قىتاي ءبىزدىڭ 1500 شاقىرىمدىق شەكارامىز جىمداسقان قۇدايى كورشىمىز. قازىرگى مامىلەلەر بويىنشا ۇزاق بولاشاقتاعى ستراتەگيالىق ىنتىماقتاستىقتاعى سەرىكتەسىمىز. رەسەيدەن قالا بەردى ءىرى ساۋدا سەرىگىمىز. ساتىلىمى جۇرتىمىزدى اسىراپ وتىرعان ءبىرسىپىرا شيكىزاتىمىز بەن ەنەرگەتيكالىق بايلىعىمىزدى وتكىزۋ نارىعى. ول سونداي-اق الەمدەگى كولەمى ەكىنشى ءىرى ەكونوميكا، 1,4 ملرد حالقى بار الىپ ەل.

جۋىق جىلداردان بەرى الەمدىك بيلەۋشىلىككە ۇمتىلىپ، قازىرگى حالىقارالىق جۇيەنىڭ ەرەجەلەرى مەن قاعيداتتارىن قايتا قاراۋدى دارىپتەۋشى دەرجاۆا. ول ونىسىمەن دە سەستى ءام ۇرەيلى. «قىتاي ۇرەيى»، اسىرەسە سوڭعى جىلدارى قازاقستان جۇرتىنىڭ دەگبىرىن قاشىرۋدا.

«قىتاي ءبىزدى ەكونوميكالىق ەكسپانسيامەن جاۋلاپ الماقشى»، «جەرىمىزدى جالعا الۋ ارقىلى يەلەنىپ كەتپەكشى»، «جۇمىس كۇشىن كىرگىزۋ جولىمەن ميگراتسيالىق شاپقىنشىلىق جاساۋدا»، «جۇمساق كۇشتەرى ارقىلى ىقپالىن جۇرگىزىپ جاتىر»، دەيتىن داقپىرتتار جەلدەي ەسۋدە. بۇل ارادا جۇرتتىڭ تازا وتانشىلدىق سەزىمى مەن ەلدىڭ كەلەشەگىنە جاۋاپكەرشىلىك نيەتىمەن قاتار، وسى تازا تىلەكتەردى ءوز ىعىنا پايدالانىپ قالۋدى ويلاپ، «قولامتانى ۇرلەپ» وتىرعان ەكىنشى كورشىمىزدىڭ دە پيعىلى مەنمۇندالايدى. ەڭ باستىسى، قىتايدىڭ جاڭاعىداي نيەتىنىڭ جوق ەمەستىگىن اشىق اتاۋمەن قاتار، ونىڭ اتالعان مۇراتتارىنا جەتۋىنە كەدەرگى كەلتىرەتىن «ءبىر باسىنا جەتەرلىك» باس اۋرۋلارى بارىن قاپەرگە العانىمىز دا ءجون سەكىلدى. جەتىستىگىن جارنامالاۋدان الدىنا قارا سالمايتىن ەلدىڭ امبەگە كۇڭگىرت، بىراق قاتاردان قالىپ قويۋىنا قارپىمدى اسەرى بار ءالسىز تۇستارىن تالقىلاۋ ماقساتىمەن «Abai.kz» اقپاراتتىق پورتالىندا (10.03.2021) قىتايداعى كەدەيشىلىك جايلى ءسوز قوزعاعانىمىز بار. ەندىگىدە وسى قىتاي كىلتيپاندارى تاقىرىبىنا بىرنەشە ماقالا ارناماقپىز.

رەسمي مالىمەتتىڭ دەرەگىنشە، بۇگىندەرى قىتايدا (گونگrونگ پەن ماكاوyى ساناماعاندا) 1,40005 ملرد حالىق تۇرادى (2019 جىلى. 2020 جىلعى جان سانىن جاپپاي انىقتاۋ قورىتىندىسى 2021 جىلدىڭ ساۋىرىندە جاريالانۋى كەرەك). وسىنداي سانمەن قىتاي ەلى قازىر جان سانى داعدارىسىمەن بەت كەلىپ وتىر. ونىڭ ءمانى - جان سانىنىڭ جىل ساناپ ءام قاۋىرت ازايۋى، ەڭبەك كۇشى جانە تۋىت جاسىنداعى ايەلدەر سانىنىڭ كەمۋى، تۋىتتىڭ تومەندەۋى مەن بالانىڭ سيرەۋى، اجىراسۋدىڭ كوبەيۋى جانە سوڭعى اپات - قارتتار سانىنىڭ كۇرت ۇلعايۋى.

