قۋاندىق تۇمەنباي. قارا قازان
(حيكايات)
ۇشار توبەسىنەن كۇن كورىنگەن سيدام بورەنەگە كوك تۋدى ءىلىپ قويدى. ءتىپ-تىك بويىمەن ورمەلەپ بارىپ، مۇيىزدەي قاتتى الاقانىمەن ايالاپ ۇستاپ، جۇزدىك شەگەگە ءىلىندىرىپ قويعان كوك تۋ جەلكەمنەن جەلبىرەپ، جەلپىلدەپ تۇر. وشاق باسىندا قازان قايناتقان، قارتايسا دا قارجىمى قايتپاعان، شاشى قىلاڭ تارتىپ قوبىراعان كەمپىر جالپىلداق وتىندى قولىمەن ىشكە قاراي ىسىرىپ تاستاپ، بورەنەدەن سىپىرىلىپ ءتۇسىپ كەلە جاتقان بالاسىنا تۋ سىرتىن بەرىپ تۇرىپ كۇڭك ەتتى.
- ونان دا وتىن تۇسىرسەيشى. كوك تۋدى كوككە ىلگەننەن نە پايدا؟ و، سۇمدىق-اي! مىناۋ جالپىلداقتىڭ ەڭ سوڭى...
تىلەس تىرلىگىنە ءماز. ۇزىن بورەنەنىڭ باسىنداعى كوك تۋ بولماشى جەلكەمنەن جەلبىرەپ، ەسىك الدى 1-مامىر مەن 7-قاراشانى ەلەستەتىپ، بۇرىن كورمەگەن كورىككە بولەنگەندەي. سومكەسىن ارقالاپ ساباقتان قايتقان ءبىرلى-جارىم بالالار دا جەلپ-جەلپ ەتكەن ۇلكەن جالاۋعا قىزىعا قاراپ تۇر. بىراق ولار ەشتەڭەنى دە تەرەڭ ءتۇيسىنىپ تۇرعان جوق. «بۇل الاڭ ەمەس، مەكتەپ ەمەس، تۋدىڭ بۇ جەرگە نە كەرەگى بولدى ەكەن؟» دەپ بالاڭ ساناعا ءسال-ءپال سالماق سالىپ تۇرسا دا، جەلپ-جەلپ ەتكەن كوك تۋ كوزدىڭ جاۋىن الىپ، جان-دۇنيەڭدى اراشالاپ العانداي.
شەشەسى:
- وتىن دا، تىسكە باسار دا تاۋسىلدى. مىناۋ سوڭعى ەت، - دەي بەرگەندە، مال قورا جاقتان ىر-ر ەتكەن بوتەن داۋىس قاقسال كەمپىردى سەلك ەتكىزدى.
(حيكايات)
ۇشار توبەسىنەن كۇن كورىنگەن سيدام بورەنەگە كوك تۋدى ءىلىپ قويدى. ءتىپ-تىك بويىمەن ورمەلەپ بارىپ، مۇيىزدەي قاتتى الاقانىمەن ايالاپ ۇستاپ، جۇزدىك شەگەگە ءىلىندىرىپ قويعان كوك تۋ جەلكەمنەن جەلبىرەپ، جەلپىلدەپ تۇر. وشاق باسىندا قازان قايناتقان، قارتايسا دا قارجىمى قايتپاعان، شاشى قىلاڭ تارتىپ قوبىراعان كەمپىر جالپىلداق وتىندى قولىمەن ىشكە قاراي ىسىرىپ تاستاپ، بورەنەدەن سىپىرىلىپ ءتۇسىپ كەلە جاتقان بالاسىنا تۋ سىرتىن بەرىپ تۇرىپ كۇڭك ەتتى.
- ونان دا وتىن تۇسىرسەيشى. كوك تۋدى كوككە ىلگەننەن نە پايدا؟ و، سۇمدىق-اي! مىناۋ جالپىلداقتىڭ ەڭ سوڭى...
تىلەس تىرلىگىنە ءماز. ۇزىن بورەنەنىڭ باسىنداعى كوك تۋ بولماشى جەلكەمنەن جەلبىرەپ، ەسىك الدى 1-مامىر مەن 7-قاراشانى ەلەستەتىپ، بۇرىن كورمەگەن كورىككە بولەنگەندەي. سومكەسىن ارقالاپ ساباقتان قايتقان ءبىرلى-جارىم بالالار دا جەلپ-جەلپ ەتكەن ۇلكەن جالاۋعا قىزىعا قاراپ تۇر. بىراق ولار ەشتەڭەنى دە تەرەڭ ءتۇيسىنىپ تۇرعان جوق. «بۇل الاڭ ەمەس، مەكتەپ ەمەس، تۋدىڭ بۇ جەرگە نە كەرەگى بولدى ەكەن؟» دەپ بالاڭ ساناعا ءسال-ءپال سالماق سالىپ تۇرسا دا، جەلپ-جەلپ ەتكەن كوك تۋ كوزدىڭ جاۋىن الىپ، جان-دۇنيەڭدى اراشالاپ العانداي.
