وسىدان ون جىل بۇرىن قازاقستاننىڭ باتىس وڭىرىندە مۇنايشىلار ەرەۋىلگە شىقتى. ەرەۋىل التى ايدان استام ۋاقىتقا سوزىلىپ، 2011 جىلعى جاز كەزىندە شىرقاۋ شەگىنە جەتىپ، مىڭداعان جۇمىسشى الاڭعا جينالدى. قوزعالىستىڭ ەپيتسەنترى 150 مىڭنان استام حالقى بار جاڭاوزەن قالاسى بولدى.

2011-دە جىل بويىنا قالاداعى مۇنايشىلار كومپانياسىندا ەڭبەك قاتىناسى ناشارلاي ءتۇستى، سالدارىنان مۇناي-گاز ءوندىرىسى قۇلدىراپ، ول كومپانيانىڭ بالانسىنا كەرى اسەرىن تيگىزدى. 16 جەلتوقساندا قازاقستان تاۋەلسىزدىگىنىڭ 20 جىلدىعى قارساڭىندا بيلىك پەن ەرەۋىلشى جۇمىسشىلار اراسىندا قاقتىعىس باستالدى. پوليتسيا وق جاۋدىرىپ، سالدارىنان كەم دەگەندە 16 بەيبىت تۇرعىن قازا تاۋىپ، جۇزدەگەن ادام جارالاندى. سونىمەن قوسا، زورلىق-زومبىلىق ءۇشىن 40-قا جۋىق جۇمىسشى، كاسىپوداق جەتەكشىلەرى مەن نارازىلىق بىلدىرۋشىلەرگە ۇكىم شىقتى. ال قازاقستان بيلىگى بۇل وقيعانى تاۋەلسىز زەرتتەۋشىلەرگە زەرتتەۋ جۇرگىزۋگە تىيىم سالدى. كەيىننەن ۇلىبريتانيانىڭ ەكس پرەمەر-ءمينيسترى توني بلەر جاڭاوزەن وقيعاسىن حالىقارالىق دەڭگەيدە كورسەتۋ جانە كوتەرۋ جونىندە كەڭەس بەردى.

قازاق جازۋشىسى ىرىسبەك دابەي جاڭاوزەندەگى وسى وقيعالاردى «قوڭىز» رومانىندا سيپاتتاعان. قىتايدىڭ التاي ايماعىندا دۇنيەگە كەلگەن ىرىسبەك قازاقستانعا 2001 جىلى قونىس اۋدارعان. ءوزىنىڭ جۋرناليستىك قىزمەتىمەن اينالىسا ءجۇرىپ، ولەڭ جانە وچەركتەر جيناعىن جارىققا شىعارادى. ول ەكىنشى رومانى «قوڭىز» كىتابىندا جاڭاوزەندەگى مۇنايشىلاردىڭ ءومىرى، 2011 جىلعى وقيعا كەزىندەگى زورلىق-زومبىلىق، ايتۋعا تىيىم سالىنعان ءام  جاسىرىلعان وزبىر جايتتاردى شىعارماسىنا ارقاۋ ەتەدى.

بريتاندىق وpen Democracy سايتىندا جاريالانعان سۇحباتتا اۆتور جاڭاوزەن وقيعاسى تۋرالى جازۋعا تۇرتكى بولعان العىشارت دۇنيەلەر جانە رومان اتاۋىنىڭ استارىن تارقاتىپ ايتىپ بەردى.

