تاريحي جىرداعى تاعدىرلار
«ايمان-شولپان» جىرىنداعى وقيعاعا كوزقاراس
«قىز جىبەك» پەن «قوزى كورپەش - بايان سۇلۋ» قازاقتىڭ عاشىقتىقتى، جاستىقتى، باتىرلىقتى اسپەتتەگەن ءارى تۇرمىس-سالت جىرلارى بولسا، ءدال وسى اتاقتى داستانداردان كوركەمدىك اسەرلىلىگى قىل ەلى قالىسپايتىن ۇزاق حيكايالى جىردىڭ ءبىرى - «ايمان-شولپان». تارتىستى وقيعاعا قۇرىلعان وسىناۋ تۇرمىس-سالت جىرىنىڭ قازاق حالقىنا ەتجاقىن سۇيكىمدىلىگى - وندا اڭگىمەلەنەتىن باستى كەيىپكەرلەردىڭ ءبارى بىردەي دەرلىك كۇنى كەشە عانا ومىردە بولعان، حالىقتىڭ جادىندا جاتتالىپ قالۋعا لايىقتى تاريحي تۇلعالار ەكەندىگىندە دەۋ كەرەك. مىسالى، اشۋى قاتتى باتىر، ار-نامىسىنا قۇيتتاي كىرەۋكە تۇسىرمەيتىن اڭعال دا ادۋىن، جومارت تا كەڭپەيىل، اقكوڭىل ءارى ءوركوكىرەك باتىر كوتىباردىڭ كوڭىل كۇيى ساتتە قۇبىلىپ، مايدانىن ويران ەتەرلىك قاپىل تۇلعا ەكەنى داستاننىڭ ءاپ دەگەننەن-اق العان باعىتىن قاپىسىز ءساتتى ۇستاعانىنىڭ كۋاسى. بۇل داستان، شىندىعىندا، باتىردىڭ پسيحولوگيالىق پورترەتى.
«ايمان-شولپان» جىرىنداعى وقيعاعا كوزقاراس
«قىز جىبەك» پەن «قوزى كورپەش - بايان سۇلۋ» قازاقتىڭ عاشىقتىقتى، جاستىقتى، باتىرلىقتى اسپەتتەگەن ءارى تۇرمىس-سالت جىرلارى بولسا، ءدال وسى اتاقتى داستانداردان كوركەمدىك اسەرلىلىگى قىل ەلى قالىسپايتىن ۇزاق حيكايالى جىردىڭ ءبىرى - «ايمان-شولپان». تارتىستى وقيعاعا قۇرىلعان وسىناۋ تۇرمىس-سالت جىرىنىڭ قازاق حالقىنا ەتجاقىن سۇيكىمدىلىگى - وندا اڭگىمەلەنەتىن باستى كەيىپكەرلەردىڭ ءبارى بىردەي دەرلىك كۇنى كەشە عانا ومىردە بولعان، حالىقتىڭ جادىندا جاتتالىپ قالۋعا لايىقتى تاريحي تۇلعالار ەكەندىگىندە دەۋ كەرەك. مىسالى، اشۋى قاتتى باتىر، ار-نامىسىنا قۇيتتاي كىرەۋكە تۇسىرمەيتىن اڭعال دا ادۋىن، جومارت تا كەڭپەيىل، اقكوڭىل ءارى ءوركوكىرەك باتىر كوتىباردىڭ كوڭىل كۇيى ساتتە قۇبىلىپ، مايدانىن ويران ەتەرلىك قاپىل تۇلعا ەكەنى داستاننىڭ ءاپ دەگەننەن-اق العان باعىتىن قاپىسىز ءساتتى ۇستاعانىنىڭ كۋاسى. بۇل داستان، شىندىعىندا، باتىردىڭ پسيحولوگيالىق پورترەتى.