شەشەسى:
- وتىن دا، تىسكە باسار دا تاۋسىلدى. مىناۋ سوڭعى ەت، - دەي بەرگەندە، مال قورا جاقتان ىر-ر ەتكەن بوتەن داۋىس قاقسال كەمپىردى سەلك ەتكىزدى.
- و-و، قۇداي، قۇرتشى وسىنىڭ كوزىن. ونان دا قوي اسىرامايسىڭ با؟
- اپا، وسى قاسقىردى سويىپ السام با ەكەن؟..
- ءتايت! ءبىرتۇرلى تىلەس اتانعانىڭ از ەدى. جالاۋ جەلبىرەتىپ جۇرتتى جينادىڭ، ەندى قاسقىر سويساڭ، جىندىحاناعا كەتەرسىڭ.
- ءتوسىن جەيمىن عوي. تەرىسىن ىشىك قىلام...
- مەيلىڭ، سەن مەنىڭ ايتقانىممەن ءجۇرىپ پە ەڭ.
تىلەس ەسىك الدىنداعى تابالدىرىققا كوت باسىپ، ەركىن جايعاسىپ وتىردى. «كەشە قالاعا بارسام، جۇرتتىڭ جۇك سالعان سومكەسىندە ءبىزدىڭ ەلتاڭبا، جۇرتتىڭ كيگەن فۋتبولكاسىندا - يىعىندا، ارقاسىندا، ءتىپتى تاپ-تار شالبارىنىڭ ارتىنا دەيىن ءبىزدىڭ ەلتاڭبا تۇر. ونان دا ەلتاڭبا مەنىڭ ءدال ەسىگىمنىڭ الدىندا جەلبىرەسىن دە» دەپ، ول ءوز تىرلىگىنە ءدان ريزا.
- بازاردان ءبىر قوي ساتىپ الاتىن اقشاڭ بار ما؟ - دەپ شەشەسى قومپايىپ تۇرعان قول باسىنان مازالى جالپىلداق وتىندى وشاققا قاراي ىسىردى.
- اقشام جوق. بىراق ەسەبىن تابامىز.
شەشەسى سەرگەك كوڭىلمەن ەركىنسىپ ءبىر قارادى دا، شومىشپەن ساپىرىپ-ساپىرىپ سورپانىڭ ءدامىن تاتتى. «ايتەۋىر ءبىر نارسە قىلار» دەپ ۇلىنا سىرتىن بەرىپ تۇرىپ، ارقاسىن كەڭگە سالدى. سول ءسات باستىرماداعى قاسقىر تاعى دا ىر-ر ەتتى. تىلەس ونى وتكەن اپتادا قاقپان قۇرىپ ۇستادى. اپانىنان ۇستايتىن قىس ەمەس، قازىر قوڭىر كۇز. اڭشى تىلەس قاسقىر كەلەدى-اۋ دەگەن جەرگە دەيىن قاقپان تاستاپ كەتتى. ءبىر قاقپان سۇيرەتىلىپ جارىم جولدا قالىپتى، بىرەۋى ءارى كەتىپتى. ءىز كەسكەندە ارتقى اياعىنان اقساڭداپ بارا جاتقان ءتۇز تاعىسىن كوردى. تىلەستىڭ قولىنان كەلمەيتىنى جوق. قۋىپ جەتىپ اپ، جىلقىعا سالار قۇرىقپەن اقساڭداعان ءتۇز تاعىسىنىڭ تۇلا دەنەسىن وراپ الدى. ىرىلداپ ايبات شەككەنمەن قانى تامشىلاعان قانشىق ابدەن السىرەپتى. قول-اياعىن بۋىپ، «موسكۆيچ» دەگەن ماركامەن ماي-عا تىركەتىپ العان قولدان قۇراعان ماشينەسىنىڭ ارتىنا سالىپ، ۇيگە اكەلدى. الدىڭعى وڭ اياعى مەن ارتقى سول اياعىن بوساتتى. الدىنا ارام سۋ ءىشىپ ولگەن تاۋىقتى ءۇيىپ قويدى. ونى يىسكەمەستەن يتەرىپ تاستادى. بۇگىن، مىنە، ىرىلداعان ءۇنى شىقتى.
- اپا، مەن حايۋاناتتار پاركىن جاساپ، بۇنىمەن اقشا تابامىن، - دەدى قازاندى تاعى ءبىر ساپىرعان شەشەسىنە.
- ءوزىڭ ءبىل، نەعىلساڭ دا. تەك ىرىلداماسىنشى.
- ماعان دا ىرىلى جاقپايدى. قۇلاعىما قويدىڭ داۋسى كەلەدى.
