ەلەنا پانينا دەيتىن ادام – رف مەملەكەتتىك دۋماسىنىڭ دەپۋتاتى ەكەن. ۆلاديمير پۋتين باسشىلىق ەتەتىن «ەدينايا روسسيا» پارتياسىنىڭ وكىلى. دۋماعا باقانداي بەس مارتە دەپۋتات بولىپ سايلانعان. جاسى 72-دە!

مىنە، سول ەلانا اجەي پانينا (ەكىنشى كۇيەۋىنىڭ تەگىندە) جۋىردا «سپۋتنيك راديوسىنا» (رەسەيلىك سايت) سۇحبات بەرىپ، رەسەيدىڭ ەلىشىلىك ءھام سىرتقى ساياساتى، رەسەي-ۋكراينا قاقتىعىسى مەن ناتو اسكەرى جايلى پىكىرلەسىپتى.

«ءبىزدىڭ ەل كەز كەلگەن شابۋىلعا ءتاستۇيىن دايىن. بىراق ءبىز اقپاراتتىق سوعىستا ساپا ەمەس، سان جاعىنان ۇتىلىپ جاتىرمىز»، - دەگەن ەلانا اجەي ءسوز اراسىندا «قازاقستان ءۇشىن تالاس ءجۇرىپ جاتقانىن» ايتىپتى.

«مەنىڭشە، قازىر اقش-تىڭ كۇن تارتىبىندە ارينە – بەلورۋسسيا. ولار ۋكرايناداعىداي ءتۇرلى-ءتۇستى رەۆوليۋتسيا جاساۋ ارقىلى بيلىككە قۋىرشاق، وزدەرىنە تولىقتاي باعىنىشتى ۇكىمەتتى اكەلمەك. قازىر سونىڭ كوپتەگەن بەلگىلەرىن كورىپ وتىرمىز. سوسىن، ارينە قازاقستان. قازىر قازاقستان ءۇشىن تالاس ءجۇرىپ جاتىر»، - دەپتى ورىس دەپۋتاتى.

ءارىسى مەن بەرىسىن ايتپاعاندا، ءستاليننىڭ ءوزى «مولوتوشۆيلي» دەپ اتاعان سوۆەت ليدەرلەرىنىڭ ءبىرى ۆياچەسلاۆ مولوتوۆتىڭ نەمەرەسى ۆياچەسلاۆ نيكونوۆ پەن سەپەراتيست ەۆگەني فەدەروۆتاردىڭ (ولار دا پۋتين پارتياسىنىڭ دەپۋتاتتارى) «قازاق جەرى – رەسەيدىڭ ۇلكەن سىيى»، «قازاقتار سوۆەتتەن العان تەرريتوريانى قايتارسىن», - دەگەن سوزدەرىن قازاق ۇمىتقان جوق.

ەرسىلەنگەن ەكەۋدىڭ بەيساۋات ءھام بەيساياسي سوزدەرى ەلارالىق داۋ تۋدىردى. رەسەيدىڭ قازاقستانداعى ەلشىلىگىنە نوتا تاپسىرىلدى. پرەزيدەنت توقاەۆتىڭ ءوزى ايدىكتەپ ماقالا جازىپ، «قازاققا ەشكىم جەر سىيلاعان جوق»، - دەپ سويلەدى. ال سىرتقى ىستەر ءمينيسترى مۇحتار تىلەۋبەردى ورىس ساياساتشىلارىنىڭ سوزدەرىن – «قىسىر سيىردىڭ ساندىراعى», - دەپ مالىمدەدى.

وسىمەن داۋ اياقتالسا، كانە... ءوندىرىسى مەن وركەنيەتىنە ەمەس، قارۋ-جاراعىنا سەنەتىن ءپۋتيننىڭ باسقارۋىنداعى رەسەيدىڭ «ۇلىدەرجاۆالىق شوۆينيزم شوۋى» بيىل دا جالعاستى.