تاريحتاعى كوتىبار كىم؟ ول بارشا قازاق حالقىنا بەلگىلى باتىر، ازاتتىق ءۇشىن بۇكىل ءومىرىن سارپ ەتكەن حالىق كوسەمى سىرىمنىڭ ۇزەڭگىلەس ءىنىسى، كوتەرىلىستە قول باستاۋشى مىڭباسى. 1785 جىلى سىرىم باتىر نۇرالى حان بيلىگى مەن رەسەي يمپەرياسىنا قارسى شىققاندا، وعان 750 ساربازبەن كەلىپ قوسىلعان وسى جاس باتىر كوتىبار بولاتىن. ونىڭ سوعىسىنىڭ كوبى قۇيىنداي سوعىپ، ەس جيعىزباي جايپاپ كەتەتىن الاماندىقپەن ءوتتى. الاماندىق دەگەنىمىز - ءبىزدىڭ داۋىردەگى پارتيزاندىق سوعىستىڭ داۋىرگە ساي ءبىر ءتۇرى. كوتىبار سىرىم باتىر قوزعالىسى جەڭىلىس تاۋىپ، حالىق كوسەمى حان-سۇلتاندار مەن پاتشا ۇكىمەتىنىڭ قىسىمىنا توتەپ بەرە الماي، 40 شاقتى سەرىگىمەن حيۋاعا قاراي اۋعان سوڭ شاعىن قولمەن ەلەك قورعانىنا مەزگىل-مەزگىل سوققى بەرۋمەن بولعان. حيۋا جەرىندە جۇرگەن كوسەمى قاستاندىققا ۇشىراپ، توپىراق سول جاقتان بۇيىرعاسىن ازاتتىق قوزعالىسىن ۇيىمداستىراتىن ەشكىم شىقپاي، حالىق كوپ ۋاقىتقا دەيىن ۇساق-ۇلان، ءتيىپ-قاشۋ سياقتى شابۋىلدار ارقىلى رەسەي يمپەرياسىنىڭ اسكەرىنىڭ قازاق جەرىنە ىشكەرىلەي ىلگەرى باسۋىن بوگەيمىز دەپ ەسەپتەگەن. بۇل ءحىح عاسىردىڭ باسى ەدى. وسى كەزدەگى قاراساقال، ءداۋىمشار، وتەن، نارىمباي، تورەمۇرات باتىرلاردىڭ ساۋدا كەرۋەندەرىنە، جەر ولشەۋشى زەملەمەرلەرگە، اسكەري بارلاۋشىلارعا ءتيىسىپ، دۇنيە-مۇلىكتەرىن قيراتىپ كەتۋى، كەيدە ءبىرلى-جارىم تۇتقىن الۋى سول كوتىبار باتىر كاسىپ ەتكەن الاماندىق بولاتىن.
ارينە، كوتىبار سياقتى ءىرى قيمىلدىڭ، ۇلكەن ماقساتتىڭ ادامىن مۇنداي ۇساق ارەكەت قاناعاتتاندىرا المادى. ول باتىر بولعانمەن، الدى-ارتىن بولجاپ اۋقىمدى قيمىل جاساۋعا ءوزىنىڭ سىرىم باتىرداي ءىرى ۇيىمداستىرۋشىلىعى جوق ەكەنىن اڭدادى. سوندىقتان، قازاق ەلىنىڭ شەكاراسىنا كۇن سايىن ەكپىندەي ەنىپ، جۇرگەن جولىنا قامالدار مەن قورعانىس شەپتەرىن ورناتا باستاعان رەسەي يمپەرياسىنىڭ قادامدارىنان سەسكەنىپ، ىشتەي اشۋ-ىزاسى مولايسا دا، ەندىگى جەردە جەر قايىسقان قول جيناپ سوعىسۋعا باتىلى بارمايتىن ەدى. وسىنىڭ ءوزى ەلىنىڭ ازاتتىعى ءۇشىن كۇرەسۋگە ءتيىس باتىردىڭ ءومىرلىك ماقساتىن تىعىرىققا تىرەگەن قاسىرەت بولاتىن.
مەن بۇل داستاندى العاش رەت 6-7 جاستا لاتىنشا باسىلعان كىتاپتان وقىعانىم ەسىمدە. ءۇش اتا جەردەن قوسىلاتىن سايماعانبەت ساتىپالدى بالاسى دەيتىن اتامىز سول كىتاپتى ماعان ەجىكتەتىپ وقىتۋشى ەدى. تىڭداپ وتىرىپ كوتىبار باتىردىڭ قيمىلىنا، ايتقان سوزىنە، ءىرى مىنەزىنە سۇيسىنەتىن ءارى كۇلەتىن. ەسىمدى تولىق ءبىلىپ، ەكىنشى، ءۇشىنشى كلاستى وقي باستاعاندا اتاما سۇراعىم كوبەيگەن. سوندا ءبىرىنشى سۇراعىم: «كوتىبار باتىردى جىرلاعان كىسى نەگە مىسقىلداپ مازاق ەتەدى؟ كۇلكى-ءاجۋا ەتەدى؟» «ءاي، بالام، سۇراعىڭ دۇرىس. بۇل ۇزاق جىردى كوتىبار باتىردىڭ ناعاشى جۇرتى مەن قايىن جۇرتىنىڭ جىراۋلارى شىعارعان»، دەپ ەسىندە جۇرگەن بىرنەشە ادامداردىڭ اتتارىن اتاۋشى ەدى. ءوزى ءالىمنىڭ شەكتىسى ىشىندەگى قاباق اتالىعىنان قىز العان كۇيەۋ رەتىندە قايىن جۇرتى قاباقتاردى ماقتانىش ەتە سويلەيتىن.