ەسىك تابالدىرىعىندا وتىرعان تىلەستىڭ قۇلاعىنان قارا قويدىڭ ۇزدىك-سوزدىق ماڭىراعان ءۇنى كەتپەي قويدى. اكەسى مال سويعاندا بۇعان سيراعىن ۇستاتىپ قوياتىن. اكەسى قاساپ ەدى. ءتىپتى كورشى-قولاڭ: «ماڭدايىمىز ءجىپسىسىن دە، قاڭسىپ قالدىق قوي» دەگەندە، قوراداعى قويدىڭ بىرەۋىن سويىپ تاستاپ، كىلالاپ ساتاتىن. ءوزى تاپجىلماي سيراعىن ۇستاپ وتىرىپ قولى تالىپ كەتەتىن. القىمىنا پىشاق تيگىزەردەن بۇرىن ءسال عانا ماڭىرايتىن جانۋار جانى شىعاردا بايلانباعان وڭ سيراعىن قايتا-قايتا سەرمەيتىن. سەرمەلگەن سيراقتى ۇستايىن دەسە، اكەسى: «تيمە، جان دالباساسىن جاساسىن»، - دەيتىن. بىردە ءىشىن جارعاندا ەگىز قوزى شىقتى. سوندا شىداماي كەتىپ: «كوكە، نەگە قويدى سويا بەرەسىز؟!» دەگەندە: «باس-سيراعى پايدا، تەرىسىن وتكىزەمىز» دەگەن جايباراقات. تابالدىرىق پەن قاۋىندىقتىڭ ەكى اراسى مالدىڭ قانى بوپ كولكىپ جاتىر. كەتپەن تيگىزسەڭ، سول جەردەن قىپ-قىزىل بوپ قان بۇرق ەتە قالادى. سول قورا تولى قويدان ءبىر باس تا قالمادى. «قاڭسىعاننىڭ كوكەسىن ەندى كورەسىڭ» دەپ، جالعىز شەشەسىنىڭ ءبىر اۋىز ءسوزى قامشى بوپ قالتاسىن سيپادى. «بار ەكەن. بەس سوم اقشا بار ەكەن». ءوزى قۇراستىرىپ العان «موسكۆيچتى» گۇر ەتكىزىپ وتالدىرىپ، كەيىن شەگىندىردى.
- كوجە ءپىستى عوي، قايدا باراسىڭ؟
- قازىر، اپا، شيەلىگە بارىپ كەلەيىن.
«وسىنىڭ ءبىر شايتانى بار» دەيىن دەسە، قاعاناعىن جارىپ شىققان جالعىزىنا جامان ءسوز ايتۋعا اۋزى بارمايدى. اپكەسى ىلەس - شيەلىدە. ەركەك كىندىكتەن قالعان كوسەۋى دە، كوسەمى دە وسى. تىرلىگىندە ءمىن جوق، تەمىر مەن اعاشتان ءتۇيىن تۇيەدى. بىراق، قيمىلى شالت. قاس پەن كوزدىڭ اراسىندا بىرەۋ قۋعانداي نە جاۋ ءتيدى؟ قولمەن قۇراستىرعان «موسكۆيچ» اۋىلدىڭ جالعىز ايالداماسىنا جەتە بەرە توقتادى. ءبارى دە وشارىلىپ، اۋدان ورتالىعىنا باراتىن ەرەجەسى جوق اۆتوبۋستى مويىندارىن سوزىپ كۇتىپ تۇر.
- ءتورت ادام وتىرىڭدار.
بەسىنشى بوپ ءبىر كەلىنشەك تىعىلىسا بەرىپ ەدى، تىلەس:
- جەڭەشە، بولمايدى، رەسسور مايىسىپ كەتەدى، ول دا ادام سياقتى ارتىق جۇكتى كوتەرمەيدى، - دەدى.
- ءوي، رەسورىڭمەن بىرگە قاتا قال. رەسوردا باسىڭ قالعىر، - دەپ سيدام كەلىنشەك ەسىكتى سارت جاپتى.
ەكى جارىم شاقىرىم ءتورت دوڭگەلەككە تۇك ەمەس. وسى ماشينەنى قۇراستىرىپ جاتقاندا گۋ-گۋ ءسوز بولعان. «تىلەس قولدان بەلەسەبەت جاساپ ەدى، ەندى تەمىر تاسىپ، ماشينە قۇراستىرىپ جاتىر، دەيدى. اكەسى مال سويۋدان قولى تالمايتىن قاساپ ەدى، ءوزى تەمىردىڭ قاسابى. باسىنا كورىنسىن» دەپ ءبىراز ءسوز ايتقان.
ارتتا وتىرعان ءۇش كەلىنشەكتە ءۇن جوق. الدا، قاسىنا قاتار وتىرعان ءتىلىن شايناپ سويلەيتىن اجاركۇل شەشەي ءبىر مەزەت بەتىنە جالت قارادى.
- تىلەس، ماشينەڭ قۇتتى بولسىن. وسىعان تەمىردى قايدان الاسىڭ؟ - دەپ كۇلە قارادى.
