التىن وردا كوپۇلتتى مەملەكەت بولدى. ونىڭ جەرىنىڭ باسىم بولىگى قازىرگى قازاقستان اۋماعىنا ميراسقا قالدى.

جوشى ۇلىسى ەۋرازياداعى كوپتەگەن حالىقتاردىڭ مەملەكەتتىلىگىنىڭ بەسىگى بولىپ تابىلعان. ونىڭ ماڭىزدىلىعى بارلىق ەۋرازيا حالىقتارى ءۇشىن ورتاق تاريحي وتكەنگە نەگىزدەلىپ قويماي، سونىمەن بىرگە قازىرگى ۋاقىتتا بايقالاتىن ينتەگراتسيالىق تەندەنتسيالارعا دا بايلانىستى. ونىڭ قۇرامىندا الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق دامۋ دەڭگەيىندە ەرەكشەلەنەتىن، وزىندىك مادەنيەتى مەن ادەت-عۇرىپتارى بار كوپتەگەن تايپالار مەن ۇلتتار بولدى. دەشتى-قىپشاق دالاسىنداعى كوشپەلىلەردىڭ نەگىزگى بولىگى رەتىندە تۇركى تايپالارى – قىپشاقتار، قاڭلىلار، قارلۇقتار، نايماندار جانە قۇرعان. وتىرىقشى اۋداندارىندا بولگارلار، موردۆالىقتار، ورىستار، گرەكتەر، حورەزمدىكتەر جانە باسقالارى ءومىر ءسۇردى. تاريحشىلار ءالى كۇنگە دەيىن التىن وردانىڭ تاريحتاعى ءرولىن باعالاۋدا جانە ءتىپتى ونىڭ اتاۋىن انىقتاۋدا ءار ءتۇرلى وي-پىكىرلەر بىلدىرەدى. سوڭعى ۋاقىتقا دەيىن وتاندىق تاريحنامادا التىن ورداعا، ونىڭ تاريحتاعى رولىنە دەگەن تەرىس كوزقاراس بولعان. ءارتۇرلى زەرتتەۋشىلەر موڭعولدار جاۋلاپ الۋلارىنا قاراعاندا شىعىس ەۋروپادان قىتايعا دەيىنگى بۇكىل ەۋرازياداعى ساياسي تۇراقتىلىقتىڭ پايدا بولۋىن اتاپ ءوتتى. جاۋلاپ الىنعان حالىقتاردىڭ كونفەسسيالارىنا توزىمدىلىك تانىتقان بيلەۋشى التىن وردا ەليتاسى تۋرالى ءدىني ىزدەنىستەر بەلگىلى. التىن وردا حاندارى يسلام ءدىنىن قابىلداعاننان كەيىن دە ءدىني توزىمدىلىكتى كورسەتتى. التىن وردا مۇسىلمان شىعىسىنان كوپ نارسە الىپ، وزگەرىسسىز قالمادى. مىسالى: قولونەر، ساۋلەت ونەرى، مونشا، ساندىك دەكور، پارسى پوەزياسى، اراب گەومەترياسى; دەگەنمەن قاراپايىم كوشپەندىلەرگە قاراعاندا ادەت-عۇرىپ پەن مانەرلەرى تىم كۇردەلى جانە العىر. ساراي-التىن وردانىڭ استاناسى جانە ونىڭ باسقا قالالارىندا كوپتەگەن حالىقتاردىڭ وكىلدەرى مەكەندەگەن. مۇندا ءارتۇرلى دىندەر مەن مادەنيەتتەر قاقتىعىسىپ، التىنوردالىق ساراي جانىندا ءارتۇرلى ءدىني سەنىمدەردىڭ ميسسيونەرلەرى، بەلسەندى قاتىسۋشىلارى – مۇحاممەد، حريستوس جانە بۋددانىڭ جاقتاۋشىلارى اراسىندا داۋ-داماي تۋىنداعان. شىڭعىسحان يمپەرياسىنىڭ، اتاپ ايتقاندا التىن وردانىڭ مۇراسى، XVI–XVIII عاسىرلارداعى قازاق حاندىعىندا، سونىمەن قاتار وسى كەزەڭدەگى ورتا ازيا، ءسىبىر، ەدىل ايماعى، سولتۇستىك كاۆكاز، قىرىمنىڭ تۇركى مەملەكەتتەرىندە كورىنىس تاپتى. ناقتىلاپ ايتقاندا، ول قازاق قوعامىنىڭ الەۋمەتتىك-ساياسي قۇرىلىمىندا كورىنىس تاپقان. ياعني، وندا سۇلتاننىڭ ەڭ جوعارعى تابى، حان تاعىنا مونوپوليالىق قۇقىعى بار شىڭعىسحاننىڭ ۇرپاقتارى – اقسۇيەكتەر (تورەلەر) قۇرعان. سونىمەن قاتار، اقسۇيەكتەر بۇل قۇقىعىنىڭ قولدانىلۋ اياسى قولدانىستاعى ەتنيكالىق جانە مەملەكەتتىك شەكارالارعا تاۋەلدى بولمادى: شىڭعىس حاننىڭ ءار ۇرپاعى شىڭعىس حان يمپەرياسىنىڭ ءداستۇرى بەلگىلى ءبىر دارەجەدە ساقتالعان كەز-كەلگەن جەردە حان اتاعىن تالاپ ەتە الاتىن مۇمكىندىگى بولاتىن. سوندىقتان شىڭعىسحان ۇرپاقتارى قاراقالپاقتار مەن قىرعىزداردىڭ پاديشاحى نەمەسە بۇحارا مەن حيۋا حاندارى رولىندە بولدى. شىڭعىسحان ۇرپاقتارىنىڭ ساياسي مازمۇنى مەن سيپاتى تەك «گەنەالوگيالىق زاڭعا» نەگىزدەلگەن، ۇلتتىق ماڭىزى جوق سەكىلدى بولدى.

