124 000 000 000$. اقپارات كوزدەرىنىڭ ۋاجىنشە، قازاقستاننىڭ بيىلعى جىلعى سىرتقى قارىزى وسى دەڭگەيگە جەتكەن! سوڭىنداعى وڭكەي نولدەردى ءوشىرىپ تاستاپ، اۋىزەكى تىلدە جازار بولساق، 124 ميلليارد دوللار بەرەشەك ەكەنىمىز وقىرمانعا ۇعىنىقتى بولار. ەگەر حالقىمىز سانىن دومالاقتاپ، 16 ميلليون دەپ ەسەپتەسەك، وندا ءاربىر قازاقستاندىق شەتەلگە 7750 دوللار قارىز دەگەن ءسوز.
ارينە، مۇنداعى مەملەكەتتىك قارىزدىڭ ۇلەس-سالماعى كوپ ەمەس. كوبىسى، ەكىنشى دارەجەلى بانكتەر مەن
كورپوراتيۆتىك قارىزدار...

124 000 000 000$. اقپارات كوزدەرىنىڭ ۋاجىنشە، قازاقستاننىڭ بيىلعى جىلعى سىرتقى قارىزى وسى دەڭگەيگە جەتكەن! سوڭىنداعى وڭكەي نولدەردى ءوشىرىپ تاستاپ، اۋىزەكى تىلدە جازار بولساق، 124 ميلليارد دوللار بەرەشەك ەكەنىمىز وقىرمانعا ۇعىنىقتى بولار. ەگەر حالقىمىز سانىن دومالاقتاپ، 16 ميلليون دەپ ەسەپتەسەك، وندا ءاربىر قازاقستاندىق شەتەلگە 7750 دوللار قارىز دەگەن ءسوز.
ارينە، مۇنداعى مەملەكەتتىك قارىزدىڭ ۇلەس-سالماعى كوپ ەمەس. كوبىسى، ەكىنشى دارەجەلى بانكتەر مەن
كورپوراتيۆتىك قارىزدار...
ايتپاعىمىز بۇل ەمەس، مەملەكەتتىك قارىز بەن الەۋمەتتىك پارىزدىڭ اراجىگىن اجىراتۋ ءۇشىن، ونىڭ ەل ەكونوميكاسىنا پايداسى مەن زيانىن ەكشەۋ ءۇشىن الداعى ۋاقىتتا ارنايى توقتالامىز. بۇگىن اۋەلى جەكە ادامداردىڭ قارىز الۋى مەن ونى قايتارۋ بارىسى تۋرالى ءسوز ەتپەكتى ۇيعاردىق. ءبىز ەشكىمنىڭ قالتاسىنا قول سالىپ، ءاميانىن اقتارماق ەمەسپىز. الايدا، قازىرگى حالىقتىڭ قالتاسىنداعى اقشانىڭ دەنى قارىز ەكەنىن اركىم بىلەدى. قازاق و زاماندا بۇ زامان، ءدال مۇنداي قارىز الىپ كورمەگەن-ءدى. بانكتەردەن بەرىلەتىن «جەڭىلدەتىلگەن نەسيەلەردىڭ» قىزىعىن كورەمىز دەپ، شىجىعىنا شىجعىرىلىپ جۇرگەندەر از ەمەس. شاڭىراعى شايقالىپ، اعايىن-تۋىستىقتىڭ اراسى سۋىپ، ءومىر سۇرۋدەن باز كەشكەندەر دە تولىپ ءجۇر اينالامىزدا. ءبىرى تۋىسىمىز، ءبىرى تانىسىمىز، ءبىرى جەكجاتىمىز. نەسيەنى