- ىزدەسەڭ تاباسىڭ.
- ءبىزدىڭ سەيىتقازى تراكتىرىنە ءومىرى ءزاپشاستى تابا المايدى عوي.
- ول - كولحوزدىڭ تراكتىرى. بۇل - جەكە.
- سوندا بۇل ءوزىڭنىڭ جەكەڭ بە؟
- ەندى، قاراساڭىزشى. جەكە بولعاسىن عوي، دىزاقتاپ جانىم اشيتىنى.
- شەشەڭ ءمىنىپ كوردى مە؟
- ايتقان جەرىنە اپارام.
- ءوي، ارمانى جوق قوي پاتىماشتىڭ. «ەندى ەسەك ارباعا كوشىڭدەر. ماشينەگە ماي جوق» دەپتى عوي الىستاعى ءداۋ اكىم.
- دۇرىس ايتاسىز، اجاركۇل اپا. ءبىر ليتر ماي ءبىر قويدىڭ قۇنى.
- كوتەك!.. ءوستىپ ءجۇرىپ قويدان ايرىلار ما ەكەنبىز؟!
- ايرىلدىق قوي، - دەدى ارتتا ارەڭ شىداپ وتىرعان سۇر كەلىنشەك. ونىڭ قاسىنداعى بولمىسى بوستاۋ سارى كەلىنشەك ارەڭ شىداپ وتىر ەكەن، اۋزىن باسىپ، ىشەك-سىلەسى قاتىپ كۇلگەندە تولىق كەۋدەسى ءدىر-ءدىر ەتىپ، قاسىنداعى كەلىنشەكتىڭ يىعىنا ءسۇيىر يەگىن سۇيەدى.
- كەلدىك، - دەدى تىلەس ءنان اۆتوبۋس پەن ءبىر-ەكى «گازەل» تۇرعان جۇدەۋلەۋ ايالداماعا جەتكەندە.
ارتتاعى ءۇش كەلىنشەك وتىز تەڭگەدەن ۇستاتىپ، ءتۇسىپ كەتتى. اجاركۇل قۇرقول ەسىكتى اشا بەرگەندە:
- اپا، جولاقى تولەڭىز، - دەدى تىلەس.
- ءۇيباي! پاتىماشتىڭ بالاسى مەنەن تەڭگە الماقشى ما؟! ءپىشتۋ!
- اپا، بۇل سوتسياليزم ەمەس، كاپيتاليزم. زامان وزگەردى.
- ءاي، باعانا وتىرا بەرە قۇتتى بولسىن ايتتىم عوي ماشينەڭە. كاپيتاليزم بولماي ونان زورى بولسا دا، ءپىشتۋ ماشينەڭە، - دەپ اجاركۇل جاۋلىعى جەلپ-جەلپ ەتىپ، ەسىكتى اشىق قالدىرىپ كەتە بەردى. بىرگە تۇسكەن ءۇش كەلىنشەكتىڭ كۇلەگەشى ءىشىن باسىپ، ەكى بۇكتەتىلىپ، جازىلا الماي بارا جاتىر. تىلەس توقسان تەڭگەنى قالتاسىنا سالدى دا تارتىپ كەتتى. شيەلىنىڭ شەتىندە بوسالقى بولشەك ساتاتىن نەمىس بار. سول ەندى اراق ساتاتىن بولىپتى. تىرلىگى تاستاي. وسى ماشينەنى قۇراستىرعاندا تالاي بوسالقى بولشەك العان ەدى، ەندى بارىپ اراق الماقشى.
ەمەل ۇيىندە ەكەن. تىلەستىڭ ماشينەسىن كوردى دە، «ۆو!» - دەدى باس بارماعىن مايىستىرىپ. - ەندى سىرتىن سارىمەن سىرلا. سارى ءتۇس شاڭ مەن كىرگە ءتوزىمدى كەلەدى. نە الاسىڭ؟
- بۇ جولى تەمىر ەمەس، اراق ىزدەپ كەلدىم.
- ونى قايتەسىڭ؟!
- قويعا ايىرباستايمىن.
- ۆوت تەبە، جاڭالىق. ليۋبا، سەندە بىردەڭە بار ما؟
ايەلى قىلقىندىرىپ ۇستاپ الىپ كەلگەن ءبىر بوتەلكەنى كونە گازەتكە وراپ الدى دا، اقشاسىن تولەپ ءجۇرىپ كەتتى. ەندى اۋىلدىڭ كۇنباتىسىنداعى «شوشقا باز» قىستاۋىنا بارادى.
شەشەسىنىڭ كوڭىلى قۇلازىعاندا ايتقان ءبىر اۋىز ءسوزى ءوز كوڭىلىنە دىك ەتە قالدى. اناسىنىڭ ءسوزىن ءومىرى جەرگە تاستاماپتى. بۇ جولى دا ەسىك الدىنا كوك تۋ ءىلىپ، قوراسىنا قاسقىر قاماعان بالاسىنىڭ قولىنان ءىس كەلەتىندىگىن كورسەتپەكشى.