2021 جىلدىڭ 1 اقپانى. «پرەزيدەنتىم – پۋتين، پارتيام – «ەدينايا روسسيا» دەگەن تاعى ءبىر رەسەيلىك دەپۋتات، سەناتور الەكسەي پۋشكوۆ «ۆەچەرنيايا موسكۆا» گازەتىنە بەرگەن سۇحباتىندا دجو بايدەننىڭ پرەزيدەنتتىگى تۇسىندا اقش پوستكەڭەستىك رەسپۋبليكالار ءۇشىن كۇرەسىن كۇشەيتەدى دەپ پىكىر بىلدىرگەن.

«پوستكەڭەستىك كەڭىستىكتەگى باسەكەلەستىك كۇشەيىپ كەلەدى. ەگەر بۇل ترامپ ءۇشىن ونشا قىزىعۋشىلىق تۋدىرماسا، وندا بايدەن اكىمشىلىگى پوستكەڭەستىك رەسپۋبليكالاردى رەسەيدەن ءبولىپ تاستاۋعا باعىتتالعان امەريكانىڭ كۇش-جىگەرىنە ءباس تىگىپ جاتقان كورىنەدى»، - دەدى ول.

ول سونداي-اق، اقش ەندى بەلورۋسسياعا، وزبەكستانعا، ارمەنياعا جانە قازاقستانعا نازار اۋدارادى دەگەندى ايتقان.

«ولار اقش-تىڭ نازارىندا بولادى. ءتىپتى، كيەۆپەن اسكەري ىنتىماقتاستىق كۇشەيۋى، اقش-تان قارۋ-جاراق پەن تەحنيكا الۋى جانە ۋكراينا اۋماعىندا اقش-تىڭ اسكەري بازاسى ورنالاستىرىلۋى مۇمكىن.

بايدەننىڭ كەزىندە اقش رەسەيمەن باسەكەلەستىكتى پوستكەڭەستىك كەڭىستىكتە جۇرگىزۋى اقش-پەن قارىم-قاتىناستى ناشارلاتۋدىڭ جاڭا فاكتورىنا اينالۋى مۇمكىن. سوندىقتان، ءبىز دە سوعان قاراي جۇمىس جاساۋىمىز كەرەك»، - دەپتى.

2021 جىلدىڭ 18 ناۋرىزى. رەسەي پرەزيدەنتى ۆلاديمير پۋتين لۋجنيكي كەشەنىندە قىرىمدى تارتىپ العانىنىڭ 7 جىلدىق مەرەيتويىنا وراي ەل الدىندا ءسوز سويلەدى. ءسوز اراسىندا پۋتين «سىيعا تارتىلعان جەر» اتتى وتىرىك تاريحي فاكتىسىن تاعى قايتالادى. 

«وتكەن عاسىردىڭ 20-جىلدارى بولشەۆيكتەر كەڭەس وداعىن قۇرۋ كەزىندە تۇسىنىكسىز سەبەپتەرمەن كوپتەگەن تەرريتوريالاردى ەندى قۇرىلعان كۆازيمەملەكەتتىك قۇرىلىمدارعا بەرە سالدى. ال كەيىن وزدەرى قۇلدىراپ، ءوز پارتيالارىن ىشىنەن قۇلاتىپ، كەڭەس وداعىن تاراتىپ تىنعان ساتتە، رەسەي اۋقىمدى تەرريتوريالارى مەن گەوساياسي كەڭىستىكتەرىنەن ايىرىلىپ قالدى»، - دەدى ول.

2021 جىلدىڭ 31 ناۋرىزى. رەسەيدىڭ «كوممەرسانت» دەيتىن گازەتى «مايدانعا كىل تاريحشىلار اتتانىپ بارادى» (ۆ بوي يدۋت ودني يستوريكي) اتتى ماقالا جاريالادى.

