جاپون ادەبيەتi تۋرالى جازبالار

رومان جانە ەرتەگi

ادەبيەتكە كەلمەك جاس تالاپكەر كiمدەردi, ولاردىڭ نەندەي دۇنيەلەرiن وقىماق كەرەك دەگەن ساۋال كوتەرiلگەندە، (ال بۇل ساۋال جيi كوتەرiلەدi), الدىمەن ەسكە تۇسەتiنi - اندرە مورۋانىڭ تiزiمi. عايىپتان تايىپ وسىنداي تiزiم جاساۋ قۇقىعى بiزگە دە بەرiلسە، وندا قانداي قالامگەرلەردiڭ ەسiمi اتالار ەدi?

باسقانى قايدام، ءوز باسىم مورۋانىڭ تiزiمiن دوڭگەلەكتەپ، تەك بالزاكتى، وندا دا ونىڭ تەك «ۇزiلگەن ۇمiتتەر» رومانىن عانا قالدىرار ەدiم. تاعى كiمدەردi ۇسىنار ەدiڭiز، مىناۋىڭىز از عوي دەسە، التىن ۋاقىتىڭىزدى العىم كەلمەيدi, قالاساڭىز مىنا بiر شاعىن عانا جاپون ەرتەگiسiن ءسۇزiپ شىعۋىڭىزعا بولادى دەگەن بولار ەم. قالعانى ءوز ىقتيارىڭىزداعى دۇنيە.

ءيا، 90-جىلداردىڭ باسىندا بiز بiر توپ بولدىق. اعا اقىن-جازۋشىلار ادەبيەتكە جاڭا بiر تولقىن كەلدi دەسiپ قۋانىسىپ جاتتى. ءسۇيiنشi سۇراستى. بiز دە سەنiمدi ەدiك. ادەبيەتتە ءوز ايتارىمىز، ءوز ورنىمىز بارداي كوردiك. ەندi... بۇگiندە سول تولقىن جاعالاۋعا جەتپەي جۋاسىپ قالعان سەكiلدi سەزiلەدi. تiپتi جوق دەۋگە دە بولادى. نەلiكتەن؟

جاپون ادەبيەتi تۋرالى جازبالار

رومان جانە ەرتەگi

ادەبيەتكە كەلمەك جاس تالاپكەر كiمدەردi, ولاردىڭ نەندەي دۇنيەلەرiن وقىماق كەرەك دەگەن ساۋال كوتەرiلگەندە، (ال بۇل ساۋال جيi كوتەرiلەدi), الدىمەن ەسكە تۇسەتiنi - اندرە مورۋانىڭ تiزiمi. عايىپتان تايىپ وسىنداي تiزiم جاساۋ قۇقىعى بiزگە دە بەرiلسە، وندا قانداي قالامگەرلەردiڭ ەسiمi اتالار ەدi?

باسقانى قايدام، ءوز باسىم مورۋانىڭ تiزiمiن دوڭگەلەكتەپ، تەك بالزاكتى، وندا دا ونىڭ تەك «ۇزiلگەن ۇمiتتەر» رومانىن عانا قالدىرار ەدiم. تاعى كiمدەردi ۇسىنار ەدiڭiز، مىناۋىڭىز از عوي دەسە، التىن ۋاقىتىڭىزدى العىم كەلمەيدi, قالاساڭىز مىنا بiر شاعىن عانا جاپون ەرتەگiسiن ءسۇزiپ شىعۋىڭىزعا بولادى دەگەن بولار ەم. قالعانى ءوز ىقتيارىڭىزداعى دۇنيە.

ءيا، 90-جىلداردىڭ باسىندا بiز بiر توپ بولدىق. اعا اقىن-جازۋشىلار ادەبيەتكە جاڭا بiر تولقىن كەلدi دەسiپ قۋانىسىپ جاتتى. ءسۇيiنشi سۇراستى. بiز دە سەنiمدi ەدiك. ادەبيەتتە ءوز ايتارىمىز، ءوز ورنىمىز بارداي كوردiك. ەندi... بۇگiندە سول تولقىن جاعالاۋعا جەتپەي جۋاسىپ قالعان سەكiلدi سەزiلەدi. تiپتi جوق دەۋگە دە بولادى. نەلiكتەن؟

راس، بۇل كوڭiل سول كەزدەردە-اق مىنا جاس تولقىننىڭ بiرازى دالاقتاپ بوسقا جۇرگەندەر ەكەنiن جاقسى تۇيسiنەتiن. دەگەنمەن ءۇمiت كۇتتiرەتiندەرi دە بار ەدi. وكiنiشتiسi, ولاردىڭ دا بiرازى قازiر سول بوسقا جۇرگەندەردiڭ قاتارىن تولىقتىرىپ ۇلگەردi. ورتانقول جۋرناليستكە اينالدى نەمەسە ناپاقاسىن تاۋىپ جەۋ ءۇشiن باسقا تاراپقا ويىستى. امال قانشا؟! بالكiم، بۇل دا جازىلعان ەرەجەسi جوق ءومiر زاڭدىلىعى شىعار...