«موسكۆيچ» زۋلاپ، «ءمارىپ كوپىردەن» ءوتىپ، اۋىلدىڭ شەتىن بويلاپ، «شوشقا بازعا» دا جەتىپ قالدى. ءوسىمتال مالدى شارۋاشىلىقتان الىپ كەتكەنمەن جەكەشەلەنگەن قىستاۋدا تالپاق تاناۋدىڭ اتى قالدى. وسى جەردە قولدا بار قويىن باعىپ وتىرعان بەكتۇرعان الىستان قوسىلاتىن اعايىن. ءىستى جاقسى باستاپ، مال باسىن كوبەيتكەنمەن اراقتان اشا تۇياقتى ايامايدى. ىشىندە بىقسىپ، جانباي جاتقان ءبىر قىجىلى بار. پەرزەنتى بولماعاسىن با، ەكى دۇنيە ءبىر قادام، ەشتەڭەنى ايالاپ، الاقانىنا سالمايدى. بۇرىن ءبىر رەت مال الۋعا بارعاندا: «ىشەتىن بىردەڭەڭ بار ما؟» دەپ ىنىسىنەن اشىقتان اشىق سۇراعان. - مەن مال باسىن كوبەيتۋ ءۇشىن ەمەس، مىنا بالا تۋماعان كىشكەنتاي قاتىن قويماعاسىن باعىپ ءجۇرمىن عوي»، - دەپ وشاق باسىندا جۇرگەن كيىكتىڭ اسىعىنداي جۇبايىنا ىزامەن ءبىر قاراپ قويعان. «جۇرتتىڭ ءبارى ايەلىنەن كورەدى، اعايدىڭ ءوزى دە كورىنىپ، تەكسەرىلمەي مە ەكەن؟ - دەپ ويلادى دا، «ايتسام با ەكەن؟» دەپ وقتالىپ تۇرىپ، ايتسام - «سەن ماعان اقىل ايتاتىن كىمسىڭ؟!» دەپ شەشەمدى نىساناعا الادى عوي دەپ ۇندەمەدى. قازىر كىم كورىنگەنگە ءبىر بوتەلكەگە ءبىر قويدى ايىرباستاي سالادى دەيدى. سوندا مالدان تۇقىم الىپ قالماي ما ەكەن؟»
«شوشقا بازدىڭ» توبەسى قاراۋىتتى. شيفەرمەن جابىلىپ، ۇزىننان-ۇزاق سوزىلعان ءسان-سالتاناتى بار ءۇي. تالپاق تاناۋعا ۇكىمەت بار جاعدايدى جاساپ قويعانى مىنا ءۇيدىڭ بەزەندىرۋىنەن-اق بەلگىلى. بىراق، اۋىل شەتىنە بارىپ ويناۋعا كىشكەنتايلار قورقاتىن. توراي قورسىلداپ، باسقالاردى بوتەنسىنىپ تۇراتىن. مايلى دەنەنىڭ سيراعى جىلدام، بالالار ايتەۋىر قاشىپ قۇتىلاتىن. باس يە شپانكوۆتىڭ سۋرەتى كولحوزدىڭ «قۇرمەت تاقتاسىنىڭ» تورىنەن تۇسپەيتىن. اق تورايعا ساۋلەتتى قىستاۋ سوعىپ، كولحوز ءتورت تۇلىكتىڭ بەسىنشى قىلىپ سانىن ارتتىرىپ، قادىرىن اسىرۋداي-اق اسىردى عوي. قويشى جارىقتىق ەسىك-تەرەزەسى جوق الاشا تۇتقان الاسا تامدا وتىرعاندا، «شوشقا بازدىڭ» شامى جارقىراپ، اۋىل شەتىن نۇرعا بولەپ تۇراتىن. سول قويشى اۋىلدى تامساندىرعان اقشاڭقان ۇيگە دە جاقىنداپ قالدى. ءوزىنىڭ قاسىنداعى ورىندىقتا گازەتكە وراۋلى بوتەلكە ارلى-بەرلى شايقاتىلىپ، ەكى دۇنيە ءبىر قادام دەپ جاتىر. «ءبىر ارى، ءبىر بەرى لىقسىعان تەنتەك سۋ، سەن دە ءبىر ادامدى الىپ قويعان قۇدىرەتسىڭ-اۋ!» دەدى دە، نە دە بولسا ءا دەگەندە «شوشقا بازدى» جەكەشەلەندىرىپ العان اعامدى ايتسايشى» دەپ، الىستان كورىنگەن بازدىڭ كوركىنە كوڭىلى توياتتاپ، جانى جادىراي قارادى. جۇپىنى كيىنگەن جۇدەۋلەۋ اعاسى سول ماڭدا ءجۇر ەكەن، قويلارى «اق قويدان» قالعان استاۋعا باس قويىپتى.
