ. ونداعى جاعدايىنىڭ قانداي ەكەنىن كوز كورىپ وتىرماعان سوڭ، ناقتى ءبىلۋ دە قيىن ەكەن. ەندى قۇدايدان ونىڭ اماندىعىن تىلەپ وتىرۋدان باسقا قولدان كەلەر دارمەن جوق. نەمەرەلەرىمىز دە جات بولىپ كەتەدى مە دەگەن ۇرەيدىڭ بارىن دا جاسىرمايمىز، - دەيدى اتى-ءجونىن تولىق اتاعىسى كەلمەگەن وڭتۇستىكقازاقستاندىق مايرا اپاي.
شەتەلدىكتەرمەن بولاتىن نەكە ماسەلەسى دەموگرافيالىق احۋالى بىزدەن الدەقايدا مىقتى، الىپ مەملەكەت ەسەپتەلەتىن رەسەيلىكتەردى دە الاڭداتپاي قويمايدى ەكەن. سولتۇستىكتەگى كورشىلەرىمىز قىزدارىنىڭ قىتاي جىگىتتەرىنىڭ ەتەگىنەن ۇستاۋدان اجەپتاۋىر سەسكەنەتىنىن عالىمدارى مەن ساياساتكەرلەرىنىڭ قاققان دابىلىنان بايقاۋعا بولادى. ويتكەنى قىتايداعى «ءبىر وتباسى - ءبىر بالا» ساياساتى ونداعى ەر-ازاماتتاردىڭ كۇرت كوبەيۋىنە الىپ كەلۋدە. ارينە، مۇنىڭ ورىستاردى ويلانتاتىنى زاڭدى. ال قالىڭ ورمانداي ورەكەڭدەردى ويلانتقان ماسەلە ءبىزدى ون ەسە تولعاندىرۋى كەرەك ەمەس پە؟ قازىردىڭ وزىندە اسپان استى ەلىندە 20 مەن 30 جاس ارالىعىنداعى بويداق جىگىتتەردىڭ سانى 30 ميلليونعا جەتىپ جىعىلاتىنعا ۇقسايدى. بۇل جاعدايدان سىرتقا قىزدارىن بەرمەيتىن ارابتار مەن شەتەلدىكتەر ءۇشىن قالىڭ مال كولەمىن اسپانداتىپ قويعان تۇرىكمەندىكتەر اسا قورقا قويماسا كەرەك-ءتى. ءبىز دە زاڭىمىزدى وسىنداي باپتارمەن تولىقتىرىپ، جەردە جاتقان قىزدارىمىزدىڭ جوق ەكەنىن ۇعىندىرىپ قويماساق، قاۋىپ شەتەلدىك كۇيەۋ بالالاردان كەلىپ جۇرمەسىن دەڭىز.
ۇلاسبەك سادىبەكوۆ، قر پارلامەنت ءماجىلىسىنىڭ دەپۋتاتى:
- ەلباسىنىڭ ءوزى سىرتتاعى قانداستاردى جيناپ، ۇلت سانىن ارتتىرۋ ءۇشىن جۇمىس جاساپ جاتقاندا، قىزدارىمىزدىڭ جات ەلدىڭ ازاماتىنا جار بولىپ كەتكەنىن قالامايمىن. ارينە، اركىمنىڭ كىممەن تۇرمىس قۇرعىسى كەلسە دە ءوز ەركى، وعان زاڭمەن شەكتەۋ جوق، الايدا، ۇلت سانىن ارتتىرۋ، قان تازالىعىن ساقتاۋدا بۇل ماسەلەگە نەمقۇرايدى قاراعان دۇرىس ەمەس. اتا-بابالارىمىزدىڭ قان تازالىعى مەن ۇرپاق ساۋلىعىنا اسا ءمان بەرۋى تەگىن ەمەس. وسىنى ەستەن شىعارماعان ءجون. تۇرمىستىق مۇددەدەن ۇلتتىق مۇددەنى جوعارى قويا الساق، بۇل ماسەلە وڭدى شەشىمىن تابادى دەپ ويلايمىن. قازاقتىڭ سانىن قازاق قانا كوبەيتە الاتىنى - تالاسسىز دۇنيە.
شاديار مولدابەك، وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسى
«الاش ايناسى» گازەتى