ءوز باسىم بالزاكتىڭ «ۇزiلگەن ۇمiتتەرiن» اۋىلدا وقىدىم. نەگە ەكەنiن قايدام، ۇلكەن قالاداعى ءومiر، مەيلi, ول ستۋدەنتتiك بولسىن، ماعان ءازiلحان اعامنىڭ «ماحاببات، قىزىق مول جىلدارىنداعىداي» ەمەس، كەرiسiنشە، ءدال وسى «ۇزiلگەن ۇمiتتەردەگiدەي» بولىپ تۇيiلەتiن. قازiر سول بالا تۇيسiگiمنiڭ الداماعانىن، كەيiن، مىنا بiر جىن-سايتانى مەن پەرiشتەسi ارالاس ۋلى، دۋلى قالاعا كەلگەندە، كوزگە كورiنبەس قورعانىما، قورعاۋشىما اينالعانىن بايقايمىن. ويتكەنi, كوز الدىمدا، كوكتوبەنiڭ باۋىرىنداعى الماتىدا بالزاكتىڭ «ۇزiلگەن ۇمiتتەرi» قويىلىم بولىپ ءجۇرiپ جاتتى. ءالi دە ءجۇرiپ جاتىر. انەۋ بiر رەداكتور، مىناۋ بiر جۋرناليست، مىنا بۇراتىلعان اكتريسا... ولاردىڭ ءبارi-ءبارi مەن بالا كەزiمدە تانىسقان «ۇزiلگەن ۇمiتتەردiڭ» iشiندە دە بار ەدi. قىسقاسى، مەن ءار تاسى، ءار بۇتاسى تانىس جەرگە ءتۇستiم. ول ءۇشiن بالزاكقا راحمەت.

قايسىبiر باۋىرىم بۇگiنگi فرانتسيادا بالزاك وقىلمايتىن جازۋشىلاردىڭ قاتارىندا دەيدi. مۇنىسى بالزاكتى وقىعىسى كەلمەيتiنiن اڭعارتقانى. Iشiمنەن كۇلەمiن دە قويامىن. ال رومان وقىعىسى كەلمەيتiن ادامعا ەرتەگi وقىشى دەپ قالاي ايتارسىڭ. ونىڭ ۇستiنە، قازاق ەمەس، جاپوننىڭ ەرتiگiسiن. ونى ونىڭ ءوزiمشiل كوكiرەگi كوتەرە الار ما؟

داۋ جوق، بۇگiنگi جاپون ادەبيەتi - بۇكiل الەم كوزiن ءسۇزiپ وتىرعان ەڭ ۇزدiك ادەبيەتتەردiڭ بiرi. حIح عاسىردىڭ باسىندا فرانتسۋز، ورتا تۇسى مەن سوڭىندا ورىس ادەبيەتiنە قونعان باق بۇگiندە لاتىن امەريكاسى مەن iرiلi-ۇساقتى ارالدارعا قونىس تەپكەن وسى جاپون ادەبيەتiنە قوناقتاۋلى. سەبەبi نەدە؟ بۇل ساۋالعا تالاي ادام جاۋاپ iزدەگەن بولار. ونى تاپقىسى كەلگەندەر بiزدiڭ قازاق ادەبيەتiندە دە جەتەرلiك. كۇماندانساڭىز، مۇحتار ماعاۋيننiڭ قايسىبiر دۇنيەلەرiنە كوز تاستاۋىڭىزعا بولادى. ساۋالعا جاۋاپ iزدەمەسەڭiز دە كلاسسيكتiڭ قالاي قالىپتاساتىنىن اڭعارۋ ءۇشiن.

وسى بiر سەبەبi نەدە دەگەن ساۋالعا وي-شامام، قابiلەت-قارىمىم جەتكەنشە مەن دە جاۋاپ iزدەگەم. جاۋابىن، كۇلكiلi بولسا دا ايتايىن، ەرتەگiدەن، قاراپايىم عانا جاپون ەرتەگiسiنەن تاپقانداي بولدىم. ەرتەگiدەن بايقاعانىم، بۇل جاپون حالقى بالزاكتىڭ «ۇزiلگەن ۇمiتتەرiمەن»، حIح عاسىردا جازىلعان رومانمەن سوناۋ ورتا عاسىرلاردا-اق تانىسىپ ۇلگەرگەن ەكەن. ناقتىلاپ ايتساق، جاپوننىڭ ءوز «ۇزiلگەن ۇمiتتەرi» بار بولىپ شىقتى. ءدال وسى جەردە، رەتi كەلiپ تۇرعاندا، ەرتەگiنi دە بايانداي كەتسەم، ەشكiم رەنجي قويماس دەيمiن.