- سۋىتسىڭ عوي، - دەدى بەكتۇرعان سالعان جەردەن.
- سۋىتپىن. شەشەم ماڭدايىم تەرشىپ، سورپا ىشسەم دەپ وتىر. سول ءۇشىن...
- شولمەگىڭ بار ما؟
- ونسىز جۇرمەيمىز عوي...
كەشەگى ىشكەن اراقتان كەڭسىرىگى قاڭسىپ تۇرعان الپىستىڭ اسقارىنداعى كىسىنىڭ شودىرايىپ شىققان تاماق بەزى بۇلك ەتە قالدى دا، بىردەن جادىراي جونەلدى.
- اكەل...
تىلەس الدىڭعى ورىندىقتاعى وراۋلى شولمەكتى ىتقىپ بارىپ اكەپ بەردى.
- ءوزىڭ تاڭداپ ال ءبىر توقتىنى...
وسى كەزدە جاقىنداپ كەلگەن جۇبايى - بۇعان جەڭگە بولاتىن جىڭىشكە ايەل سويلەي جونەلدى.
- قويدى اراققا ايىرباستاپ بولعاسىن قالاعا كوشسەك دەيمىز. وسى بىرەۋ ءوزى تەزىرەك تاۋسىلسا ەكەن. دالانىڭ ءشوبى دە قۇنارسىز، جەم دە جوق. ءبىر بەرەكەسىز دۇنيە. بۇرىنعى بەرەكەنىڭ ءبارى ءبىر كۇندە قايدا كەتكەنىن، قايدام؟! اش قاسقىر شاپقان سايىن الماتى جاققا كوشىپ كەتكىمىز كەلەدى. اربا ايداساق تا ولمەسپىز.
بەدەۋ ايەلدىڭ جانىنان شىققان ەكى-ءۇش اۋىز ءسوز تىلەستىڭ جانىنا قاتتى باتتى. «سوندا مىنا قارا قويدان ايرىلىپ قالاعا كوشكەندە... و جاققا بارعاندا قويدى كىم بەرەدى؟ بۇلارعا باسۋ ايتاتىن بىرەۋ جوق پا؟ مەن ايتسام، جۇمىرتقا تاۋىققا اقىل ۇيرەتكەندەي بولار».
- شەشەڭنىڭ ماڭدايىن تەزىرەك تەرلەت. مەن دە ءجىپسىپ ءشايىمدى ىشەيىن، - دەپ شولمەكتىڭ تىعىنىن تىسىمەن تىڭق ەتكىزىپ اشتى دا، تەزىرەك كەسەگە قۇيعانشا اسىقتى. - ءاي، سەن قاشان كەلىن ءتۇسىرىپ، پاتىماشقا بوق جۋعىزاسىڭ؟! - دەدى كەتىپ بارا جاتىپ ارتىنا ءبىر بۇرىلىپ.
ارجاعىندا ايەلى ەرنىن تىستەنىپ، ىزالانا قاراپ تۇر. «ءوزىڭدى جارىلقاپ السايشى» دەگەن ءسوز ونىڭ الپىس ەكى تامىرىن اينالىپ ءجۇر. تىلەس سەمىز توقتىنى ارتقى قۋىسقا تىقتى دا، «موسكۆيچتى» گۇر ەتكىزدى. «شىنىندا، وسى ۇيلەنۋ كەرەك. جاس بولسا كەلدى. اسكەردەن قۇتىلدىق، باسپانالى بولدىق. ەندى شەشەمىز كورەر قىزىقتى ويلاساق... انا بايلاۋلى قاسقىردى ءبىر جاقتى قىلايىنشى» دەگەندە، قۇلاعىنا قويدىڭ ماڭىراعانى ەستىلدى. «بۇل نە، باياعى قۇمكولگە ايىرباسقا ايدالعان قويدىڭ جانداۋسى ما؟!». ماشينەنى توقتاتىپ، جۇك سالعىشتى اشتى. اۋاسىز كەڭىستىكتە قارا توقتى تاناۋى پىسىلداپ، ىرسىلداپ جاتىر. ءوزىن كورگەندە ماڭىراعان دا جوق. «مومىن سورلى... شىدا». قاقپاقتى تارس جاپتى دا، جوعارى جىلدامدىققا سالدى.
ۇيىنە قوي اكەلگەندە شەشەسى تاڭ-تاماشا قالدى. «وسىنىم اكەسىندەي شالىمدى بولماسا دا شالتتىعى بار. ءبىر جەردەن شىعار، ايتەۋىر» دەپ، ەرنىنە تيەر مايلى سورپانى كوڭىلىمەن ۇرتتادى.
قاسقىر تۇرعان قورانىڭ بەرگى بۇرىشىنا بايلادى.
- قاسقىرىڭ تارتىپ جۇرمەي مە؟ - دەدى شەشەسى ساقتاندىرعانداي بوپ.