اركىم-اق نەسىبەسىنە جاراتقىسى كەلەدى. بىرەۋ - توي، بىرەۋ - ماشينا، ەندى بىرەۋ- بيزنەس ءۇشىن الادى. بىراق بىزدەگى بانكتەردىڭ جەكە تۇلعانىڭ كۇنكورىسىن سۇلىكتەي سورۋعا نەگىزدەلگەن جۇيەسىن كوبىمىزدىڭ تۇسىنە بەرمەيتىنىمىز وكىنىشتى. ءسىز نەسيە الۋ ءۇشىن كەمى قىرىق بەتتەن تۇراتىن كەلىسىمشارتتى قولىڭىزعا الاسىز. تولىپ جاتقان قۇقىقتار مەن مىندەتتەردىڭ قانداي دارەجەدە ەكەنىنە زەر سالماستان، قولىڭىزعا قارجى تيگەنشە اسىعاسىز. سىزگە 3 جىل، 5 جىل، 10-15 جىل تىم ۇزاق ۋاقىت سياقتى كورىنەدى. ءارى اي بويىنشا تولەيتىن سوماڭىزدىڭ ونشا كوپ ەمەس ەكەنىنە ىشتەي يلاناسىز. كۇندەردىڭ كۇنىندە، بۇگىن بولماسا دا ەرتەڭ، الدەبىر جاقتان قوماقتى اقشا تاۋىپ، سونىمەن ءبىر-اق كۇندە قارىزىڭىزدان قۇتىلاتىنداي كورىنەسىز. بۇل - قازاق پسيحولوگياسىنداعى ەڭ ولقى تۇس. سەبەبى، ءبىزدىڭ ۇلت بۇرىن مۇنداي قارىزدىق جۇيەگە ۇيرەنبەگەن. ەڭبەكپەن، ادال تەرمەن تاپقان اقشاڭنىڭ الدەبىر دوكەيلەردىڭ ميلليونداعان قارجىسىنىڭ نولدەرىن كوبەيتۋ ءۇشىن جۇمىس ىستەيتىنىن كەيىندەپ بىلەسىز، بىراق ءبارى كەش ەكەنىن ويلاعان سايىن وزەگىڭىز ورتەنەرى مۇندا تۇرعان ءىس. ەستەرىڭىزدە بولسا، الەمدىك داعدارىسقا دەيىنگى 3-4 جىل قالا-قالالاردا ايالدامالارعا دەيىن نەسيە تاراتىپ، تۇتاس حالىقتى جاعىمدى جارناماسىمەن وزىنە تارتقان بانكتەردى دە كوزىمىز كورگەن. ەلىمىزدەگى قوزعالمايتىن مۇلىكتەردىڭ قىمباتشىلىعى شىرقاۋ دەڭگەيگە جەتكەن كەز دە سول مەزگىل. ۇيلەرى مەن جەرلەرىن كەپىلگە قويىپ، كوبىك اقشانىڭ كولەڭكەسىنە ەرگەن-دەردىڭ داعدارىستىڭ سوققىسىندا سان سوعىپ قالعاندارى جەتكىلىكتى. سول كەزدەگى قارىز-دارىنان ءالى قۇتىلا الماي، كەپىلگە قويعان مۇكامالىنان تۇتتاي بولعانداردى كوز كورىپ ءجۇر. كۇنى كەشە ەسەپسىز جۇمسالعان اقشانىڭ بوداۋى تىم ۇلكەن ەكەنىن ەندى تۇسىنگەندەر دە بار، ال قارىز ۇستىنە قارىز جاماپ، ءۇش-ءتورت بانككە بەرەشەك بولعانداردىڭ ءالى دە كوپ ەكەنى راس.