جاپون ەرتەگiسi استانادان الىس الدەبiر ەلدi مەكەندە بiر جاس اقىن بولىپتى دەپ باستالادى. وتە اڭعارىمپاز، سەزiمتال بالدىرعاننىڭ جىر مونشاقتارى ونىڭ تالانتىنا باس يۋشiلەردiڭ قولجازبالارى ارقىلى استاناعا دا جەتiپ جاتقان. ولارمەن تانىسقان مۇنداعى اقساقال، قاراساقال جىر سۇلەيلەرi دە ومiرگە ۇلى اقىن كەلدi دەپ باس يزەسكەن. بالا اقىننىڭ اۋىلىنا بiرنەشە رەت حات تا جازىسقان. وندا «سەنiڭ ورنىڭ استانادا، ادەبي-عىلىمي ورتادا، دارىنىڭدى جەتiلدiرەم دەسەڭ تەز جەت» دەگەن سوزدەر بار ەدi. مۇنداي حاتتار جاس دارىننىڭ مەرەيiن تاسىتتى. ول ەندi استاناعا ساپارعا شىعۋعا اسىعاتىن بولدى. تەك جەرگiلiكتi عيباداتحاناداعى ۇستازى عانا بۇل عاجايىپ ءساتتi كەشەۋiلدەتە بەرگەن. «بۋىنىڭ بەكiپ، بۇعاناڭ قاتقان جوق، تاعى دا ەكi-ءۇش جىل شىدا، سوسىن دا استانانىڭ تورiنە ۇلگەرەسiڭ عوي» دەگەن توقتام ءسوز ايتقان. ۇستاز سوزiنەن اسا الماعان بالا ۋ-شۋلى استانانى قيالىندا كەزiپ، تۇسiندە كورiپ ءجۇردi. اقىرى شىداي الماعان، بiر ءتۇنi قاشىپ شىققان.

انە، ول بەلدەن-بەل، قىردان-قىر استى، نەبiر وزەندەردەن ءوتتi. كوكiرەكتە تۋعان قانشاما جىر اق قاعازعا ءتۇستi. بالا بۇل كەزدەرi شىن باقىتتى ەدi. ساناسىندا ءوز جۇلدىزىنا، ونىڭ بيiكتiگiنە دەگەن سەنiمi دە بەكي تۇسكەن. مiنە، ول جاياۋ-جالپىلاپ ميامينو جازىعىنا دا iلiكتi. مۇنداعى اسەم تابيعات بۇعان دەيiن كورگەندەرiنiڭ بارiنەن دە ارتىق، بارiنەن دە اسەم ەدi. بالا بiر كۇن وسىندا قالىپ، ميامينو جازىعىنىڭ سۇلۋلىعىنا ارنالعان جىر جازۋعا بەل بايلادى.

كۇن باتتى، ءتۇن بولدى، زەڭگiر اسپان كوگiندە جۇلدىزدار جىمىڭداستى. كوپ كەشiكپەي بiر بۇيiردەن اي دا كورiندi. بiراق ولەڭ كەلەر ەمەس. بالا قاتتى قينالدى. ال ونىڭ ەسiل-دەرتi بiر عانا قيالعا، ميامينو القابىنىڭ ادەمi كوركiن پاش ەتەر جىر جازۋعا مىقتاپ اۋعان ەدi. شىق تۇسە باستا­عاندا عانا جىردىڭ العاشقى جولدارى جازىلعانداي بولعان:

- و، ميامينو القابى!

نە دەگەن قالىڭ شىق؟!

بiراق بالا قانشا كۇبiرلەسە دە، قيالىن قانشا قوزعاسا دا ەندiگi جىر جولى تۋار ەمەس. بالانىڭ كوڭiلiنە ەندi كۇدiك كiرە باستادى. «ياپىر-اۋ، - دەدi ول iشiنەن، - مىناداي سۇلۋلىقپەن شەندەسە الار بiر ولەڭ جازا الماسام، استاناعا بارۋ، وندا اقىنمىن دەپ ءجۇرۋ نە كەرەك؟ ويتسەم ءوزiمدi-ءوزiم الداعانىم بولماي ما؟ جوق، قالايدا الدىمەن ولەڭدi جازىپ الۋىم كەرەك. استاناعا ساپاردى سودان كەيiن جالعاستىرامىن».