- ادام مەن قاسقىردان قوي ارتىلعان با...
شەشەسى تىرس ەتىپ ۇندەگەن جوق.
***
قارا قويدىڭ قانى اققان تابالدىرىق پەن قازاندىقتىڭ ارالىعىنا تەمىر توردان ۇيشىك جاساپ قويدى. اينالاسى جىلان جالاعانداي تاپ-تازا، كوز كورەتىن قىلاۋداي ارتىق زات جوق، جىڭعىلدىڭ بۇتاسى دا، قىستان قالعان قارا كومىردىڭ جۇعىنى دا جوق، اينالا كوسە ادامنىڭ يەگىندەي جىپ-جىلماعاي. «قاراشى، قالانىڭ زووپاركى جولدا قالادى، اۋىلدىڭ زووپاركىنە جول اشىق» دەپ، وزىنە-ءوزى ىشتەي ايتاتىن ءاجۋا ءسوزىنىڭ موينىن قىلتالاقتاتا بەرگەندە كىتابىن قولتىعىنا قىسقان بالالاردان كەيىن مەكتەپتىڭ ءبىرلى-جارىم مۇعالىم قىزدارى دا كورىنە باستادى.
- كەلىڭدەر، كەلىڭدەر، اناۋ قارا شەلەككە ەلۋ تەڭگەدەن تاستاڭدار دا كورە بەرىڭدەر، - دەدى كەلۋشىلەردىڭ الدىنان شىعىپ جىلىۇشىراپ.
قارا شەلەكتىڭ تۇبىنە تىق-تىق ەتىپ تيىن ءتۇسىپ جاتتى. تيىنعا تيىن سوعىلىسىپ، بىرتە-بىرتە كۇمىستىڭ داۋسى جۇمساقتاۋ شىقتى. جالپ ەتىپ دىبىسسىز ءتۇسىپ جاتقان قاعاز سومدىقتار دا بار. سالۋشىلار شەلەك تۇسىنان تەزىرەك ءوتىپ، تور ىشىندەگى ارلى-بەرلى اينالعان قاسقىردى كورگەنشە اسىق.
بۇل اۋىلدىڭ بالاسى تۇگىلى ەرەسەگى دە قاسقىر كورمەپتى. ەگىن سالىپ، كەتپەندى سەرىك قىپ تۇقشىڭداعان ەل داريا بويلاعان توعايعا بارىپ، قاسقىر اۋلاۋعا قۇشتار ەمەس-ءتى. شەلەكتى اينالىپ وتكەن كورشى-قولاڭ: «ءتۇسىنىڭ سۋىعىن-اي! - دەپ كەتتى. - كوزى جامان ەكەن كاپىردىڭ، قاسقىر كوزىڭدى جۇمعاندا اتىلادى دەگەن راس قوي» دەسە، «قارا قويدى جەپ تويىنىپ، تۇرىسىن قاراشى» دەگەن ءبىر ايەلگە مۇعالىم كەلىنشەك باسۋ ايتتى: «ونى قاسقىردان كورەتىن دانەڭە دە جوق، ءوزىمىز سويىپ جەپ، قالعانىن بارتەرگە ايىرباستادىق» دەپ ءبىلىمدى جاۋاپ بەرىپ ەدى، الگى ايەل: «جيگۋليدى» قويشى بوپ تۇرعاندا، قارا قويدىڭ ارقاسىندا الىپ ەدىك، ەندى مايسىز اربامەن جۇرىڭدەر دەگەن ۇران تاستاپ جاتىر عوي» دەپ جاۋاپتان جاڭىلمادى.
وقۋشىلار اڭ-تاڭ. جىرتقىش تا تەمىر توردىڭ ىشىندە قيمىلسىز جاتىر. قاقپانعا تۇسكەن ارتقى اياعىن تۇزدى سۋ سىڭگەن اق شۇبەرەكپەن ماتاپ تاڭىپ تاستاعان.
- كوكسەرەك سياقتى ادامعا شاۋىپ جۇرمەي مە؟! - دەدى ارىق قارا بالا قورقاقتاي قاراپ.
- ول كينو عوي، - دەدى ەكىنشى بالا.
- ومىردە ءبارى بولا بەرەدى. بۇل - جىرتقىش.
- ادامدى قاسقىر اسىراپ، ءبىز سونان ءوسىپ-ونگەنبىز دەيدى عوي، - دەدى اڭگىمە باستاعان بالا. - ءبىر ەلدىڭ تۋىندا كوكبورىنىڭ سۋرەتى بار، - دەگەندە، ءدال تۇبىندەگى باعان باسىندا جەلكەمسىز كۇز كۇنىندە جەلبىرەمەي تۇرعان اسپان تۇستەس كوك تۋعا قارادى.
- ونى ەرتەڭ جەلبىرەگەندە كورەمىز. بىزدە قىران عوي.