وندا پۋتيننىڭ كومەكشىسى، رەسەيدىڭ بۇرىنعى مادەنيەت ءمينيسترى ۆلاديمير مەدينسكي: «تاريح فاكۋلتەتىنىڭ ستۋدەنتتەرى ءارتۇرلى راديوستانتسيالاردان بۇرىس اقپارات الماۋى كەرەك. ويتكەنى، بۇلاي جالعاسا بەرسە، اقىر-سوڭىندا رەسەيلىكتەردىڭ وزدەرى كۋريلدى، كالينينگراد پەن كارەليانى، ۆىبورگتى كەرى قايتارىپ بەرەيىك دەپ تۇراتىن بولادى. باتىس قۇندىلىقتارىن دارىپتەۋدىڭ سوڭى وسىعان الىپ كەلەدى. ايتپەسە، قالايشا ۇلى رەسەيدىڭ كەيبىر تەرريتوريالارى ۋكراينا، بەلارۋس پەن قازاقستانعا ءوتىپ كەتتى؟»، - دەپ سويلەدى.

2021 جىلدىڭ 9 ءساۋىرى. دۋمانىڭ داۋكەس ءھام ءدالدۇرىش دەپۋتاتى (جاسى 74-تە.) «300 جىل بۇرىن كىم ەدىڭدەر؟.. جوڭعارلار بولدى، قازاقتار بولعان جوق»، - دەپ كوكىدى.

پاۆلودارداعى 23 كوشەگە قازاقشا اتاۋ بەرىلگەنىنە كوگەرىپ-سازارىپ كوكبەتتەنگەن جيرينوۆسكي:

«قازاقستانداعى پاۆلودار قالاسىندا 30 كوشەنىڭ اتىن اۋىستىرماق. ورىسشا اتاۋلاردى قازاقشاعا وزگەرتپەك ەكەن. سەندەر وزدەرىڭنىڭ قازاق قالالارىن سالىپ الىڭدار دا، سوندا قازاقشا كوشەلەردى اتاي بەرىڭدەر، وزگەنىكىنە تيمەڭدەر. پەتر تۇسىندا ول جەردە كورياكوۆ فورپوستى بولعان، تۇز شىعارۋشىلاردى قورعايتىن. ول جەردە ەشقانداي مەملەكەت بولعان جوق، قۋ دالا، كەي جەردە كوشپەندىلەر ءجۇردى. 300 جىل بۇرىن قايدا بولدىڭدار قازاقستان؟ سەندەر بولعان جوقسىڭدار. جوڭعار تايپالارى بولدى، بىراق جوڭعار مەملەكەتى بولعان جوق. قازىر بارلىعىنىڭ اتاۋىن وزگەرتىپ جاتىر، اۋىستىرىپ جاتىر. بارلىعى ۇمىتىلىپ، قازاقتارعا قالادى دەپ ويلايدى. ەشكىم ەشتەڭەنى ۇمىتپايدى. ورىس الەمى مەن كەڭىستىگى شەكاراسىن قالپىنا كەلتىرەدى. ءتارتىپ ورناتادى»،  - دەپ مالىمدەمە جاسادى.

الايدا، بۇل ايتىلعانداردىڭ ەشقايسىسىنا (بيىلعى) قازاق بيلىگى رەاكتسيا بىلدىرگەن جوق. ءبىرلى-جارىم دەپۋتات (باقىتبەك سماعۇل، قازىبەك يسا، بەرىك ابدىعاليۇلى) «ورىس ساياساتكەرلەرىنىڭ بۇل ايتقاندارى – قازاقتىڭ ىشكى شارۋاسىنا ارالاسۋ»، - دەگەنى بولماسا، اقوردا دا، ۇكىمەتى تە ءۇنسىز، ارىزگە.

«ايتارعا ءساتى تۋماعان شىعار» دەۋگە جانە كەلمەيدى. وسى ايتىلعان اڭگىمەلەردەن سوڭ قازاقستان مەن رەسەيدىڭ لاۋازىمدى تۇلعالارى بىرنەشە مارتە جولىقتى. قازاقستاندا دا، رەسەيدە دە. سولاردىڭ ءبىرسىپىراسى مىنە...