دەگەنمەن بالا قيالى العا بiر باسپاي قويدى. تاعى دا تاڭ اتتى، كۇن شىقتى، سوسىن تاعى دا كۇن باتتى، ءتۇن بولدى، وسىلاي جالعاسا بەردi. بالا كۇبiرلەپ ميامينو القابىن كەزەدi دە جۇرەدi:

- و، ميامينو القابى!

نە دەگەن قالىڭ شىق؟! -

دەپ قايتالاي بەرەدi, قايتالاي بەرەدi. بiراق ولەڭدi ارى جالعاستىرۋعا شاماسى كەلەر ەمەس. ەندi بالانىڭ كوڭiلiندە تورىعۋ باستالدى. استاناعا ساپارىن جالعاستىرۋعا نامىسى، كەيiن قايتۋعا ۇياتى جiبەرمەيدi, جان-دۇنيەسiندە ولەڭنiڭ سوڭعى جولىن جازىپ قالارمىن دەگەن جالعىز عانا ءۇمiت. اقىرى كۇبiرلەي-كۇبiرلەي ابدەن سۇلدەسi قالعان بالا قالىڭ گۇلدiڭ ورتاسىنا شارشاپ-شالدىعىپ قۇلاعان. كۇبiرلەپ جاتىپ كوز جۇمعان. كەيiن وسى ماڭنىڭ ادامدارى ونىڭ مۇردەسiن تاۋىپ الىپ، جولدىڭ بويىنا جەرلەيدi. بiراق، بiر عاجابى، بالانىڭ مازاسىز رۋحى تۇندە دە ميامينو القابىن كۇبiرلەپ كەزiپ جۇرەتiن بوپ الادى.

- و، ميامينو القابى!

نە دەگەن قالىڭ شىق؟ -

دەيدi بۇل كۇبiر. سوسىن وسى بiر كۇبiر قايتالانا بەرەدi, قايتالانا بەرەدi.

وسى ماڭنان وتكەندەردiڭ ەستiمەگەنi جوق بۇل ازالى رۋح تۋرالى اڭگiمە اۋىزدان اۋىزعا كوشiپ ءجۇرiپ، اقىرى بالانىڭ اۋىلىنا دا جەتكەن-دi. ۇستاز اڭگiمەنiڭ ءوزiنiڭ بالاۋسا شاكiرتi تۋرالى ەكەنiن بiردەن تۇيسiنگەن. سوسىن اياۋلى شاكiرتiنiڭ رۋحىن تىنىشتاندىرۋ ءۇشiن سول كۇنi-اق جولعا شىعىپ كەتتi.

مiنە، ول دا ميامينو جازىعىندا. ءتۇن قوينىندا ازالى رۋحتىڭ پايدا بولۋىن كۇتiپ وتىر. كوپ كەشiكپەي بالا اقىننىڭ كۇبiرi ەستiلدi. ارتىنشا ەلەسi دە كورiندi. ەلەس:

- و، ميامينو القابى!

نە دەگەن قالىڭ شىق؟! -

دەپ ەندi بiر قايتالاي بەرگەندە، ۇستاز:

- و، ميامينو القابى!

نە دەگەن قالىڭ شىق؟!

جۇلدىز بiتكەن جەرگە كوشiپ العانداي! -

دەپ جالعاستىرىپ جiبەرەدi. سوسىن وسى ولەڭدi بالا شاكiرت تە قايتالادى. داۋىسىندا ريزا بولعان جاننىڭ سەزiم تولقىنىسى بايقالادى. بiراق ول ۇستازىنا ەش نازار اۋدارعان جوق. شاماسى، بايقاماعان سەكiلدi. ولەڭدi, كۇبiرلەگەن قالپى، اياڭداپ بارىپ مولاسىنا سiڭiپ كەتتi.

جاپون ەرتەگiسi وسىدان كەيiن ازالى رۋح ميامينو القابىن كەزۋiن توقتاتىپتى دەگەن ءتۇيiن جاساپ بارىپ اياقتالادى.

مiنە، وسى ەرتەگi بالزاكتىڭ «ۇزiلگەن ۇمiتتەرiنiڭ» جاپون­­دىق نۇسقاسى بولىپ تابىلادى. جانە بالزاك رومانىنان كوپ بۇرىن دۇنيەگە كەلگەن. حرونولوگيالىق دالدiككە ۇمتىلاتىن بولساق، كەمi بەس-التى عاسىرلىق تاريحى بار ەرتەگi دەۋگە بولادى.