- جاڭاوزەن وقيعاسىن جازۋ تۋرالى شەشىمگە قالاي كەلدىڭىز؟

- جاڭاوزەن وقيعاسى – بۇل وتىز جىل بۇرىن قازاقستان تاۋەلسىزدىك العاننان بەرگى باسىنان وتكەرگەن ەڭ درامالىق وقيعا. فيلولوگ ءارى جازۋشى رەتىندە مەن شەتەلدىك ادەبيەتتى كوپ وقيمىن، وندا اۆتورلار ءوز قوعامىندا كەزدەسەتىن تراگەديالى وقيعالاردى ءجيى سۋرەتتەيدى. الايدا، قازاق ادەبيەتىندە بۇل تاقىرىپتاردى جازۋعا باۋليتىن مەكتەپ تە، ءداستۇر دە جوق. ماسەلەن، مەن قىتاي جازۋشىلارىن وقىعاندا، ولار تسەنزۋراعا قاراماستان، ۇلكەن-ۇلكەن تراگەديالى وقيعالاردى كوركەم شىعارمالارعا ارقاۋ ەتەدى. مۇنداي تسەنزۋرا قازاقستاندا دا بار. مىنە، وسىنداي ويلار ماعان جاڭاوزەن تراگەدياسى تۋرالى ويلانىپ، ىزدەنۋگە باستاما بولدى، وسى وقيعا تۋرالى رومان جازۋعا يتەرمەلەدى.

- ءسىز شەتەل ادەبيەتىنەن شابىت العانىڭىز تۋرالى ايتتىڭىز. كىمدەردى وقيسىز؟

- ءوزىم قاتارلى كوپتەگەن جازۋشى سياقتى مەن دە گابريەل گارسيا ماركەس پەن ەرنەست حەمينگۋەي ءتارىزدى كلاسسيك جازۋشىلاردى وقىدىم. سوڭعى وقىعان جازۋشىلار قاتارىندا نوبەل سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى مو يان، ورحان پامۋك، حاليد حوسسەين مەن تيبەتتىك جازۋشى الايدىڭ كىتاپتارى بار. ويتكەنى ولاردىڭ شىعارمالارى ماعان شابىت سىيلايدى. اسىرەسە، سوڭعىسى، ياعني تيبەت جازۋشىسىنىڭ شىعارمالارى جانىما جاقىن. ول تيبەتتى وتارلاۋ ساياساتى تۋرالى جانە تيبەتتىكتەرگە قارسى جاسالعان قاتىگەزدىك پەن زورلىق-زومبىلىق تۋرالى جازادى.

الايدا «قوڭىز» دەرەكتى جانرىندا جازىلعان رومان ەمەس. ونى ادەتتەگى الەۋمەتتىك پروزادان ەرەكشەلەيتىن باستى ەلەمەنتتىڭ ءبىرى – باتىس قازاقستاننىڭ جىر ءستيلى. مەن 1930 جىلداردىڭ باسىنداعى كەڭەس ۇكىمەتى كەزىندەگى مالدى تاركىلەۋ مەن 1937 جىلعى قۋعىن-سۇرگىن اراسىنداعى كەزەڭدى بايان ەتەتىن «كوكمويناقتىڭ ءۇيىرى» دەگەن جەرگىلىكتى جىردى باسشىلىققا الدىم. سونىمەن قاتار، ول «ادايدىڭ تاعدىرى» دەپ تە اتالادى.

مەنىڭ ويىمشا، سول زامانداعى قۋعىن-سۇرگىن مەن جاڭاوزەندەگى قاندى وقيعانى سالىستىرۋعا بولادى.

- روماننىڭ باستى كەيىپكەرلەرى – مۇنايشىلار جانە ءسىز ولاردىڭ دەنە مۇشەلەرىنە ەرەكشە نازار اۋداراسىز. ءوزىڭىزدىڭ كەيىپكەرلەرىڭىزدى ءىشىپ العان جانە مۇگەدەك كۇيىندە، سونداي-اق اقىر سوڭىندا اتىلعان كەزىن دە ايقىن سۋرەتتەيسىز.

- ءيا، مۇنى شىعارمانىڭ ەڭ قيىن ءبولىمى بولدى دەسەم، ارتىق ايتقانىم ەمەس. روماندى جازۋ بارىسىندا ماڭعىستاۋعا بىرنەشە رەت باردىم. مەن جامباس سۇيەگىنىڭ 5 سانتيمەترى ءمۇجىلىپ-جەلىنگەن مۇنايشىنى، كوزىنەن نەمەسە اۋزىنىڭ جوعارعى جاق بولىگىنەن ايىرىلعان، بەت سۇيەگى زاقىمدانعان ادامداردى كوردىم. مەن وسى وقيعادان ەڭ كوپ زارداپ شەككەن بەلسەندىلەرمەن سويلەستىم. ماڭعىستاۋعا بارماس بۇرىن، گازەتتەر مەن ينتەرنەتكە شىققان ماتەريالدى قاراپ شىقتىم. الايدا، جاڭاوزەن تۇرعىندارىمەن بەتپە-بەت كەزدەسكەندە، جاعداي مۇلدەم باسقا ەكەنىن ءتۇسىندىم.