قىتايدا 20 عاسىردىڭ 50-جىلدارى ماونىڭ «ادام مول بولسا، كۇش كوبەيەدى» يدەياسىمەن ادام ءوسىمى قارقىندى بولعانى بار. مىسالى قحر قۇرىلعاننىڭ كەلەسى 1950 جىلى 14,19 ملن بالا تۋىلسا (تابيعي ءوسىم 10,29 ملن), 1954 جىلى 22,32 ملن (14,5 ملن) نارەستە ومىرگە كەلدى. 60-جىلدارعى تابيعي ءوسىمنىڭ ەكىنشى تولقىنىندا جيىنتىق تۋ مولشەرى 25 ملن-نان (ەڭ از 1967ج. 25,43 ملن، 1963ج. 29,34 ملن) ءتۇسىپ كورگەن جوق. سول جىلدارداعى عىلىمي ەليتانىڭ ەل اۋقاتىنىڭ ارتۋى مەن جان سانىنىڭ كوبەيۋى اراسىنداعى كەرەعارلىقتى جويۋ شاراسى ەسەبىندەگى «از تۋ، كەشەۋىلدەپ تۋعا» شاقىرۋى، اقىرىندا تۋىتتى جوسپارلاۋ ساياساتىن ەنگىزۋگە الىپ كەلگەن-ءدى (1971ج.). 50-60-جىلدارداعى بالا تۋ تولقىنى تۋىنداتقان تابيعي ءوسىمنىڭ ءۇشىنشى تولقىنى 80-90 جىلدارداعى تۋىت دەڭگەيىنە سەرپىن بەرگەنىمەن (ەڭ كوپ 1987ج. 25,08 ملن ءسابي), قىتايداعى جان سانى وسىدان كەيىن-اق، ىرعاقتى قالىپپەن ازايا بەردى. 1980ج. زاڭدىق جاۋاپكەرشىلىك جۇكتەگەن قاتاڭ تارتىپتەگى تۋىتتى جوسپارلاۋ ساياساتى ەنگىزىلىسىمەن ونىڭ شارتتى ناتيجەسى ەسەبىندە 2000 جىلداردان باستاپ جان سانىنىڭ ازايۋى قاتتى ەكپىن الدى (تابيعي ءوسىم：2000ج. 9,57 ملن، 2010ج. 6,41 ملن، 2019ج. 4,67 ملن). 2013 جىلعى اتا-انانىڭ بىرەۋىنىڭ ونىڭ ءوزىنىڭ دە كەزىندەگى جالعىز بالا بولۋىنا بايلانىستى ەكىنشى بالا الۋىنا رۇقسات بەرەتىن جەڭىلدىك تە (2012ج. 6,69 ملن، 2013ج. 6,68 ملن), 2016 جىلعى جاپپاي ەكى بالا الۋعا رۇقسات بەرگەن شەشىم دە بۇل ۇدەرىسكە بالەندەي اسەر ەتە العان جوق (2016ج. 8,09 ملن، 2017ج. 7,37 ملن). سونىمەن قىتايلىقتاردىڭ ءار بەس جىلداعى ارتقان سانى بىلاي قالىپتاندى (ملن ادام).

1949ج. 8,53 (ارتقان جان سانى),   (بارلىق جان سانى 541,67)

1954ج. 14,66,                  1959 ج. 6,77,     (672,07)

1964ج.19,27,                  1969 ج. 20,76,     (806,71)

1974ج.15,74,                  1979 ج. 11,25,     (975,42)

1984ج.13,51,                  1989 ج. 16,77,     ( 1,12704 ملرد)

1994ج.13,33,                  1999 ج. 10,25,     ( 1,25786 ملرد)

2004ج.7,61,                   2009 ج. 6,48,     ( 1,33450 ملرد)

2014ج. 7,1.                  2019 ج. 4,67.      ( 1,40005 ملرد).