بۇل نەنi اڭعارتادى؟ ءيا، ءيا، دۇرىس ايتاسىز، فرانتسۋز ادەبيەتiنiڭ حIح عاسىردىڭ باسىندا عانا جەتكەن قايسىبiر شىندىقتارى جاپون ادەبيەتiنە ورتا عاسىرلاردا-اق ءمالiم بولعانىن بايقاتادى. ال مۇنداي تامىرى تەرەڭدە جاتقان، ۇلى بالزاكتىڭ ءوزiن بالا شاكiرت رەتiندە قابىلدايتىن ادە­بيەتتiڭ مۇراگەرلەرi حح عاسىردا ادەبيەت كوشباستاۋ­شىلارى بولۋعا ابدەن لايىق ەدi. سەبەبi, رۋحاني وي كوشiنiڭ الدىنا شىعۋعا قاجەتتiنiڭ ءبارi دە ولاردا بار بولاتىن.

ەرتەگiدەن تارايتىن شىندىق

جاپونيانىڭ ەڭ العاشقى جازبا ەسكەرتكiشتەرi بiزدiڭ ءداۋiرiمiزدiڭ ءۇIII عاسىرىنا جاتادى. مىسالى، «كودزيكي» («كونە زاماندا بولعان جايتتار جازبالارى») 712 جىلى جازىلسا، «ناحون سەكي» («جاپونيا شەجiرەلەرi») 720 جىلى دۇنيەگە كەلگەن. قىسقاسى، جاپون جازبا ادەبيەتiنiڭ ون ءۇش عاسىرلىق تاريحى بار دەۋگە بولادى. ال ەڭ بiرiنشi جاپون جىر جيناعى «مانەسيۋدiڭ» («مىڭ جاپىراق توپتاماسى») تاعى دا وسى ءۇIII عاسىردىڭ ەنشiسiندە ەكەنiن ەسكەرسەك، جاپون ادەبيەتiنiڭ تامىرى تىم تەرەڭدە ەكەنiنە ەرiكسiز باس شۇلعيسىز. كەيiنگi حەيان ءداۋiرi (ح عاسىرلار) ادەبيەتتiڭ گۇلدەنگەن ءداۋiرi بولدى دەسەك، جانە قاتەلەسپەيمiز. بۇل كەزدەگi جاپون اقسۇيەكتەرi ءوز جانىنان بiر شۋماق جىر شىعارا المايتىن ارiپتەستەرiن ۇلكەن مادەنيەتتەن جۇرداي، كiسiلiگi جوق جان ساناۋعا دەيiن جەتكەن-دi. ادامزات تاريحىندا «ءومiر مەن ولەڭ ەگiز» دەگەن سوزگە لايىق بiردەن-بiر كەزەڭ بولاتىن بولسا، داۋ جوق، ول جاپون شەجiرەسiندەگi وسى بiر مامىراجاي ۋاقىتتار بولىپ تابىلادى. الەم ادەبيەتiندەگi العاشقى رومان دا جاپون توپىراعىندا وسى كەزدەرi دۇنيەگە كەلگەن بولاتىن. ءيا، العاشقى رومان.

بۇل كەزدەرi يمپەراتورلاردىڭ ءوزi پوەزياعا قاتتى نازار اۋداردى. جەرگiلiكتi جەرلەردەگi ەسiمi جاڭا شىعا باستاعان اقىنداردىڭ ءبارi دە استاناعا، ءامiرشiنiڭ قۇزىرىنا شاقى­رى­لاتىن. مۇندا ولاردىڭ جىر ءمۇشايرالارى ۇيىمداس­تى­رىلاتىن ەدi. جىر سايىسىندا وزىپ شىققان اقىندارعا مول تارتۋ-تارالعىلار بەرiلەتiن. ال ولاردىڭ قايسىبiر، پاتشانىڭ سارايىندا قالىپ، ۇزدiك ولەڭدەردiڭ جيناعىن ءتۇزۋشi رەتiندە ارنايى بەكiتiلگەن جالاقى الىپ تۇراتىن كەزدەرi دە كەزدەسەتiن. جاپون تاريحى وسىنداي اقىنداردىڭ قاتارىندا كي-نو تسۋرايۋكيدiڭ ەسiمiن اتايدى. ول ازiرلەگەن «كوكين-سيۋ» («كونە جانە جاڭا جاپون جىرلارىنىڭ جيناعى») انتولوگياسى قازiرگە دەيiن «مانەسيۋدان» كەيiنگi ۇزدiك جىر توپتاماسى بولىپ ەسەپتەلەدi.