ماسەلەن، مەن ماقسات دوسماعامبەتوۆپەن كەزدەستىم، ول ەكى جىل بۇرىن قايتىس بولدى. بىراق قايتىس بولعانعا دەيىن، تۇرمەگە قامالىپ كوپ ازاپ شەككەن. ءبىز كاسپي تەڭىزىنىڭ جاعاسىندا سويلەستىك. ونىڭ اڭگىمەسىن تىڭداعاندا كەزدە وزەگىم ورتەندى.

بۇل كەزدەسۋ روماندى جازۋعا قامشىلاپ، بارلىق كۇمانىمدى سەيىلتتى. قاندى وقيعا سالدارىنان زارداپ شەككەن مۇنايشىلاردىڭ جاعدايىن كورگەننەن كەيىن، ولاردىڭ ءوز ەلىندەگى پوليتسيادان تارتقان ازابىن ءتۇسىنۋ قيىن بولدى.

ماقسات دوسماعامبەتوۆ جاڭاوزەندەگى 2011 جىلعى ەرەۋىل كەزىندە ويىن اشىق ايتقان جۇمىسشىلاردىڭ ءبىرى بولدى. سول جىلى ماۋسىمدا ول جاڭاوزەندەگى وقيعا تۋرالى تولىعىراق حابار بەرۋ ءۇشىن ماسكەۋدە وتكەن ءباسپاسوز ماجىلىسىنە دە قاتىستى. 2012 جىلى 37 جۇمىسشى مەن ولاردىڭ جاقتاستارىنا قاتىستى وتكەن سوت پروتسەسى كەزىندە دوسماعامبەتوۆ تەرگەۋ يزولياتورىندا زورلىق-زومبىلىق كورگەنىن، ازاپتالعانى تۋرالى اشىپ ايتتى. التى ايدان كەيىن ونىڭ تۇرمەدەگى ازاپتاۋلاردىڭ سالدارىنان قاتەرلى ىسىك اۋرۋىنا شالدىققانى بەلگىلى بولدى. مەديتسينالىق تەكسەرۋدەن ءوتۋ ءۇشىن تۇرمە اكىمشىلىگىنە جاساعان وتىنىشتەرى ەكى جىل بويىنا قاراۋسىز قالدى، كەيىن وعان بەتتەگى قاتەرلى ىسىك دياگنوزى قويىلدى. كەلەسى ءتورت جىلدا وعان مۇنايشى ارىپتەستەرىنىڭ قارجىلاي كومەگىنىڭ ارقاسىندا وڭتۇستىك كورەيادا التى وپەراتسيا جاسالدى. دوسماعامبەتوۆ 2018 جىلى 29 قىركۇيەكتە 36 جاسىندا قايتىس بولدى.

- وسىعان قوسا، ءسىزدىڭ رومانىڭىزدا 2011 جىلعى 16 جەلتوقسانداعى وقيعالارمەن شەكتەلمەي، مۇناي كەن ورىندارىنداعى جانە قالا ومىرىندەگى كۇندەلىكتى زورلىق-زومبىلىق تا سيپاتتالادى.

- ءيا، رومان وقيعانىڭ شارىقتاۋ شەگىنەن، ياعني اشتىق جاريالاپ، الاڭعا كەپ شاتىر قۇرىپ جاتقان جۇمىسشىلاردان باستاۋ الادى. كوپ وقىرمان رومان سول جەردەن اتىس باستالعان ساتپەن جالعاسادى دەپ كۇتتى. بىراق مەن ەڭ الدىمەن قانتوگىستىڭ نەگىزگى سەبەپتەرىنە نازار اۋدارعىم كەلدى. بۇل بۇرىننان بەرى جولعا قويىلماعان ءبىلىم بەرۋ، دەنساۋلىق ساقتاۋ سالاسىنداعى جانە قاۋىپسىزدىك اپپاراتتارىنا قاتىستى الەۋمەتتىك پروبلەمالار.