قازاق مەملەكەتتىلىگى، ءسوزسىز، ءوز نەگىزىندە دامىدى جانە ەجەلگى تۇركى مەملەكەتتىلىگىنىڭ قايتا جاڭعىرعان داستۇرلەرىنىڭ جەمىسى بولدى. التىن وردا – وسىنىڭ ايقىن دالەلى. التىن وردانىڭ تاريح بارىسىنا، ءبىرىنشى كەزەكتە قازاقستان مەن رەسەي تاريحىنا، وردا ىقپالىنىڭ ۋاقىت ىشىندەگى الۋان تۇرلىلىگىنە، قاراما-قايشىلىعى مەن ۇزاقتىعىنا اسەر ەتۋىنىڭ ەكىۇشتىلىعى تۋرالى ايتۋعا بولادى، بۇل ءوز كەزەگىندە التىن وردا كەزەڭىنىڭ وسى ەلدەردىڭ تاريحى ءۇشىن ماڭىزى تۋرالى وتاندىق جانە الەمدىك تاريحنامادا داۋ تۋدىردى.

سىرتقى جانە شەتەلدىك كوزقاراس جونىندە ايتا كەتسەك، مىسالى، تۇركيانىڭ كوپتەگەن عالىمدارى التىن ورداعا (جوشى ۇلىسىنا) بايلانىستى ەڭبەكتەر جازعان. مىسالى، وسى تاقىرىپتىڭ تاريحنامالىق قىرلارىنا تۇرىك تاريحشىسى تۇتەن وزكايا نازار اۋدارعان. ول «كەڭەس وداعىنداعى التىن ورداعا بايلانىستى جاڭا زەرتتەۋلەر» («Sovyetler Birliği’nde Altın Ordu İle İlgili Yeni Araştırmalar») اتتى ماقالاسىندا التىن وردانىڭ تاريحى مەن مادەنيەتىن زەرتتەۋگە نەگە ماڭىزدى ەكەندىگىنە توقتالعان. ونىڭ ايتۋىنشا، التىن وردا كەڭەس وداعىنىڭ ءبىر بولىگىندە ورنالاسقان مەملەكەت بولعان. التىن وردانىڭ تاريحىنا زەرتتەۋشىلەردىڭ كىم قايسىسى ۇلەس قوسقانىنا توقتالىپ، ي.ن. بەرەزيننىڭ (XIX عاسىردىڭ 50–60-شى جىلدارىندا) ەڭبەكتەرىنە تالداۋ جاسادى. تۇتەن وزكاياعا قاراعاندا ي.ن. بەرەزين كوبىنەسە XIV – XVI عاسىرلارعا جاتاتىن حان جارلىقتارىنا (مىسالى، تەمىر، قۇتلىق، توقتامىس، مەڭلى كەرەي جانە ت.ب. بيلەۋشىلەر) سيپاتتاما جاساي وتىرىپ، وسى مەملەكەتتىڭ الەۋمەتتىك، ەكونوميكالىق، سونىمەن قاتار مەملەكەتتىك باسقارۋ ماسەلەلەرىنە كوڭىل اۋدارعان. بۇل رەتتە زەرتتەۋشى التىن وردانى جوشى ۇلىسى دەپ اتاعانى كوشپەلى داستۇرلەرگە سايكەس كەلەتىنىن بەلگىلەگەن. وسى باعىتتا تۇرىك تاريحشىسى التىن وردانىڭ تاريحي تاعدىرىنا وزىندىك سيپاتتاماسىن بەردى. بۇل ماڭىزدى ماقالادان بولەك تاعى ءبىر ەڭبەككە نازار اۋدارۋعا بولادى: ا.