مiنە، جوعارىداعى ەرتەگiدە وسى ءداۋiردiڭ سۇلباسى مەنمۇندالايدى. مۇندا دا الىس اۋىلداعى اقىن، مۇندا دا استاناعا شاقىرۋ قاعازىن جiبەرەتiن الدەبiر بەدەلدi ادامدار. مۇندا دا جىر قۇمار زيالى قاۋىم. ەگەر ول كەزدەرi اناۋ-مىناۋ ادامنىڭ استاناعا ساپار شەگە بەرمەيتiنiن ەسكەرسەك، بالعىن اقىننىڭ جىر جولدارىن قولجازبا ارقىلى استاناعا جەتكiزگەن تاعى دا سول اقسۇيەكتەر قاۋىمىنا جاتاتىن اۋقاتتى ادامدار بولىپ شىعادى. ال مۇنداي استانا سەكiلدi اقىن-جازۋشىنىڭ كوپ جينالار جەرiندە ونەر ادامدارىنىڭ ءوز باستارىندا بولعان تراگەديالار تۋرالى ءسوز قوزعاماۋى، ومiردە راسىمەن-اق بولعان ولاردىڭ قايسىبiرi قاعازعا تۇسپەي قالۋى مۇمكiن ەمەس. دەمەك، جاڭاعى بايان ەتiلگەن جاپون ەرتەگiسiندە دە اقيقات ءومiردiڭ شىنايى سۋرەتتەرi قيالمەن استاستىرىلا ءورiلiپ كورiنiس تاپقان دەۋiمiزگە ابدەن بولادى. زاتى ەرتەگi دەمەسەڭiز، جانە دە بۇل بالزاكتىڭ اتاقتى «ۇزiلگەن ۇمiتتەرiنەن» رۋحاني كوتەرەتiن جۇگi جاعىنان بiردە كەم ەمەس شىنايى شاپ-شاعىن شەدەۆر. ءيا، حIح عاسىرداعى پاريج ح عاسىرلارداعى جاپون استاناسىنىڭ تىنىس-تiرشiلiگiن اينا-قاتەسiز قايتالايدى. اسىلى، مۇنداي ادەبيەت باسەكەسiندە دە ازيانىڭ ەۋروپاعا مۇرىن شۇيiرە، مەنمەنسي قاراۋىنا ابدەن بولاتىن بولار. الدە ۇلى بالزاك ح عاسىردا ازيانىڭ ءتۇ-ۋ شىعىسىندا، جاپون ارالدارىنىڭ بiرiندە ءومiر ءسۇردi مە ەكەن؟ جاپوندار ۇستاناتىن دزەن-بۋدديزمگە سەنسەك، بۇلاي بولۋى دا بەك مۇمكiن-اۋ...

ارiپتەسپەن اڭگiمە

«جاس قازاق» گازەتiنiڭ العاشقى تىرناقالدى سانىندا جاپون جازۋشىسى اكۋتاگاۆانىڭ شاعىن سۇحباتى جانە وي ۇزiكتەرi جاريالانعان بولاتىن. ارينە، اكۋتاگاۆاعا تاڭداۋىمىز تۇسكەندە بiزدiڭ دە ءوز كوزدەگەنiمiز بولدى. بiراق نە ايتپاعىمىزدى وقىرماننىڭ ءوزi ۇعىپ السىن دەگەن پiكiردi ۇستانعان ەدiك. ەندi ويلاساق، ونىمىز دۇرىس بولماعان سەكiلدi.

مiنە، «ءال-تايردا» (بۇرىنعى اتاقتى «قالامگەر») وتىرمىز، قاتارلاس ارiپتەستەرiم «جاس قازاقتىڭ» العاشقى سانىن قىزۋ تالقىلاپ جاتىر. تالقىلاۋ بارىسىندا ادەبيەت بەتi تۋرالى دا ءسوز بولماي قالعان جوق. ەڭ ۇلكەن ەسكەرتپە «اكۋتاگاۆانى نەگە بەردiڭدەر، وزiمiزدiكi دە جەتپەي قالدى ما؟» دەگەن وي اۋانىنا تiرەلدi.

مەن بۇل ەسكەرتپەشiلەردiڭ اكۋتاگاۆانىڭ وي ۇزiكتەرiنە نازار اۋدارماعانىنا تاڭ قالدىم. وندا بار بولعانى 24-اق جاسار اكۋتاگاۆانىڭ ۇستازى ناتسۋمو سوسەكيگە جازعان حاتىنان (1916 جىل، 28 تامىز) ءۇزiندi بار-دى. ءۇزiندi اۋقىمى شاعىن عانا، ءماتiنi تومەندەگiدەي:

«... بۇگiن چەحوۆ اڭگiمەلەرiن اعىلشىن تiلiندە جاڭا باسىلعان اۋدارماسىنان وقىدىم... ءدال بۇلاي جازۋدى ۇيرەنۋ ءۇشiن بۇكiل عۇمىرىڭ جەتپەۋi مۇمكiن. كۋمە سiزگە مەنiڭ سولوگۋبتى ۇناتپاعانىمدى جازعان بولار. جوق، مەن سولوگۋبتى تۇتاس ۇناتپايدى ەمەسپiن. ونىڭ تۋىندىلارىندا دا مەن باسىمدى يەتiن تۇستار جەتەرلiك. ال مەن تەك ۋەلستiڭ اڭگiمەلەرiنiڭ عانا جەر-جەبiرiنە جەتiپ جاتىرمىن. ەگەر وسىنداي دەڭگەيدەگi جازۋشىنىڭ ءوزi مىقتى قالامگەر رەتiندە مويىندالىپ جاتسا، بۇل جاپون جازۋشىلارى اعىلشىن جازۋشىلارىن باسىپ وزدى دەگەن ءسوز عوي...»