ۇسىنىلعان مالىمەتتەن قىتايداعى حالىق سانىنىڭ الدىڭعى 40 جىلدا 0,58537 ملرد، سوڭعى 30 جىلدا 0,27301 ملرد وسكەنىن (الدىڭعىنىڭ 47%-i), سونىمەن بىرگە جىل سايىنعى ءوسۋ ەكپىنىنىڭ،  اسىرەسە وسى عاسىرعا كىرگەلى ۇدەمەلى تومەندەي بەرگەنىن كورەمىز. بۇل قىتايلىقتاردى، ولاردىڭ ساياسي-ينتەلليگەنت ەليتاسىن قاتتى الاڭداتىپ وتىر. سەبەبى، جان سانى ءوسىمىنىڭ ءتۋابىتتى زاڭدىلىقتارىن قايىرىپ قويىپ، مەملەكەتتىك مۇددەنى عانا باسشىلىققا العان تۋىتتى جوسپارلاۋ ساياساتى ەلدەگى تۋىت مولشەرىنىڭ ولشەۋسىز تومەندەۋىنە سوقتىرىپ وتىر. مىسالى، 1950-2019 جج. جەر شارىنداعى ورتاشا جيىنتىق تۋىت مولشەرى (تۋىت جاسىنداعى ايەلدەردىڭ ومىرگە اكەلەتىن ورتاشا بالا سانى) 4,97-دەن  2,27-كە ازايسا، قىتايدىڭ كورسەتكىشى 6-دان 1,18-گە ءتۇسىپ كەتكەن!

اتام قازاقتىڭ «ەكى بالا بالا ەمەس، ءۇش بالا ءبىر بالا» دەگەنىندەي، دەموگرافيالىق تەوريادا دا ءبىر مەملەكەتتەگى تۋىت مولشەرى 2,1 بالانى ۇستاپ تۇرعانىندا عانا سول ەلدىڭ جان سانى قالىبىن ساقتايدى دەپ سانالادى. تۋىت مولشەرى 1,5-تەن ءتۇسىپ كەتكەننەن كەيىن-اق، ءار بۋىن سايىن سول ەل حالقى 1/3-گە ازايىپ وتىراتىن بولادى. قىتايداعى جان سانىنىڭ ازايۋ سەبەپتەرىنە كەلەر بولساق، ەڭ اۋەلى جالپى جان سانىنىڭ ازايۋىنا ىلەسە تۋىت جاسىنداعى ايەلدەر سانىنىڭ ازايىپ كەلە جاتقانىن اتاۋ ءلازىم. 2010 ج. جان سانىن جاپپاي انىقتاۋدىڭ ساناق ناتيجەلەرى 80, 90, 2000 جىلدىقتاردىڭ سانىنىڭ جەكە-جەكە 219, 188, 147 ملن ادام بولعاندىعىن كورسەتەدى. دەمەك، ومىرگە كەلگەندەردىڭ ابسوليۋتتى سانىنىڭ ازايۋىنا ىلەسە تۋىت جاسىنداعى انالاردىڭ سانى دا سايكەستى تۇردە ازايدى دەگەن ءسوز.

جاقىنعى جىلدارى تۋىت جاسىنداعى (15-49 جاس) ايەلدەردىڭ سانى جىلىنا 5 ملن-عا كەمىپ جاتىر. ناتيجەسىندە، ۇيلەنەتىن جۇپتار سانى مەن ۇيلەنۋ مولشەرى دە قۇلديلاپ بارادى. مىسالى، 2013-2020جج. ۇيلەنگەن جۇپتار سانى 13,47 ملن-نان 8,13 ملن-عا ازايعان. 2018 جىلعا جەتكەندە باس قۇراۋ جاسىنداعى قىتايلىقتاردىڭ (240 ملن، انگليا، فرانتسيا، گەرمانيا حالىقتارىنىڭ قوسىندىسىنا پارا-پار ەكەن). 77 ملن-ى مۇلدەم سالت تۇرىپ جاتقان كورىنەدى. ونسىز دا سانى ازايىپ جاتقان جاستاردىڭ كەشىگىپ ۇيلەنۋى دە ماسەلەگە اينالىپ وتىر. عاسىر باسىنان بەرى جاستاردىڭ ۇيلەنۋ جاسى 20-24 جاستان 25-29 جاسقا شەگىنگەن. 2005-2019جج. 20-24 جاستاعىلاردىڭ ۇيلەنۋ سالىستىرماسى 47%-دان 19,7%-عا تومەندەسە، ەسەسىنە 30-34 (9,9%-دان 17,7%-عا), 35-39 (4,9%-دان 8,1%-عا), 40 جانە ونان ىلگەرگى جاستاعىلاردىڭ (3,9%-دان 19,9%-عا) ۇيلەنۋ سالىستىرماسى ايتارلىقتاي وسكەن.