«ايمان-شولپان» جىرىن كەيبىر تاريحتى ونشا بىلمەيتىن، قازاق حالقىنىڭ ءداستۇر-سالتىنا ويشا بويلامايتىن جازعىشتار: «سەگىز سەرى جىرلاعان. ونىڭ كوتىبار باتىردىڭ وبرازىن شەبەر اشۋى، وقيعاسىنىڭ كوركەم بولۋى سودان»، دەگەن جورامالدى ايتۋمەن بولعانى بەلگىلى. مۇنداي سالماقسىز ءسوزدى ايتۋ ءۇشىن قازاقتىڭ ءداستۇر-سالتىن قۇرمەتتەۋ تۇرسىن، ونى ءاجۋا-كۇلكىگە، سىقاققا اينالدىرۋدىڭ قانداي جاعدايدا جاراسىمدى بولاتىنىن اجىراتا بىلمەيتىندىكتەن بايقاتسا كەرەك. سەگىز سەرى باحرامۇلى، ونى زەرتتەۋشىلەردىڭ جازعانى بويىنشا، 1818 جىلى تۋعان. ال كوتىبار باتىر 1833 جىلى كۇزدىڭ قارا سۋىعىندا جاعالبايلى جانقاسقا باتىردىڭ قىسقى قىستاۋىنا جاقىن ماڭدا ولتىرىلگەن. بۇرىن جالعىز جۇرمەيتىن قارت باتىر بۇل جولى جىلقىسىن سىرتتاي بارلاپ قايتقىسى كەلىپتى دەيدى. كوتىبار باتىردى كوزدەن تاسا ەتپەيتىن پاتشا ۇكىمەتىنىڭ جاندايشاپتارى ونىڭ قاپىسىن تاپقان.
وسىنداي تاريحتى بىلە تۇرا «ايمان-شولپاننىڭ» كوتىبار باتىردىڭ كوزى ءتىرى، داڭق-ابىرويى داۋىرلەپ تۇرعاندا شىعارىلعانىمەن ساناسپاي، باتىردى داستاندا ارقيلى ءازىل-اجۋاعا، كۇلكىگە، ءتىپتى اششى سىناققا تاڭاتىن جىردىڭ ول مارقۇم بولعاسىن تۋعان دەگەنگە سايعانى قازاقتىڭ سالت-ءداستۇرىن جەتە بىلمەۋ نەمەسە سىيلاماۋ، ادەيى جالعاندىققا بارۋ دەگەن ءسوز. تۋرا ايتقاندا - پارىقسىزدىق».
شىن مانىندە، وسى داستان قاي جىلى تۋىپ ەدى؟ وعان قانداي دالەل بار؟ تۋىندىنى جىرلاۋشىلار تاريحي وقيعاعا نازار اۋدارىپ پا؟ وسى ساۋالعا جاۋاپتى ءبىز داستاننىڭ وزىنەن تابامىز.
كەزى ەدى كۇنى وتكەن ۇلكەن سوعىس،
مامان باي تورعاي بويىن
قىلعان قونىس.
جايلاۋى ەل شەكتىنىڭ ەدىل، جايىق،
قاراعان ورىنبورعا ءجۇز وتىز بولىس...
داستان وسىلاي باستالادى. «باتىرلار جىرى. 1 توم. ءۇشىنشى باسىلۋى. قازاقتىڭ مەملەكەتتىك كوركەم ادەبيەت باسپاسى. الماتى-1963».