مiنە، وسىنداي سوزدەردi مەنiڭ ماڭايىمداعى قاتارلاستارىم تۇگiلi, ۇلكەن اقىن-جازۋشى اعالارىمنىڭ دا بiردە-بiرi ءالi كۇنگە ايتا العان جوق. ال جاڭاعى ادەبيەتتە ەندi تانىلا باستاعان، قايسىبiرiنiڭ جۇلدىزى تانىلماي جاتىپ ەندiگi ءوشiپ تە ۇلگەرگەن باۋىرلارىمنىڭ قاي-قايسىسىنىڭ دا ۋەلس پەن سولوگۋب تۇگiلi, چەحوۆتى دا وقىماعاندارىنا ءباس تiگە الاتىنىم انىق-تى. تiپتi ولاردىڭ، شىنتۋايتىنا كەلگەندە، اكۋتاگاۆامەن تانىستىعى دا جوق بولاتىن. ايتسە دە، ولار 24 جاسار اكۋتاگاۆاعا وزدەرi كەلiپ قالعان وتىزدىڭ جەلكەسiندە تۇرىپ پiكiر ايتۋدان ەش تايساقتاعان جوق. اعىلشىن ۋەلسكە، ورىس چەحوۆ پەن سولوگۋبقا، ارينە، الەم مويىنداعان اكۋتاگاۆاعا ولاردىڭ جاقىن ارادا ساليقالى پiكiر ايتا الاتىنىنا جانە كۇماندiمiن. جانە ولاردىڭ ارعى-بەرگiنi تانىماي جاتىپ تولىققاندى ادەبيەت جاساي الاتىنىنا دا كۇمانiم بار. ويتكەنi, ولار اكۋتاگاۆانىڭ 25 جاسىندا يگەرگەنiن ەلۋگە كەلiپ تە ەڭسەرە المايتىن سەكiلدi. شاماسى، ادەبيەتتەگi ءومiرiن سول باياعى شاكiرت قالىپتارىندا اياقتايتىن بولار.

شەكسپير مەن كۋروساۆا

نەمiس ەرنست فون گەسسە-ۆارتەگ سوناۋ 1904 جىلى، «جاپونيا جانە جاپوندار» اتتى ەڭبەگiندە بىلاي دەپ جازىپتى: «جاپوننىڭ «دجيۋ-دجيتسۋ» دەگەن ءسوزi ازعانتاي عانا ادامعا ءمالiم بولار. بiراق وسى سوزدە جاپونداردىڭ باسقا حالىقتارعا دەگەن كوزقاراسى، ولارمەن قارىم-قاتىناستا ۇستاناتىن مiنەزi جاتىر، ەۋروپانىڭ مىڭداعان ميل الىستا جاتقان ارالدار مەملەكەتiنiڭ تابىس قۇپياسى دا وسى ءسوزدiڭ استارىندا بۇعۋلى.

دجيۋ-دجيتسۋ - ءالسiزدiڭ الدiگە قارسى قولداناتىن ءادiس-تاسiلدەرiنiڭ جيىنتىعى. تۇتاس بiر عىلىم. ول كۇشكە قارسى كۇش قولدانۋدى ەمەس، قارسىلاستىڭ كۇشiن ءوز يگiلiگiنە قالاي پايدالانۋدى ۇيرەتەدi. تەك سامۋراي عانا ەمەس، كەز كەلگەن جاپون باسىنا قيىن-قىستاۋ كۇن تۇسكەندە وسى ءادiس-تاسiلدەرگە جۇگiنەدi.

جاپونيا ەۋروپادا بار بارلىق جاڭالىق بiتكەندi يگەردi, بiراق ونى سول قالپىندا پايدالانعان جوق، تەك وزiنە تيەسiلi مولشەردە، ءوز كۇش-قۋاتىن ارتتىراتىن دارەجەدە عانا قولدانىسقا الدى. ەۋروپا جاپونيا ءۇشiن، بار بولعانى، بيiككە شىعاراتىن ساتى عانا بولعان سەكiلدi».