الەۋمەتتانۋشىلاردىڭ پىكىرىنشە، قارىزدانۋعا پەيىل ادامدار شوعىرى قوزىقارىن كوپشىلىكتىڭ اراسىنان كوپ كەزىگەدى ەكەن. بۇلاردىڭ نەگىزگى بولىگى اقشانى پايدا تاۋىپ، ءوسىرۋ ماقساتىندا ەمەس، كۇندەلىكتى جەتىسپەۋشىلىگىن بولدىرماۋ ءۇشىن قارىزداناتىن كورىنەدى. ءتىپتى، قازىرگى قارىزدانعان قازاقتاردىڭ جارتىسىنان كوپ بولىگى، ۇلىن ۇياعا، قىزىن قياعا قوندىرۋ ءۇشىن، سۇندەت توي، بەسىك توي، التىن توي، الپىس، جەتپىس جىلدىقتار ءۇشىن الىنادى دەيدى. ءبىر كۇندىك تويدىڭ مىڭ كۇندىك قيىنشىلىعى بارىن كەيىندەپ ۇعىپ جاتامىز. سونداي-اق، تومەنگى مولشەردەگى نەسيەلەندىرۋدىڭ قۇرىعىنا ىلىككەندەردىڭ باسىم بولىگى ءبىر ايلىقپەن كۇن كورىپ، ناپاقاسىن ايىرىپ جۇرگەندەر. الدا-جالدا جۇمىسىنان ايىرىلىپ، ياكي باسقا ءبىر قيىنشىلىققا تاپ بولسا، نەسيەسىن تولەۋدى مەرزىمىنەن كەشىكتىرىپ الۋى كادىك. ول دەگەنىڭىز پايىزدىق ۇستەمەنىڭ ەسەلەپ وسۋىنە جاعداي تۋعىزادى. ميلليون قارىزىڭىز ءبىر جىلدا الدەنەشە ميلليون بولىپ الدىڭىزعا كەلەدى. تاعى دا تولەمەسەڭىز، سوتقا سۇيرەيدى. ءبىر قىزىعى، بانكتىڭ تالاپ-تىلەكتەرى ءسىزدىڭ وقىماي-اق قول قويعان كەلىسىمشارتتا كورسەتىلەتىندىگى. قارىزى بار ادامنىڭ بويىنا اس سىڭبەيدى. قارىزدىڭ دا پارىزى بار. قولمەن العان سوڭ، مويىنمەن كوتەرۋىڭىز كەرەك. وتباسىڭىز بەن بالا-شاعاڭىزدىڭ اۋزىنان جىرىپ، اي سايىن بەكىتىلگەن مەرزىمنەن بۇرىن بانككە جۇگىرەسىز. ءبىر اي بويى ىستەپ العان ايلىعىڭىزدىڭ قوماقتى بولىگىن الدەبىر ەسەپشوتقا اۋدارۋعا مىندەتتىسىز. ونى تولەۋ دە، تولەمەۋ دە - ۋايىم. سوڭعى جىلدارى ەلىمىزدە دەپرەسسياعا (كۇيزەلىسكە) ۇشىراعانداردىڭ كوبەيگەنىن ايتىپ، دارىگەرلەر دابىل قاعۋدا. كۇيزەلىستىڭ كۇيىگىن تارتقانداردىڭ ءبىر بولىگى بانككە بەرەشەكتەر ەكەنىن ەشكىم جوققا شىعارا الماس.
قارىز - باتىستىق ەكونوميكانىڭ نەگىزگى قاينارى. ءسىز بانكتەن كەپىلگە زات قويىپ نەسيە الاسىز، بىراق سول قارجى ارقىلى ءوزىڭىزدىڭ ناقتىلى جوبالارىڭىزدى جۇزەگە اسىراسىز. بۇل جەردە ەڭ باستى ماسەلە، العان اقشاڭىزدىڭ ۇزاق مەرزىمگە بەرىلگەندىگى. مەملەكەتتىك زاڭ اياسىندا ءاربىر نەسيە الۋشى ول اقشاسىن تابىس كوزىنە نەگىزدەي الادى. ويتكەنى، بىزدەگىدەي پايىزدىق ولشەمى تىم جوعارى ەمەس. ءتىپتى، كەيبىر ەلدەردە جەكە بانكتەردىڭ نەسيە ارقىلى تابار پايداسى تىم از. ولار سول ازدىڭ ءوزىن قاناعات تۇتادى. ال بىزدەگى بانكتەر شە؟ كەزىندە بانك ارقىلى بەرىلەتىن نەسيەنىڭ ۇستەمەسى ءتىپتى 25-30 پايىز مولشەرىندە بولعانى امبەگە ايان. قاراپايىم تۇسىندىرگەندە، ءسىز بەلگىلى بانكتەن 1000 تەڭگە قارىز الىپ، ونى ءۇش جىلعا ءبولىپ تولەدىڭىز دەلىك. جىلىنا 30 پايىزدان وسسە، ءار جىل سايىن 333 تەڭگەدەن قوسىلادى. ءۇش جىلدا تازا وسىمگە 999 تەڭگە بەرەسىز. مىڭ تەڭگەڭىزدى 1999 تەڭگە قىلىپ قايتاراسىز. بۇل ءسال قارابايىرلاۋ ءتۇسىندىرۋ بولسا دا، شىندىعى سول. قازىر 22 پايىز، 17 پايىز، 14-15 پايىز مولشەرىندە نەسيە بەرىپ جاتقان بانكتەر كوپ. سولاردىڭ ءوزى ۇزاق جىلدىق قارىزى-ڭىزدى الدەنەشە ەسە عىپ قايتارۋعا جۇيەلەنگەنىن ۇمىتپاۋعا ءتيىسسىز. ماسەلەنكي، كاسپي بانكتەن «ەۋروجوندەۋ» نەسيەسى بويىنشا 1 ميلليون تەڭگە الساڭىز، 18,99 پايىز ءوسىم بويىنشا 3 جىلدا 1 ميلليون 8 ءجۇز مىڭ 10 تەڭگە ەتiپ قايتارادى ەكەنسىز. ال ەگەر دە 5 جىلعا الساڭىز شە؟.. مۇنىڭ سىرتىندا نەسيە الۋ ءۇشىن جينار قۇجاتىڭىزدى قوسىڭىز. ول از بولعانداي، ءار بانكتەگى العان سوماڭىزدىڭ كولەمىنە قاراماستان كوميسسياعا ۇستالاتىن اقشا تاعى بار. كەي بانكتەردە 10, كەلەسىسىندە 7 پايىز. تاعى دا 1000 تەڭگەنى مىسال ەتەلىك. ءسىز سول سومانى الۋ ءۇشىن 70 نە 100 تەڭگەسىن كوميسسياعا بەرىپ كەتەسىز. ول نەعىلعان كوميسسيا، نە ءۇشىن ءوزى نەسيە تاراتا وتىرىپ، ونشالىقتى سومانى ۇستاۋى كەرەك، قانداي زاڭ اياسىندا بەكىتىلگەن؟ بۇل سۇراقتىڭ جاۋابىن تابۋ قيىن. ەگەر مىڭ ەمەس، ميلليونداعان اقشا الار بولساڭىز، قانشاما اقشاڭىزدى كوميسسيا كەمىرىپ الاتىنىن باجايلاي بەرگە-ءنىڭىز ءجون. جانە ول اقشا ءسىزدىڭ بانكتەن العان نەسيەڭىزدەن ۇستالاتىنىن جانە ونى دا وسىمىمەن قايتاراتىنىڭىزدى جانە قولىڭىزعا الماعان اقشادان دا وزگەلەر پايدا كورىپ وتىرعانىن جانە كوميسسيا ۇستاپ قالعان سومانى تولەۋىڭىز ءوزىڭىز ىشپەگەن سۇتكە بەرگەن اقشا سياقتى ەكەنىن ەشقاشان ۇمىتپاڭىز. قىسقاسى، مەملەكەتتىك تۇرعىدان، نەسيەلەندىرۋدىڭ وسى ءبىر بابىن تەكسەرىپ، كوميسسيا ۇستايتىن اقشا تۋرالى انىق-قانىق ويلاستىرعان ءجون.