سوعىس تۋرالى بەرىلگەن انىقتامادا: «مۇندا قاي سوعىستىڭ ايتىلىپ وتىرعانى بەلگىسىز. تەگى يساتاي باستاعان حالىق كوتەرىلىسىن ايتىپ وتىرۋى مۇمكىن»، دەپ بولجام جاسالعان. بۇل بولجامنىڭ دۇرىس ەمەستىگىنە كوتىباردىڭ 1837-1838 جىلدارى ومىردە جوق ەكەندىگى انىق دالەل. ال الدەقاشان مارقۇم بولعان باتىر ايمان-شولپان وقيعاسىنا قاتىستىرىلا جىرلانعان دەسەك، ونىڭ ارىستان باتىر سياقتى ءىنىسى مەن ەسەت، بەكەت باتىرلار سەكىلدى بالالارى، ارتىندا قالعان اعايىن-تۋمالارى ارۋاققا اينالعان باتىردى ءاجۋا-مىسقىلعا، كۇلكىگە، كەيدە ويىن-قالجىڭعا تاڭاتىن جىرعا ەشقاشان رۇقسات بەرمەگەن بولار ەدى. ەگەردە باتىرمەن قالجىڭداسۋعا ەركى بار ناعاشى-جيەندەر مەن بالدىز-باجالاردىڭ ءوزى كوزى تىرىسىندە قانشاما رەت اۋىزدارى بارعانشا سويلەدى دەسەك تە، كوتىبار باتىر ومىردە جوق كەزدە مۇندا جىرلاعانداي ەركىندىككە بارۋعا باتىلدارى جەتۋ تۇرسىن، وڭاشادا وعاش سويلەۋدەن دە قايمىعار ەدى. سوندىقتان، ايمان-شولپان وقيعاسىنىڭ جىرلانۋى باتىردىڭ كوزىنىڭ تىرىسىندە، سول اتاقتى جورىقتىڭ ءىزى سۋىماي، الشىن اۋلەتىنىڭ بيلەرى ونىڭ وسپادارلىعىن ۇلكەن كىنا، ەلبۇزارلىق رەتىندە تالقىعا سالعان كەزىندە تۋعان دەۋ اقىلعا قونىمدىراق. مامان بايدىڭ شاپقىنشىلىققا ۇشىراۋىن ەل كوز كورىپ، قۇلاق ەستىمەگەن سۇمدىق دەسىپ، اتاقتى بيلەر تالقىعا سالعان. بۇل تۇستا قازاق ورىسقا بودان بولدى دەسەك تە، رەسەي يمپەرياسى بيلىگىن ءالى دۇرىستاپ جۇرگىزە الماي جاتقان. ونىڭ ۇستىنە 1812 جىلدىڭ كۇزىنە تامان ناپولەون بوناپارت شاپقىنشىلىعىنا بايلانىستى يمپەريانىڭ ازيا جاق بەتىندەگى اسكەرىن مايدان ءوتىپ جاتقان ايماققا اۋىستىرۋى ناتيجەسىندە قازاق دالاسى ءبىراز ۋاقىت بوس قالىپ، ەركىن تىنىس العان كەز ەدى. سويتسە دە رەسەيمەن شەكتەس جاتقان قازاق رۋلارى تاما، تابىن، جاعالبايلىنىڭ ءبىراز جىگىتتەرى 1813 جىلدىڭ باسىندا ناپولەوندى قۋعاندا، اتتى اسكەر جاساقتاپ، فرانتسۋز استاناسىنا دەيىن جەتكەنى بىزگە تاريحتان بەلگىلى. داستاندا «جايلاۋى ەل شەكتىنىڭ ەدىل، جايىق» دەلىنەتىن سەبەبى ورىس كازاكتارى مەن باشقۇرتتاردىڭ بۇل ەكى وزەن اراسىنا ءالى قونىستانىپ ۇلگەرمەگەنىنىڭ كۋاسى. ءويتكەنى، 1771 جىلى ەكىنشى ەكاتەرينا پاتشايىمنىڭ جارلىعىمەن قالماق جانە نوعاي وردالارى حاندىقتارىن جويعان-دى. سودان سوڭ نوعايلاردىڭ ا.سۋۆوروۆ اسكەرىنىڭ قىناداي قىرۋىنان قالعانى ستاۆروپول دالاسىنا ىعىستىرىلىپ، ودان زارەلەرى ۇشا شوشىنعان قالماقتار قىس ءتۇسىپ وزەن مۇزى بەكىگەسىن شىعىسقا قاراي جوڭكىلگەنى، ولاردى جولشىباي نۇرالى حان جاساقتارى، ودان ءارى ابىلاي باستاعان ارعىن-نايمان ساربازدارى قىرىپ، جوڭعارياعا ولاردىڭ از عانا بولىگى جەتكەنى ايان. مىنە، وسىناۋ تۇستا ەدىل-جايىق اراسى بوس جاتپاعانمەن، شەكتى تايپاسىنا ەركىن جايلاۋ بولعانى شىندىق. الايدا، 1820 جىلداردان باستاپ بۇل جاۋىنگەر تايپا قۇنارلى القاپتاردان مۇلدە ىعىستىرىلدى. مامان باي مەن كوتىبار باتىردىڭ ارازداسۋى ءبىزدىڭشە، 1812 جىلى بولعان جانە داستاننىڭ شىعارىلۋى دا ءدال سول جىلدىڭ جازى مەن كۇزىندە ءوتتى دەۋگە وسىنداي قيسىن بار.