كەشىگىپ ۇيلەنۋدىڭ كەسىرىن بىلاي قويعاندا، ۇيلەنگەن سوڭ كەشەۋىلدەپ بالا تۋ دا ۇردىسكە اينالۋدا. 1990-2015جج. قىتايلىق كەلىنشەكتەردىڭ العاشقى بالا كوتەرۋ جاسى 24,1-دەن 26,3-كە، ورتاشا بالا كوتەرۋ جاسى 24,8-دەن 28-گە وسكەن دە، بالا كوتەرۋ كورسەتكىشى كەرىسىنشە 66,7%-عا قۇلاعان. 2019 جىلعى زەرتتەۋلەردىڭ بىلدىرۋىنشە ۇيلەنۋدەن مۇلدە باز كەشكەن قىزدار سانى 6 ملن-عا جەتىپ جىعىلعان كورىنەدى. ال اجىراسۋ مولشەرى سوڭعى 17 جىل بويى ۇدايى ارتىپ كەلەدى (2002ج. 0,9%، 2019ج. 3,4%، 2019ج. اجىراسقاندار سانى ۇيلەنگەندەردىڭ جارتىسىنا جۋىقتاپتى).

مۇنىمەن قويماي، ەلدەگى بالا تۋ ىقىلاسىنىڭ باسەڭدەۋى بەلەڭ الىپ بارادى. بۇل ارادا زاماننىڭ وزگەرىسىنە ساي تۋىنداعان تۇسىنىكتىڭ وزگەرۋى، ءوز باسىنىڭ قامىن كۇيتتەۋشىلىككە بەرىلۋ، بالا تۋدى اۋرە ساناۋ سارىنى سياقتى زاماناۋي «ۇشىقتاردان» سىرت ماتەريالدىق جەتىسپەۋشىلىك باستى قولبايلاۋ بولىپ وتىر.

1998 جىلعى تۇرعىن ءۇي رەفورماسىنان باستاپ قىتايداعى ەلىشىلىك ينۆەستيتسيانىڭ ەڭ تاۋەكەلدىسى دە، تابىستىسى دا ءۇي ساۋداسى بولعانى بەلگىلى. 1998-2018جج. جاڭا سالىنعان ۇيلەردىڭ شارشى مەترىنىڭ باعاسىنىڭ ورتاشا 1854 يۋاننان 8544 يۋانعا شارىقتاعانى بار. 2004-2018جج. قىتايلىقتاردىڭ ءۇي الۋ ءۇشىن العان نەسيە سوماسى 1,6 ترلن يۋاننان 25,8 ترلن يۋانعا جەتىپ، بارلىق تۇتىنۋشىلىق نەسيەنىڭ 54%-ىن ۇستاپتى. نەسيە-تابىس سالىستىرماسى (تۇرعىنداردىڭ ءۇي نەسيەسى مەن جاراتاتىن تابىسىنىڭ سالىستىرماسى) 16,2%-دان 47,6%-عا بارىپتى. 2019 جىلى 10 ءىرى قالاداعى ءۇي باعاسىنا جۇرگىزىلدەن زەرتتەۋلەر شىڭجان قالاسىنان ءۇي الۋ ءۇشىن ىشپەي-جەمەي 35,2 جىل، شاڭحاي مەن بەيجيڭدە 25,1 جانە 23,9 جىل قارجى جيناۋ شارت ەكەندىگىن كورسەتكەن. بۇل باسپانا قيىندىعىنىڭ ۇيلەنگىسى كەلەتىن جاستاردىڭ ارمانىنا قۇم قۇيىپ وتىرعان باستى كەدەرگى ەكەندىگىن ايعاقتايدى.