قىتاي جازۋشىسى مو ياننىڭ «سارىمساق باللاداسى» (The Garlic Ballads) اتتى رومانى بار، ول شىعارما دا وسىلاي داميدى. وندا 1988 جىلى قىتايلىق سارىمساق وسىرەتىن قىتاي شارۋالارىنىڭ كوتەرىلىسى سۋرەتتەلەدى. اۆتور تولقۋدىڭ وزىنە تەك ون بەت قانا ارناعان. ال روماننىڭ قالعان بولىگىن وسى وقيعانىڭ تۋىنا سەبەپ بولعان الەۋمەتتىك جاعدايلاردى زەرتتەۋگە ارنايدى. سول سياقتى، مەن دە ءوز رومانىمدا جاڭاوزەندەگى الەۋمەتتىك جاعدايلاردى زەرتتەگىم كەلدى: جۇمىسشىلار نەگە جۇمىس ورنىنان مۇناي ۇرلايدى؟ نەلىكتەن اياعى اۋىر ايەلدىڭ بوسانۋىنا مۇمكىندىگى جوق؟ نەلىكتەن ادامدار مۇنايدىڭ ۇستىندە وتىرسا دا، سۋ مەن جارىققا ءزارۋ؟ بۇل جاعدايلار وسى تراگەديانىڭ ورىن الۋىنا ىقپال ەتتى مە؟

- وقيعاعا ون جىل وتسە دە، ونى كوپشىلىك اراسىندا تالقىلاۋ ءالى دە وڭاي ەمەس. قازاقستان حالقى كىتاپتى قالاي قابىلدادى؟

- اسىرەسە، جاستار اراسىندا، سونداي-اق الەۋمەتتىك مەديا پلاتفورمالاردا كوپتەگەن رەاكتسيا بولىپ، تالقىعا ءتۇستى. كوپشىلىگى كىتاپ شىنىمەن دە ومىردە بولعان وقيعا نەگىزىندە جازىلعان با، جوق پا دەگەن ساۋالدار قويىپ جاتتى. راسىمەن دە وسىنداي مەملەكەتتە ءومىر ءسۇرىپ جاتىرمىز با دەپ سۇراعاندار دا از ەمەس. كوبى كىتاپتىڭ جارىققا شىققانىنان دا بەيحابار. ءتىپتى رەسمي ادەبي گازەت-جۋرنالداردىڭ ەشقايسىسىندا، تەلەديدارداعى شوۋلاردا دا كىتاپتى تالقىلاپ، پىكىرتالاس وتكەن جوق. ەكى باسپا بۇل روماندى باسىپ شىعارۋعا كەلىسىم بەرمەدى. تەك جاقىندا «جالىن» جۋرنالى عانا سەريا تۇرىندە جاريالادى.

- جۋىردا ءسىزدىڭ رومانىڭىزدىڭ العاشقى تاراۋلارى ورىس تىلىنە اۋدارىلىپ، رەسەيلىك «ليتەrraاتۋرا» جۋرنالىندا جارىق كوردى. رومان اتاۋى «قوڭىزدىڭ» بىرنەشە ماعىناسى بار. ماسەلەن، «قوڭىز تەرىپ كەتۋ» سوزبە-ءسوز «قوڭىز جيناۋعا بارۋ» دەلىنسە، بەينەلى تۇردە «قايىر سۇراۋ» دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى. تاعى باسقا قانداي ۇعىمعا نەگىزدەلەدى؟

- قازاق ۇلتىندا قوڭىز تەرىپ كەتۋ دەگەن ناشار جاعداي، ابدەن كۇيى توزعان احۋال رەتىندە كورىنىس تابادى. بۇل قايىرشىنىڭ جاعدايىنا ۇقسايدى.