ايتپەسە، داستان 1833 جىلدان كەيىن، ياعني كوتىبار باتىر دۇنيە سالعان سوڭ شىعارىلسا، قايتىس بولعان ادامعا، ونىڭ ىشىندە ەل ارۋاعىن ارداقتاعان كوتىبار سياقتى ادۋىن باتىردى ءاجۋا-مىسقىلعا، كۇلكى-قالجىڭعا تاڭۋعا، ەشكىمنىڭ ءداتى بارماس ەدى. ول زاماندا دۇنيەدەن ءوتىپ كەتكەن ادامنىڭ ارۋاعىن كەلەكەلەۋ مۇسىلماندىققا جاتپايتىن كۇپىرلىك ەكەنىن ەستەن شىعارماۋىمىز كەرەك. ولاي دەسەك، بۇل داستان كوتىبار باتىر مامان بايدى شاۋىپ كەلگەن بويدا، الشىن اتانىڭ اتاقتىلارى بۇل قيمىلدى اقىلسىزدىق قانا ەمەس جۇگەنسىزدىك، اعايىنعا وزبىرلىق جاساۋ دەپ تاۋىپ، باتىردىڭ اۋىلىنا جان-جاقتان قۇيىلا دۇمەپ، ونىڭ وعاش ءارى وزبىر قىلىعىن اشكەرەلەپ جاتقان كەزدە، بەلگىلى بيلەر مەن بەكتەردىڭ كوزىنشە جىرلانعان دەۋ تاريحي زەردەمىزگە تۋرا ءارى ءادىل بولماق. وعان ەسەتتىڭ 7 جاستا بولۋى دا دالەل.
شىنتۋايتىندا دا، كوتىبار باتىر سىرىم تارحاننىڭ كوزىن كورىپ، بۇيرىعىن ەكى ەتپەگەن ادۋىن شاكىرتتەرىنىڭ ءبىرى عانا ەمەس، ەل ەركەلەتكەن، ەرسىلىكتەرىن كوتەرگەن ەلەۋلى تۇلعا رەتىندە الشىن تايپاسىنا اتاعى جايىلعان اياۋلىسى ەدى. شىققان تەگى دە وسال ەمەس-ءتى.
سىرىم باتىردىڭ كوزىن كورىپ، ودان ۇلگى الۋعا ۇمتىلعان كوتىباردىڭ وتارشىلدىققا قارسى كۇرەستىڭ سايابىرسۋى كەزىندە ءوزىن قويارعا جەر تاپپاي ەلەگىزۋى تۇسىندا بولعان شومەكەيلەردىڭ اسىنا تىگىلگەن «التىن كيىز ءۇي» مال مەن باققا كەنەلىپ، مەيماناسى تاسقان مامان بايعا بۇيىرعانى الشىن تايپاسىنىڭ سىرىمنان سوڭعى تۋ ۇستارىمىن دەپ سەزىنىپ جۇرگەن كوتىباردىڭ نامىسىنا تيەدى. اسقا كەلە جاتقاندا ءدال وسى التىنداعان كيىز ۇيگە تۇسەتىنىن ايتىپ، الدىن الا حابار سالعان باتىردىڭ شامىنا تيەتىن دەگەندەي، وعان بايلىق يەسى ماماندى جايعاستىرىپ، ارازدىق وتىن ۇرلەگەن اعايىندار وسى وقيعانىڭ ارتى ناسىرعا شاپقانىن، كوتىبار باتىردىڭ نامىسىنا تيگەن ماماندى قالىڭ قولمەن كەلگەن باتىر شەكتىلەر شاۋىپ العان-دى. بۇل تاريحي شىندىق سول بويدا داستانعا اينالعان.