وتكەن عاسىردىڭ باسىندا ايتىلعان وسى ءسوز بۇگiنگi جاپونيانىڭ دا شىندىعى. گرەك ميلياردەرi وناسسيس سۋ سىيىمدىلىعى 100 مىڭ توننالىق تانكەرلەردi جاساي باستاعاندا، اعىلشىننىڭ «تايمس» گازەتi بۇعان بولاشاعى جوق شارۋا رەتiندە كۇلە باعا بەرگەن بولاتىن. جاپوندار بولسا ءاپ-ساتتە وناسسيستiڭ باستاماسىن iلiپ اكەتiپ، لەزدە سۋ سىيىمدىلىعى 500 مىڭ توننا تانكەرلەردi مۇحيت ايدىندارىنا جiبەرە باستادى. بۇل كۇندە ولار وسىنداي كەمەلەر جاساۋدان الەمدە بiرiنشi ورىندا تۇر. ترانزيستور، بەينەماگنيتوفون، تەلەۆيزور تۋرالى دە وسىنى ايتۋعا بولادى. ال بۇل دجيۋ-دجيتسۋ ءادiسi جاپون ادەبيەتi مەن ونەرiنە دە جات ەمەس. ەگەر اكۋتاۆاگا ءوز نوۆەللالارىنىڭ كوبiنiڭ جەلiسiن ورتا عاسىرلىق حرونيكالاردان، قىتاي «كونە اڭگiمەلەرiنەن» السا، (مىسالى، جازۋشىنىڭ اتاقتى «راسەمون قاقپاسى» شەدەۆرi وسىنداعى جارتى-اق بەتتiك اڭگiمەنiڭ دامىتىلعان نۇسقاسى بولىپ تابىلادى) ايگiلi رەجيسسەر اكيرو كۋروساۆا شەكسپيردiڭ ءوزiن جاپون قىلىپ جiبەردi. شەكسپيردiڭ «ماكبەتi» مەن «كورول ليرiن» وقىماعان ادامنىڭ وسى جاپون رەجيسسەرiنiڭ «قانعا بىلعانعان تاق» جانە «ران» فيلمدەرiن كونە جاپون ماتەريالدارىنىڭ نەگiزiندە تۇسiرiلگەن ەكەن دەپ ويلاپ قالۋى ابدەن مۇمكiن نارسە. بiز ءوز بiلەتiندەرiمiز تۋرالى عانا ايتىپ وتىرمىز. ال بiلمەيتiندەرiمiز قانشاما.

ءيا، جاپوندار دا وزگەلەردەن ۇيرەنەدi. بiراق ۇيرەنگەن نارسەسiن سول قالپىندا قايتالامايدى، جاپون رۋحى مەن جان-دۇنيەسiنە، ونىڭ iشكi سۇرانىسىنا ساي ەتiپ دامىتادى، جەتiلدiرەدi. بiزگە جاپونداردىڭ وسى جاعىنان ۇيرەنۋ كەرەك.

ەگەر جاپونداردىڭ اۋىر كەمەلەردi سىرتقى جاۋدىڭ باسقىنشىلىعىنان سەسكەنiپ، 1860 جىلدارى عانا جاساي باستاعانىن ەسكەرسەك، ارادا قىرىق جىل وتەر-وتپەستە جاپون فلوتىنىڭ ەكi ءجۇز جىلدىق تاريحى بار ورىس فلوتىن تiزە بۇكتiرگەنi دە قىزىق. ەۋروپالىق وركەنيەت پەن مادەنيەتكە نازارى مەيدزي رەفورمالارىنان (1867 جىل) كەيiن عانا بۇرىلا باستاعانىن ويلاساق، ارادا ەلۋ-الپىس جىل وتپەي-اق اكۋتاگاۆا، سوسەكي سەكiلدi ەۋروپا تۇگiلi, الەم مويىندايتىن قالامگەرلەردi دايىنداپ ۇلگەرگەنi جانە تاڭقالارلىق. جانە ولاردىڭ ءبارi دە ەۋروپاشىل جازۋشىلار ەمەس. شىعارمالارىنان جاپون تابيعاتىنىڭ يسi اڭقيتىن قالامگەرلەر.

ال بiزدە ورىس ادەبيەتi ارقىلى ەۋروپا، الەم ادەبيەتiنە كوز سالعالى قانشا ۋاقىت وتكەنiمەن، ءبارiبiر اكۋتاگاۆالار بايقالار ەمەس. بالكiم، دەرتiمiزدiڭ داۋاسى نەدە ەكەنiن بiلمەك ءۇشiن جاپونيا جاققا جiتiلەۋ قاراۋ كەرەك بولار.

(جالعاسى بار)

"اباي-اقپارات"