1-2 ساۋىردە قازاقستاننىڭ سىرتقى ىستەر ءمينيسترى مۇحتار تىلەۋبەردى ماسكەۋدە وتكەن تمد سىرتقى ىستەر مينيسترلەرىنىڭ جيىنىنا قاتىسىپ قايتتى. مينيسترلىك تاراپىنان ورىس ساياساتكەرلەرىنىڭ سوزدەرىنە قاتىستى ەشقانداي مالىمدەمە جاسالعان جوق.

7-8 ساۋىردە ارابيا، قىتاي، ءۇندىستان مەن پاكىستاندى شارلاپ، سەرىكتەس ىزدەپ سەندەلگەن رەسەيدىڭ سىرتقى ىستەر ءمينيسترى سەرگەي لاۆروۆ قازاقستانعا كەلدى. مينيستر مۇحتار تىلەۋبەردىمەن دە، پرەزيدەنت توقاەۆپەن دە جولىقتى. جابىق ەسىك ارتىندا نە ايتىلعانى بەلگىسىز، ال اشىق پروتوكولدا ورىس ساياساتكەرلەرىنىڭ داۋ شاقىرعان مالىمدەمەلەرى تۋرالى «ءلام-ميم» دەگەن ءسوز ايتىلمادى.

ەسەسىنە لاۆروۆ نۇر-سۇلتان تورىندە تۇرىپ اقش-تى قاتاڭ ايىپتادى. ونىڭ جۇرگىزىپ جاتقان ساياساتىن بوس اۋرەشىلىككە بالاپ، ۆاشينگتوننىڭ كەز كەلگەن ارەكەتىنە جاۋاپ قاتاتىنىن جەتكىزدى. «ءبىز وزىمىزگە عانا سەنۋگە ءتيىسپىز، ويتكەنى اقش-تا، ونىڭ وداقتاستارى دا سەنىمدى سەرىكتەس ەمەس»، - دەدى.

9 ساۋىردە, قازاقستاننىڭ ۇكىمەت باسشىسى اسقار مامين بايقوڭىردا بولدى. ون كۇن بۇرىن عانا «سوۆەت جەرى قازاققا قالاي ءوتىپ كەتتى»، - دەپ مالىمدەگەن ءپۋتيننىڭ «پلاگياتچيك» كومەكشىسى مەدينسكيمەن بىرگە بايقوڭىردان ۇشقان زىمىراندى تاماشالادى. بۇل جولى دا مامين تاراپىنان مالىمدەمە بولدى دەگەندى ەستىگەن جوقپىز.

ءتۇيىن. «قازاقستان مەن رەسەي تاتۋ كورشى، سەنىمدى سەرىكتەس» دەگەندى اقوردا بيلىگى ءجيى ايتادى. ماقۇل-اق، بولسىن. ال رەسەي ساياساتكەرلەرى تاراپىنان قازاقستاننىڭ اۋماقتىق تۇتاستىعىنا كۇمان كەلتىرۋ فاكتىلەرىنىڭ جيىلەپ بارا جاتقانىنا توقاەۆ بيلىگى الاڭداي ما؟ ەندەشە، مامين ۇكىمەتى، تىلەۋبەردى مينيسترلىگى نەگە ءۇنسىز؟ جيرينوۆسكي، مەدينسكيلەر لەگ-تەگىمەن لەپىرىپ جاتقاندا، تىم قۇرىعاندا ديپلوماتيا تىلىمەن ىم-يشارا ءبىلدىرىپ: «دەپۋتاتتارىڭ دەپ جاتىر. وداقتاسىپ وتىرمىز، سىي-ادەپپەن سويلەسەيىك»، - دەۋگە بولار ەدى عوي. «وداقتاسپىز»، - دەيمىز. وداقتاسىمىزدىڭ ويى بەلگىلى. ول ويىن كرەمل بيلىگى سوڭعى جىلدارى جاسىرماي، اشىق ايتىپ ءجۇر. ءبىز دە «ءپۋتيننىڭ اڭساعان «جۇماعى» – كسرو ەكەنىن» بىرنەشە مارتە جازدىق.