ەرەگەس ءسويتىپ اعايىندى شاپقىنشىلىققا ۇشىراتقاندا، ءۇش الشىننىڭ ءسوز ۇستار اقساقالدارى بۇل وقيعانى ماسقارا ساناپ، ەل شاپقان كوتىبار باتىردىڭ تەنتەكتىگىنە تىيىم سالۋ ءۇشىن ونىڭ اۋىلىنا دۇمەدى. ول زامانداعى اقساقالدار بيلىگىنىڭ قۇدىرەتى ەل شاپقان باتىردان دا الەۋەتتى ەدى. ولار شەشكەن داۋدى، ولار شەشكەن ءتۇيىندى بيلىكتى ەل ءىشى تاڭىردەن جىبەرىلگەن زاڭ دەپ ەسەپتەيتىن.
اقساقالدار كوتىبار باتىردىڭ البىرت تەنتەكتىگىن تەكسەرۋمەن بىرگە جيىندى قولداۋعا كەلگەن اتاقتى جىراۋلاردى دا سويلەتىپ، وزدەرىنىڭ كەسىك شەشىمدەرىن قوشتاتسا، ءبىر جاعىنان ءاڭگۇدىكتەۋ اڭقاۋ باتىردى كەلەمەجدەتىپ، ءاجۋا-ازىلگە، كۇلكىگە تاڭىپ، ادۋىندىعىن ابدەن باسىپ، ەل الدىندا جۋاسىتىپ، ايىبىن موينىنا العىزعانى داستاننىڭ ونە بويىندا ءورىلەدى. باتىردىڭ ايماندى وكىل قايىن اتا بوپ ۇزاتۋى سونىڭ دالەلى.
ايتسە دە كوتىبار قاس دۇشپانعا سونشالىق قاتال بولسا دا ءوز ءىسىنىڭ ونشا قۇپتارلىق ەمەستىگىن، مىنەزىنىڭ وسپادارلىعىن ايمان قىزدى تۇتقىنداپ اكەلە جاتقاننىڭ وزىندە سەزىنەدى. سوندىقتان، ورەسكەل قاتتىلىققا بارمايدى. ايماننىڭ ءار ايتقان ارىزىنا قۇلاق ءتۇرىپ، ساپار جولىندا قيىندىق كورمەۋىنە قامقورلىق جاسايدى. ەگەر كوتىبار باتىرلىعىمەن بىرگە وجار ءارى وزبىر كىسى بولسا، جولدا العاشقى تۇنەگەن كۇننىڭ وزىندە وسپادارلىق جاساماس پا ەدى؟ جوق، ول ونداي زورلىق قولدانۋعا بارمايدى. داستاندا مۇنى ايمان قىزدىڭ اقىلدىلىعىنان دەپ جوريدى. قالاي دەگەندە دە كوتىبار باتىردىڭ «نەكە قيىلعاسىن ءبارى بولادى» دەگەن قىز سوزىنە توقتاۋى ونىڭ ءبىر جاعىنان حالىق داستۇرىنە قۇرمەتپەن قارايتىنىن كورسەتسە، ەكىنشى جاعىنان، تومەن ەتەكتىگە زورلىق جاسامايتىن مىنەز جومارتتىعىنىڭ بەلگىسى. ەگەردە مامان باي ءوزىنىڭ مالىنىڭ كوپتىگىنە سەنىپ اسقاقتاپ، باتىردى: «سۋ ارتقان قاراتاۋدان قۋما كەدەي» دەپ سوكپەسە، مۇنداي شاتاق تۋماۋى دا مۇمكىن ەدى.