ال اۋىلداعى قىتايلىقتاردىڭ قولدىڭ قىسقالىعىنان ۇيلەنبەي ءوتۋى دەگەن تاڭسىق اڭگىمەگە جاتپايدى. جۋرناليستەردىڭ ءىشىنارا پروۆينتسيالاردا جۇرگىزگەن زەرتتەۋلەرى اۋىلداعى ازاماتتاردىڭ ءبىر شۇيكەباسقا قولى جەتۋ ءۇشىن 1 ملن-عا دەيىن قاراجات تابۋلارى كەرەكتىگىن انىقتاپتى. قىتاي اۋىلدارىنداعى ورتاشا جىلدىق تابىستىڭ 8069 يۋان بولاتىنىن (2020ج.) ەسكەرسەك، 1 ملن قارجى جيناۋ ءۇشىن قانشا ۋاقىت سارىپ بولارىن باعامداي بەرۋگە بولار دەيمىز. سالدارىنان ۇيلەنە الماي جۇرگەن ازاماتتار سانى 2015 جىلى 20 ملن-دى قۇراپتى. ماماندار ولاردىڭ سانى 2022 جىلى 40 ملن-عا جەتەدى دەپ وتىر.

جاستاردىڭ تۋ ىقىلاسىن تەجەيتىن تاعى ءبىر فاكتور - بالا تاربيەسىنىڭ جويداقسىز قىمباتشىلىعى. بىلايشا شامالاعاندا، ورتانقول قىتاي وتباسىندا ءبىر بالاعا جاراتىلاتىن جىلدىق ورتاشا شىعىن 30 مىڭ يۋان مولشەرىندە بولسا، ونىڭ تۋىلعاننان 18 جاسقا دەيىنگى باعىم-تاربيەسىنە 500 مىڭ يۋان جۇمسالادى ەكەن. بەيجيڭنىڭ وزىندەگى جالاقىنىڭ ورتا سانىنىڭ 6096 يۋان ەكەنىن ەسكەرسەك، بالا تاربيەسىنىڭ قانشالىق قىمبات ەكەندىگىن باعامداۋ قىيىندىق تۋدىرماسا كەرەك. قاراجات شىعىنىن بىلاي قويعاندا، قىتايداعى بالا-باقشا تاپشىلىعىنىڭ اتا-انا جۇيكەسىنە باتپانداپ سالماق سالاتىنىن ايتۋ ءلازىم. قىتايدىڭ دەنساۋلىق ساقتاۋ جانە تۋىتتى جوسپارلاۋ كوميتەتىنىڭ دەرەگىنشە 2015 جىلى 0-3 جاس ارالىعىنداعى بالالاردىڭ بالا-باقشاعا قابىلدانۋى 4%-اق ەكەن. مىنە پارادوكس!

ەمدەلۋدىڭ قىمباتتىعى، قارتتار كۇتىمىنىڭ جۇكتەمەسى دە جاستاردىڭ بالا ءسۇيۋ ىنتاسىن تىزگىندەپ، بالانى «تابا العانمەن، باعا المايتىن» كۇيگە ءتۇسىرىپ وتىر. باسپانا، وقۋ، ەمدەلۋدىڭ قىتاي حالقىنىڭ كەۋدەسىن باسىپ، تىنىس الدىرماي تۇرعان «ءۇش الىپ تاۋ» ەكەندىگى جايىنداعى ءتامسىل وسىدان تاراسا كەرەك. قىتايدا ايەلدەردىڭ جۇمىسقا قاتىسۋ بەلسەندىلىگى الەمدە ءبىرىنشى ورىندا تۇرادى، ولاردىڭ جۇمىستانۋ مولشەرى 70%. بۇل دا قىتاي ايەلدەرىنىڭ بالا تۋدى كەشىكتىرۋىنە نەمەسە بالا تۋماۋىنا يتەرمەلەۋدە.