2019 جىلى. پۋتين: «مەن سوۆەت وداعىنىڭ جوقتىعىنا وكىنەمىن. بۇل ولاردىڭ قۇقىعى. بىراق ەگەر ءبىزدىڭ مەملەكەتارالىق قاتىناستارىمىزدىڭ بۇگىنگى ەرەكشەلىكتەرىنە بايلانىستى كەيبىر مەملەكەت باسشىلارى كەلمەسە، ولار ءۇشىن بۇل ۇلكەن قاتەلىك بولادى دەپ ويلايمىن. سەبەبى بۇل ولاردىڭ ءوز وتاندارىنىڭ تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن سوعىسىپ، ومىرلەرىن قيعان ادامدارعا لايىقتى قۇرمەت كورسەتپەيتىندىگىن بىلدىرەدى»، دەپ ايتتى.

2020 جىل. ۆلاديمير پۋتين: «ورتاق ءتىلىمىز – ورىس ءتىلى. ءبىز بىرىككەن كەزدە عانا باسەكەگە قابىلەتتىلىك بولادى. بۇرىنعى كسرو ەلدەرى ءۇشىن دە سولاي»، - دەپ سويلەدى.

ورىستا سوۆەت وداعىن قايتا قۇرۋ تۋرالى كىمدەر ايتپادى دەڭىز... جيرينوۆسكي، زيۋگانوۆ، ليمونوۆ، بوگداساروۆ، كالاشنيكوۆ، سولوۆەۆ، سكابەەۆا، كيسەلەۆ... بۇل ءتىزىمنىڭ تۇبىنە بۇگىن جەتپەيسىز. پۋتيننەن باستاپ، دۋمانىڭ دەپۋتاتتارى، مەدۆەدەۆ پەن ءميشۋستيننىڭ مينيسترلەرى مەن ولارعا تاۋەلدى جالدامالى جازارماندار... ايتا بەرسەڭ، ءتىپتى كوپ. بولاشاقتى سوعىسپەن باعالايتىن ادامنىڭ اۋەلگى امبيتسياسى - ەكونوميكالىق وداقتى سىلتاۋراتىپ، ەسكى وداقتى ءتىرىلتۋ! قوش، مۇنى قازاقتاعى ازاماتتىق قوعام مەن ونداعى ەستى ءجۇرت ەكى باستان ءبىلىپ وتىر عوي.

قازاقستان رەسەيمەن ءوزارا دوستىق جانە تاتۋ كورشى كەلىسىمىنە قول قويعان ەل. الايدا شىنايى دوستىڭ، تاتۋ كورشىنىڭ سيپاتى مۇنداي بولماس. ەندەشە ەسكى شەكپەننەن شىققان ءبىزدىڭ بيلىكتەگى ءبىراز ءداۋدىڭ ارقالاعانى جەم ەمەس، شەن بولسا، ساياسات تىلىندە مەملەكەتتىك مۇددەنى قورعاۋعا قارەكەت قىلۋى كەرەك-ءتى.

رەسەي بيلىگىنىڭ توڭىرەگىندەگى ءتۇرلى لاۋازىمدى تۇلعالاردىڭ اۋزىمەن اراعا اي سالىپ ايتىلىپ جاتقان ارانداتۋ سوزدەرگە قازاق بيلىگىنىڭ ۇنسىزدىگى – ولاردىڭ ايتقاندارىن «ماقۇلداعان» بەلگى ەمەس پە؟ ايتپەسە، اقوردا اينالاسىنداعى اق جەيدەلىلەردىڭ سولتۇستىكتەگى سويى بولەك ساياساتكەرلەردىڭ سوزدەرىن ەستىمەگەن كەيىپ تانىتۋى قازاق قوعامىن وسىنداي ويعا جەتەيلەيتىنى جانە راس. «ەستيتىن مەملەكەتتە» ءومىر ءسۇرىپ جاتىرمىز عوي. ەستىپ قالار...

نۇرگەلدى ابدىعانيۇلى

Abai.kz