ەندى قاراتاۋ دەگەنى قاي جەر؟ مەنىڭشە، بۇل ماڭعىستاۋ جاعىنداعى قىرات-شوقىلاردىڭ ءبىرى. كوتىبار باتىر توعىز نارعا توعاناقتاپ توقاش پەن ءمامپاسي ارتىپ اسقا كەلۋىنە قاراعاندا، ونىڭ تۋ-ۋ بەسقالادان بازارشىلاپ قايتقانى اڭدالادى. بۇعان قاراعاندا، كوتىباردىڭ ءپارمەنى دە وسال ەمەس. مامان بايداي بۇكىل ەلگە ايگىلى باي بولماعانمەن، وزىنە جەتەر داۋلەتى بار ادام بولعانى. بىراق ونى باتىر ءدۇنيا دەپ ەسەپتەمەيدى. ونىڭ اسقان بايلىعى - ەل قورعايتىن باتىرلىعى، جۇيرىك اتى، ساۋىت-سايمانى، جۇرت جابىلا سىيلايتىندىعى. ەندەشە، باتىرعا بۇدان ارتىق داۋلەتتىڭ قانشا قاجەتى بار؟ قازاق ايتقانداي، دۇنيەنىڭ مالى دۇنيەدە قالادى. ەرىن ەلى سىيلاسا - وعان بۇدان ارتىق قانداي باق كەرەك؟
مامان بايدى سىرتتا شاۋىپ، ايمان سۇلۋدى مالىنا قوسا ءوز قونىسىنا الىپ كەلگەن كوتىبار باتىردى اقىن-جىراۋلار مازاقتاپ، ءازىل-قالجىڭعا، كۇلكىگە تاڭۋ ارقىلى ونىڭ اشۋ-ىزاسىن جەڭىلدەتىپ، وكتەمدىگىن ونە بويى باسىپ وتىرادى. بۇل ولاردىڭ ەل زەردەسىن ەسكەرگەنى، ەلدىك سالت-ءداستۇردى ەلەگەنى، سونى اشۋ ۇستىندە ەسەپكە الماعان اڭعىرت ءارى اڭقاۋ باتىردى قيسىنى كەلگەندە شەنەگەنى دەۋ كەرەك. ال ايمان قىزدى سونشالىق اقىلدى، دانا، ەل سىيلايتىن سۇلۋ ەتىپ كورسەتۋ ارقىلى حالىق رۋحىن قولداۋ، تومەن ەتەكتىنىڭ ەرلەرگە قاراعاندا اركەز بەيبىتشىلىككە، ىنتىماققا، تاتۋلىققا ءۇندەيتىنىن كورسەتۋ ارقىلى قازاق قىزدارىنا اركەز وسىنداي بولىڭدار دەگەندەي ۇلگى-ونەگەنى ناسيحاتتاۋ دەپ ۇعۋ قاجەت. ءارينە، ءبىز ايمان ءدال وسىنداي كەمەڭگەر بولمادى دەمەيمىز. اجارلى دا، اقىلدى دا بولعان شىعار. الايدا، بۇل ۇزاق جىردى شىعارعان جىراۋلار كەيىپكەر وبرازىن سومداۋدىڭ بارلىق كوركەمدىك ءتاسىلىن سول زاماننىڭ وزىندە جەتىك ءبىلگەنى ءسوزسىز.
بىزگە سىپىرا جىراۋ زامانىنان جەتكەن «ەر تارعىن» جىرىنداعى اقجۇنىس وبرازى قالاي ايشىقتالسا، ايمان وبرازى دا ودان كەم ەمەس. وقيعا سول زامانعا ساي تەڭەۋلەرمەن، قيسىندارمەن جاندى بەينە جاسايدى.
مىنە، وسى داستاننىڭ دۇنيەگە كەلگەنىنە بيىل 200 جىل تولعالى وتىر. بۇل اسا كوركەم، وقيعالى تۋىندىداعى باس كەيىپكەرلەر كوتىبار، ارىستان، ەسەت، ايمان، ماماندار تاريحي تۇلعالار. الدىڭعى ءۇش باتىردىڭ ەرەكشەلىگى - ولاردىڭ ۇلت-ازاتتىق كۇرەستەرگە قاتىسىپ، ەل ەسىندە ماڭگىلىك قالۋلارى. ال سوڭعىلارى دا ومىردە بولعان ادامدار.
مەن «ايمان-شولپان» داستانى تۋعاندا ەسەتتىڭ 7 جاستا بولعانىن جانە بۇنى ەل اۋزىندا قالعان ەستەلىكتەرگە، تاريحشى شاحماتوۆ جازبالارىنا سۇيەنە وتىرىپ بولجام اقيقاتپەن تۇجىرىمدادىم. الداعى ۋاقىتتا داستاننىڭ ادەبي كوركەمدىگى جونىندە جازۋ ويدا بار.
قۇرال توقمىرزين، جازۋشى.
الماتى.
"ەگەمەن قازاقستان" گازەتى