جوعارىدا باياندالعان جايتتاردىڭ بارلىعى دا قىتايداعى بالا تۋ كورسەتكىشىنىڭ كۇرت تومەندەۋىنە سوقتىرىپ وتىر. اتالمىش كورسەتكىش ەكىنشى بالا تۋعا رۇقسات بەرىلگەن 2016 ج. 17,86 ملن-دىق رەكوردتىق مەجەنى كورسەتتى دە، ونان كەيىنگى جىلدارى تاۋدان تاس قۇلاعانداي قۇلدىراپ كەلەدى. (2017ج. 17,25; 2018ج. 15,23; 2020ج. 12,48 ملن ءسابي). 2019ج. 14,65 ملن ءسابي دۇنيەگە كەلگەنىمەن، 9,98 ملن كىسى ومىردەن ءوتىپتى، تابيعي ءوسىم 4,67 ملن ادام. مامانداردىڭ زەرتتەۋلەرى الداعى 5 جىل كولەمىندە جان سانى ءوسىمىنىڭ تەرىس كورسەتكىش كورسەتەتىنىنە، قازىرگى جيىنتىق تۋ مولشەرى (1,18 ءسابي) جاعدايىندا ءار بۋىن سايىن حالىقتىڭ جارتىسىنىڭ ازايىپ وتىرارىنا مەڭزەپ وتىر. قازىردىڭ وزىندە ءىشىنارا وڭىرلەردە تۇرعىندار سانىنىڭ ازايۋى كورىنىس بەرە باستاعان. مىسالى، 2019ج. قىتايدىڭ تەرىستىك-شىعىسىنداعى ءۇش پراۆينتسيانىڭ جان سانىنىڭ ءوسىمى  -01,01%، -08,0%، -08,5% بولعان. كەيبىر وڭىرلەردە بالالاردىڭ تۋ كورسەتكىشى 2018 جىلمەن سالىستىرعاندا 32%-عا دەيىن ءتۇسىپ كەتكەن.

جان سانىنىڭ ۇدەمەلى ازايۋى مەن بالا تۋدىڭ سيرەۋى قوعامنىڭ قارتتانۋى مەن ۇرپاقسىزدانۋعا الىپ كەلەدى. 2019ج. 65 جاستان اسقان قارتتاردىڭ سانى 176 ملن-دى قۇراپ، حالىق سانىنىڭ 12,6%-ىنا جەتىپتى، بۇل ناعىز قارتتانعان قوعامنىڭ بەلگىسى. بۇل كورسەتكىش 2022ج. 14%، 2032ج. 20%-تەن اسادى دەپ مەجەلەنۋدە. سونىمەن بىرگە بالالار سانى دا جىل وتكەن سايىن قۋشيىپ كەلەدى. وسى عاسىردىڭ 20 جىلىندا تۋىلعان جەتكىنشەكتەر وتكەن عاسىردىڭ سوڭىنداعى 20 جىلدا تۋىلعانداردان 103 ملن-عا كەم. سايكەسىنشە 0-14 جاستارداعى جەتكىنشەكتەردىڭ جالپى حالىق سانىنان ۇستاعان ۇلەسى دە 1964ج. 40,4%-دان 2019ج. 16,78%-عا قۇلدىراعان.

ەندى وسى ۇردىستەردىڭ زارداپتارىنا توقتالساق. قازىرگى قىتايدىڭ جان باسىنا شاققانداعى ءجىو 10 مىڭ دوللار شاماسىندا. اقش، جاپونيا ەلدەرىنىڭ قارتتار ۇلەسى 12,6%-عا جەتكەن كەزىندەگى جان باسىلىق ءجىو 24 مىڭ جانە 30 مىڭ دوللار بولعان-دى. وسىنىڭ ءوزى-اق، قىتاي قوعامىنىڭ «بايىماي جاتىپ قارتايۋعا» بەت العانىن، كۇتىمگە بايلانىستى وpاسان قيىنشىلىقتى كۇتىپ وتىرعانىن اڭداتادى.

قازىردىڭ وزىندە تۋىت مولشەرى تومەن، قارتتانۋى جوعارى نەمەسە دامىماي قالعان 7 پروۆينتسيانىڭ زەينەتاقى جيناعى جەتپەگەندىكتەن ولاردىڭ زەينەتاقىسى مەملەكەتتىك قازىنادان تولەنۋدە. 2019ج. قىتايداعى اكىمشىلىك سۋبەكتىنىڭ جارتىسى ءوزىن زەينەتاقىمەن جەتە قامتي الماپتى. 2018 جىلى مەملەكەتتىك دوتاتسيا بولماسا زەينەتاقى جيناعىنان 450,4 ملرد يۋان سول جىلعى زەينەتاقىنى تولەۋگە جەتپەگەندەي ەكەن. وسىنىڭ ءوزى-اق، ءبىراز سىردى اڭعارتسا كەرەك.