مەلەك وزەتگين مەن ءىلياس كەمالوعلىنىڭ «التىن وردا حاندىعىنا تيەسىلى رەسمي حات الماسۋى» («Altın Orda hanlığına ait resmi yazışmalar») اتتى كىتابى. بۇل ەڭبەكتىڭ حرونولوگيالىق كەزەڭى: ءحىىى – حVI عاسىرلار ارالىعى. ياعني، التىن وردا 1240 جىلدا قۇرىلعانىنان باستاپ 1502 جىلدار ارالىعىنداعى سىرتقى يمپەراتورلىقتاردىڭ كنيازدىكتەرمەن بايلانىس قارىم قاتىناسى تۋرالى جازىلعان بۇيرىقتار، سونىمەن قاتار ەكى ەل اراسىنداعى كەلىسىمشارتتار تۋرالى مالىمەتتەر بەرىلگەن.

التىن وردا مەن قازاق حاندىعىنىڭ تىكەلەي مۇراگەرلىك تاريحى مەن بايلانىسىن عىلىمي تۇرعىدان ءتۇسىندىرۋ ماقساتىندا 2020 جىلى ۇلىق ۇلىستىڭ (التىن وردا) 750-جىلدىعىنا وراي ينستيتۋتتا بىرنەشە ءىس-شارالار وتكىزىلدى: 28 مامىردا ر.ب. سۇلەيمەنوۆ ات. شىعىستانۋ ينستيتۋتىمەن بىرلەسىپ «ۇلى دالانىڭ تاريحي-مادەني كەڭىستىگىندەگى جوشى ۇلىسىنىڭ (التىن وردانىڭ) ماڭىزدىلىعى مەن ءرولى» اتتى حالىقارالىق عىلىمي-تەوريالىق ونلاين-كونفەرەنتسيا; 24 قىركۇيەكتە قر مادەنيەت جانە سپورت مينيسترلىگى مەن قاراعاندى وبلىسىنىڭ اكىمدىگىنىڭ قولداۋىمەن «التىن وردادان قازاق حاندىعىنا دەيىن: مەملەكەتتىلىك ءداستۇر ساباقتاستىعى ماسەلەلەرى» اتتى رەسپۋبليكالىق عىلىمي-پراكتيكالىق ونلاين-كونفەرەنتسيا. بۇل ءىس-شارالار بارىسىندا كەيىنگى وتاندىق جانە دۇنيەجۇزى تاريحىنىڭ ورتا عاسىرلار كەزەڭىندەگى «اقتاڭداقتاردى» قالپىنا كەلتىرۋدە ىرگەلى سيپات الاتىن ماڭىزدى تەوريالىق جانە پراكتيكالىق ماسەلەلەر تالقىلاندى.

ش.ش. ءۋاليحانوۆ ات. تاريح جانە ەتنولوگيا
ينستيتۋتىنىڭ عىلىمي قىزمەتكەرى م. مورياكوۆا