اڭگىمەمىزدى قازاقستاننىڭ سىرتقى قارىزىنان باستاپ ەدىك. سوعان قايتا اينالىپ سوعالىق. قازاقستانداعى ەكىنشى دارەجەلى بانكتەر نەسيەگە بەرەتىن مۇنشاما اقشانى قايدان الادى؟ جوعارىدا ايتقانىمىزداي، شەتەلدەن ولار دا قارىزعا الادى. ءبىر ايىرماشىلىعى، 3-5 پايىز شاماسىندا، ءتىپتى ودان دا تومەن بولۋى مۇمكىن. ولار قازاقستانداعى ءتۇرلى باعدارلامالار بويىنشا، وندىرىستەرگە، يندۋستريالدىق باعدارلامالارعا، جەكە كاسىپتى نى-عايتۋعا جۇمسايمىز دەپ مەملەكەتكە ەسەپ بەرەدى. ال قازاقستاندىق بانك بولعاندىقتان، ەرتەڭگى كۇنى قارىزىن قايتارا الماسا، وعان مەملەكەت جاۋاپتى. سوندىقتان ءسىزدىڭ قارىزدى ۋاقتىلى قايتارماۋىڭىزدىڭ مەملەكەتتىڭ سىرتقا قارىزدانباۋىمەن تىكەلەي بايلانىسى بار. يا، شەتەلدەن كەلگەن قارجىنىڭ ءبارىن قاراپايىم قازاقستاندىقتارعا بەرمەسە دە، نەگىزگىسىن تاراتىپ، ۇستەمە پايدا كورىپ وتىر بانكتەر. ولار سونداي-اق، مەملەكەتتەن دە الەۋمەتتىك سەكتورلاردى دامىتۋعا قولداۋ ءبىلدىرۋ ءۇشىن قىرۋار اقشا الادى. ونى تومەن پايىزبەن حالىققا تاراتامىز دەپ ۋادە دە بەرەدى. كاسپي بانكتىڭ «ەۋروجوندەۋى» سونىڭ ءبىر كورىنىسى. ال شىن مانىندە، ءبارى دە جەكە بانكتەردىڭ قىرۋار پايدا تابۋىنا وراي-لاستىرىلعانىن ءىشىڭىز سەزىپ وتىرعان شىعار. يسلام قاعيداتىندا وسىمقورلىق ۇلكەن كۇنا سانالاتىنىن بىلەمىز. سونىڭ ءمانىسىن ەندى-ەندى ءتۇسىنىپ كەلەمىز...
توقتارالى تاڭجارىق.

ايتار ويعا ايقىنداما
ساعىندىق ساتىبالدى،
ەكونوميكا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى:
قارىز الاتىن كەزدە، ونى قالاي قايتارام دەپ ويلانۋ كەرەك. قولىڭا تيگەن قوماقتى اقشانىڭ قاسىندا اي سايىن تولەيتىن اقشاڭىز ماردىمسىز سياقتى كورىنەدى. «سۋدىڭ دا سۇراۋى بار»، الار كەزدە بۇل اقشانى نەگە جاراتامىن، وسى اقشا ءوزىن اقتاي ما، اقتاماسا، ونىڭ ورنىن نەمەن تولتىرام دەگەن ساۋالدى وزىڭىزگە قويعانىڭىز دۇرىس. قازاق: «قابىرعاڭمەن كەڭەس» دەيدى عوي. قابىرعاڭىز - جارىڭىز. بالا-شاعاڭىزبەن، جارىڭىزبەن جاقسىلاپ كەڭەسۋ كەرەك. كەيبىر كىسىلەر ونى ويلامايدى، ءوزىنىڭ مۇلكىن وتباسىمەن اقىلداسپاستان كەپىلگە قويىپ، نەسيە الادى. ال ونىڭ زاردابىن كەيىن ءوزى، بالا-شاعاسى تارتادى. سونىڭ كەسىرىنەن شايقالعان شاڭىراقتار كوپ. سونان كەيىن العان اقشانى ۇنەمدى، ماقساتتى جۇمساۋ ماڭىزدى. تويعا العان نەسيەڭىز توي تاراعان سوڭ القىمىڭىزدى قىسادى. ال شاعىن كاسىپكە الىپ، ول ءىسىڭىزدى وركەندەتە الساڭىز، ءسوز باسقا. نەسيەنى ۋاقتىلى تولەۋ دە - مادەنيەتتىلىك. ۋاقىتى وزعان سايىن، ونىڭ ۇستەمە پايىزى ارتادى. ونى مەرزىمىندە تولەپ ۇيرەنسەڭىز، بىرتىندەپ قۇتىلا الاسىز. ەرتەڭ ءبارىن ءبىر جولدا تولەي سالامىن دەگەن سالعىرتتىقتىڭ پايداسىنان زيانى باسىم. سونداي-اق، ەڭ ماڭىزدى ماسەلە قاي بانكتەن قارىز الۋىڭىزدا. ءار بانكتە ءارتۇرلى مولشەرلەمەمەن، ءارتۇرلى پايىزبەن نەسيە بەرەدى، بانك تاڭداۋدا دا قاتەلەسپەۋ كەرەك.
«دالا مەن قالا» گازەتى