سونىمەن بىرگە، قازاقتا سيىردىڭ تەزەگىن دومالاتاتىن قوڭىز تۋرالى اڭىز بار. ءبىر كۇنى ءسىڭىرى شىققان كەدەي كىسى تىلەگىن ورىندايتىن قاسيەتتى اۋليە اداممەن كەزىگىپ قالادى. قاسيەتتى ادام ودان تاڭداۋ-ىقىلاسى دانالىق پەن بايلىقتىڭ قايسىسىنا تۇسەتىنىن سۇرايدى. كەدەي ەكىنشىسىن تاڭدايدى، سەبەبى ول ءومىر بويىنا جوقشىلىقتىڭ تاۋقىمەتىن تارتقان ەدى.

ونىڭ تىلەگى ورىندالادى، بىراق اۋليە كەدەي باي بولعان شاعىندا قىزمەتكەرلەرىنە ءجابىر كورسەتىپ، ولاردى شەكتەن تىس پايدالانار بولسا، قارعىسقا ۇشىرايتىنىن ەسكەرتەدى. دەسە دە ول داۋلەتى تاسىعان بويدا بەرگەن ۋادەسىن ۇمىتىپ كەتەدى. ول قول استىنداعىلارىن سەس كورسەتىپ-ساباپ، ەڭبەكاقىسىن تولەمەي قويادى. كەيىن اۋليە كەلىپ، ونى وزگەرتۋگە تىرىسقانىمەن، بايلىعىن بولىسكىسى كەلمەيدى. ول وسى ساتتە اقىرىنداپ شوگە باستايدى، ايتكەنىمەن رايىنان قايتا قويمايدى. الدىمەن اياعى، ارتىنشا بەلى جەرگە «باتادى». كوزىن اشىپ جۇمعانشا، يىعىن قارا جەر تارتىپ، اقىرىندا سوقا باسى سوقسيىپ توپىراققا تيەدى. دەي تۇرعانىمەن ول بايلىقتان باس تارتا الماي، مۇلكىنە ەشكىمدى جۋىتپايتىنىن ايتادى. كەيىن تاناۋىنا دەيىن شاڭ قارپىپ شوككەندە مۇرنىنان قان ساۋلايدى. ءسويتىپ، ونىڭ قاتقان قانى مەن قالدىعىنان قوڭىز پايدا بولادى. بۇل قوڭىز قانشا باقايشىقتاي ۇلكەن بولسا دا سيىردىڭ تەزەگىن جيناپ دوڭگەلەتىپ، سونىڭ ماڭىندا جۇرەدى. ونى جەۋ ءۇشىن ازداپ قازىپ تا الادى، بىراق سودان كەيىن ونى قايدا قويعانىن ۇمىتىپ كەتەدى. بۇل تسيكل ءومىر بويىنا جالعاسادى. بۇل جاعدايدا قوڭىز وزگە جانداردىڭ اقىسىن جەيتىن، تارازىدان «پايدا كورەتىن» اشكوز ادامنىڭ مەتافوراسى.

جاڭاوزەندەگى جاعداي وسىعان ۇقساس. وندا مونوپوليستەر مەن جەكەلەگەن اۋقاتتى وتباسىلار قاراپايىم ادامداردى پايدالانىپ، ولاردىڭ ماڭداي تەر، تابان اقى ەڭبەگىنىڭ ەسەبىنەن بايلىق جيادى. بۇعان دەيىن دە سولاي بولدى، بۇدان كەيىن دە وسىلاي جالعاسا بەرمەك. بايلىق ءۇشىن ءتىپتى ادامدارعا وق جاۋدىردى. ولار وسى قوڭىزعا ۇقسايدى. بايلىق-مۇلكى ارتسا دا، كەمىسە دە ءوز بوعىن اينالدىراتىن قوڭىزدارعا ۇقسايدى.

سۇحباتتاسقان: گەنت ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ دوكتورانتى، ماريا-كيۋري گرانتىنىڭ يەگەرى ماۋريتسيو توتارو. اعىلشىن تىلىنەن اۋدارعان: "The Qazaq Times"

Abai.kz