قىتايدىڭ جارتى عاسىرعا جۋىق ەسەپسىز ءام ارزان جۇمىس كۇشىنىڭ ارقاسىندا «الەمنىڭ فابريكاسىنا» اينالعانى بەلگىلى. كولەمى بويىنشا الەمدىك ەكىنشى ەكونوميكاعا، تاۋار ەكسپورتى الىبىنا اينالۋى دا وسى قيساپسىز جان سانىنىڭ ارقاسى-تىن. تاعى دا وسى بايلىقتىڭ ارقاسىندا ەڭ اۋقىمدى نارىق رەتىندە الەمنىڭ تاۋارىن، كاپيتالى مەن تەحنولوگياسىن وزىنە باۋراعان. ەكونوميكالىق قانا ەمەس، ونىڭ الەمدىك قاۋىمداستىقتاعى بەدەلى مەن گەوساياسي ىقپالى دا وسى جان سانىنا يەك سۇيەگەن ەلدىك قۋاتىنا بايلانىستى ەدى.  قىتايعا حالقى وسى بەتىمەن ازايا بەرسە، ەندى وسى باسىمدىقتارىنان ايىرىلىپ قالۋ قاتەرى ءتونىپ تۇر. جان سانى ازايعاننان كەيىن ينۆەستيتسيا مەن دەپوزيتتىڭ، ءوندىرىس پەن تۇتىنۋدىڭ دا ازاياتىنى، بۇل ەكونوميكانىڭ ءوسىمىنىڭ تومەندەۋىنە يتەرمەلەيتىنى بەلگىلى. قىتاي ەكونوميكاسى ءوسىمىنىڭ 2010ج. 10,6%-دان 2018ج.  6,1%-عا قۇلاۋىنىڭ ءوزى وسىنىڭ جاندى ايعاعى.

قحر گۋمانيتارلىق عىلىمدار اكادەمياسى كەلەسى ون جىلدا تەك جان سانىنىڭ قارتتانۋى سەبەبىنەن ەكونوميكالىق ءوسىمنىڭ جىلىنا 0,8-1 پۋنكتقا كەمىپ وتىراتىنىن بولجاعان. سوۆيد-19 ىندەتى مەن الەمدىك سۇرانىستىڭ ساراڭداۋىنىڭ كەسىرىنەن ەكونوميكانىڭ قۋاتىن ىشكى اينالىمعا بۇرىپ جاتقان ەل ءۇشىن مۇنىڭ ماڭىزى تىپتەن قۇندى. قىتايلىق مامانداردىڭ ەسەپتەۋىنشە جيىنتىق تۋ مولشەرى قازىرگى قالپىمەن (1,18 ءسابي) قالا بەرسە، 2050 جىلعا قاراي جان سانى 1,21ملرد-قا ازايىپ، قارتتار ۇلەسى 31.2%-عا جەتپەكشى. مۇنان دا ماڭىزدىسى - مەملەكەتتىڭ بايلىعىن جاراتۋشى، ەڭبەك جاسىنداعىلاردىڭ سانىنىڭ ازايۋى بولعالى تۇر. كەزىندە اڭىز بولعان «جاپونيانىڭ ەكونوميكالىق عاجابى» ەڭبەك جاسىنداعىلار ۇلەسىنىڭ 60%-دان تۇسە قويماعان جىلدارى جاسالعانىمەن شەندەستىرەر بولساق، قىتايدا 2012 جىلدان بەرى جىلىنا 3 ملن ادامنان كەمي باستاعان ەڭبەك جاسىنعىلاردىڭ (15-59 جاستاعىلار) سانى 2025ج. قاراي 35 ملن ادامعا قىسقاراتىن نىشانى بار.

قىتاي ماماندارى عاسىردىڭ سوڭعى جارتىسىنا قاراي ەلدەرىنىڭ حالىق سانىنىڭ جالپى كولەمىنەن دە، ەڭبەك كۇشتىڭ ازدىعى جانە قارتتاردىڭ كوپتىگىمەن دە، باستى باسەكەلەس - اقش-تىڭ الدىندا ۇتىلعالى تۇرعانىن ايتىپ، دابىل قاعۋدا. مىسالى، 2019ج. قىتاي مەن امەريكا حالقى جاسىنىڭ ورتا سانى 37,9 جانە 38,3 جاس بولسا، قازىرگى ءوسىم ۇدەرىسىمەن 2050ج. جەكە-جەكە 50,8 جانە 42,7 جاستى قۇرايدى ەكەن. ال جاسوسپىرىمدەر سانىنىڭ قىسقارۋى مەن ۇلەسىنىڭ كەمۋى ەلدە الەۋمەتتىك پروگرەسس پەن يننوۆاتسيانىڭ تەجەلىپ، تاپقىرلىق پەن قوعامنىڭ ومىرشەڭدىگىنىڭ سارقىلۋىنا يتەرمەلەۋى كادىك. ويتكەنى جاستار قاشاندا جاڭاشىلدىق پەن جاسامپازدىقتىڭ سارقىلماس بۇلاعى.

جاپونيا تاجىريبەسى ەلدەگى جاس وسكىننىڭ ازايۋىنىڭ يننوۆاتسيا مەن جاڭاشىلدىقتىڭ سۋالىپ، ەلدىڭ جارتىلاي وتكىزگىش، تەلەكوممۋنيكاتسيا، جاڭا ەنەگەتيكا سىندى سالالارداعى الەمدىك باسىمدىعىن جوعالتىپ الۋىنىڭ باستى سەبەبى بولعاندىعىن كورسەتىپ بەردى. دەمەك وسى فاكتوردىڭ زاردابى ءتىپتى وتكىر دە، تاعدىرشەشتى بولاتىن سىڭايلى. قىتاي ماماندارى مۇنىڭ اسەرىن مەملەكەتتىڭ جالعاستى دامۋى مەن قىتاي وركەنيەتىنىڭ ءتۇتىنىنىڭ ارى قاراي تۇتاۋىمەن بايلانىستىرا قاراستىرىپ، بيلىككە داتتەرىن جەتكىزىپ، ۇسىنىستارىن وتكىزۋمەن جانتالاسۋدا. ايتىپ-ايتپاي ادامنىڭ ەكونوميكا مەن قوعامنىڭ دامۋىنىڭ قوزعاۋشى كۇشى جانە سونىڭ يگىلىگىن كورۋشى ەكەندىگى اقيقات. سونداي-اق جان سانى ءبىر مەملەكەتتىڭ قۋاتى مەن الەۋەتىنىڭ دە ايناسى. ادامزاتتىڭ بۇگىنگە دەيىنگى تاريحىندا، بەلگىلى سەبەپتەرگە بايلانىستى عانا ءىشىنارا جاعدايلار مەن مەزگىلدەردە بولماسا، جان سانى از ەلدىڭ تەگەۋىرىندى ەلدەر ساناتىنا كىرگەنى شەتىن جاعداي. سوندىقتان دا، ەكپىنىن ۇدەتكەن حالىق سانىنىڭ ازايۋى، بالانىڭ سيرەۋى مەن قارتتانۋ ءۇردىسى قىتايدىڭ ەكونوميكاسىنىڭ كەرى كەتىپ، مەملەكەتتىك قۋاتىنىڭ السىرەۋىنە، قوعامنىڭ سالدانۋىنا سوقتىراتىن تاعدىرشەشتى ماسەلەگە ايلانىپ وتىر. ايتپاعىمىز، قىتاي ەكونوميكاسى وركەندەپ، اسكەري قۋاتى ارتىپ، الەۋەتى ورلەپ كەلە جاتقان دەرجاۆا بولعانىمەن، ەلدىك قۋاتتىڭ ەڭ ىرگەلىك ۇستىنى - حالقىنىڭ سانى تۇرعىسىنان قۇلدىراپ كەلە جاتقان مەملەكەت.

پايدالىنىلعان ادەبيەتتەر جانە مالىمەتتەر قاينارى:

1. قىتايدىڭ «جان سانى جىلنامالارى» (مەملەكەتتىك ستاتاگەنتتىگى)
2. قىتايدىڭ «ەكونوميكا مەن قوعامدىق دامۋدىڭ قورىتىندىلارى» (مەمستاتاگەنتتىگنى)
3. RenZiping: «قىتايدىڭ تۋ باياناتى»، «قىتايدىڭ نەكەلەسۋ باياناتى»
4. قىتاي ستاتاگەنتتىگى، “Heng da”زەرتتەۋ اكادەمياسى، “Wang yi”زەرتتەۋ مەكەمەسى دەرەكتەرى
5. «تورە ءسوز ەمەس»، «وتكەن-كەتكەندەرگە شولۋ»، «قىتاي وقىمىستىلارى» سايتتارى
6. LiangJianzhang, RenZiping, XiongChai, ZhouZhi قاتارلى ەكونوميستەر مەن دەموگرافتاردىڭ مەرزىمدىك ماقالالارى

مۇقامەتحان قونارباي

Abai.kz