سول كەزدە گۇرىلدەپ، ەسىك الدىنا تامان جاتاعان جەڭىل ماشينە كەلدى. تىلەستىڭ جەزدەسى - ىلەستىڭ كۇيەۋى حايدار ەكەن. كەلگەن بەتتە تىلەستى ىزدەدى.
- نە بولدى وت الىپ كەلگەندەي، اعارعاننان اۋىز تيسەيشى، - دەدى قايىن ەنەسى قاتۋلانىپ.
- جوق، اپا، وبلىس اكىمى تاۋسامالوۆ ءبىزدىڭ اۋدانعا كەلە جاتىر. سول كىسىنى شەكارادان كۇتىپ اپ، كۇيمەلى اربامەن الىپ جۇرەمىز. سول جەرگە حالىقتى جەتكىزۋ كەرەك. ءسىزدىڭ اۋىل، قايىن جۇرتىڭ عوي دەپ ماعان جۇكتەلىپ ەدى. تىلەس ماشينەسىمەن جۇرتتى تاسيدى.
- ول قاسقىرىمەن بولىپ ءجۇر عوي.
- ول دا ءبىر... قوي جوقتا قاسقىردىڭ نە كەرەگى بار ەكەن...
- قاسقىر قاشان دا كەرەك. ول تەگىننەن-تەگىن بەرىسپەيدى، - دەپ ءبىر بۇيىردەن تىلەس شىعا كەلگەندە جەزدەسى ءاي-ءشاي جوق شارۋاسىن ايتا جونەلدى.
- وسى «قىزىلتاڭ» مەن «جاڭاتۇرمىس» مەنىڭ موينىمدا. بۇكىل حالىق يىنتىرەسىپ تاۋسامالوۆتى كۇتىپ تۇرۋ كەرەك. ماشينەڭە سىيعانشا مىنگىز دە، شەكاراعا جەتكىز. قايتاردا وزدەرى بىردەڭە قىلىپ جەتەر. قازىر ات اربا مەن ەسەك اربانىڭ زامانى، سوعان كوشىپ جاتىرمىز عوي. سەنى دە كورسەتەمىز، قولدان ماشينە قۇراستىرىپ الدى دەپ. ءبىر ادەمىلەپ سىرلاپ العانىڭدا بولاتىن ەدى. مەيلى، بۇگىنگە ۇلگەرمەدى دەرمىز.
جەزدەسىنىڭ ءسوزى زاڭ. بۇرىن دا ءبىر اياقاستىنان كەپ: «ەرتەڭ قۇمكول مۇناي كەنىشىنە وسى اۋداننىڭ قويىن ايىرباسقا ايدايمىز. وسى اۋىلدان قوسشى عىپ سەنى جازدىرتتىم، ەڭ ۇقىپتى ادام، شاشاۋ شىعارماي ايداپ اپارادى دەپ. سونداي ماسەلە عوي»، - دەپ تىلەس «جيگۋلىن» وتالدىرىپ جەزدەسىنە ەرە بەرگەندە شەشەسى:
- مىنا قاسقىرىڭا كىم يە بولادى؟ - دەدى.
- قاسقىر ادامنىڭ دوسى عوي، اپا. ادامنىڭ قاسقىرى بولماسا... - دەگەندە، بۇنىڭ الىستاپ بارا جاتقانىن بايقاعان قانشىق ىرىلداپ، قۋىقتاي توردىڭ ءىشىن تاعى دا تىنىمسىز اينالا باستادى. ول جەزدەسىنىڭ سوڭىنان ەردى. جولاي ءتورت ادامدى تەگىن وتىرعىزدى. وسىمەن ءبىر ايدا ەكىنشى رەت جەزدەسىنىڭ بازىناسىن ورىنداپ وتىر. ءبىرىنشى رەت، تۇندەلەتە كەلىپ، اۋداندىق اۋىل شارۋاشىلىعى باسقارماسىنىڭ باس ەسەپشىسى ەكەندىگىن العا تارتا سويلەدى. «ءبىز قويدىڭ ءبارىن قۇمكول مۇناي كومپانياسىنا ايىرباس جاسايتىن بولدىق، - دەدى. - بۇگىن تۇندە كۇنشىعىستى بەتكە الىپ، سولاي قاراي ايدايمىز. «قىزىلتاڭنىڭ» مالىنا سەن باقىلاۋ جاسا. تيىن-تەبەنىن تولەيمىز. ەڭ باستىسى، ولتىرمەي امان اپارايىق.
- ايىرباس بولعاندا نە بولادى؟
- قازىر، ءوزىڭ بىلەسىڭ، ماي جوق. ماشينەگە بەنزين، تراكتىرگە سولياركا كەرەك. ەرتەڭ ەگىن ەگۋ كەرەك. جەردى ءبولىپ بەرىپ جاتىرمىز عوي، سونى جىرتىپ، ەگىن ەگۋ ءۇشىن ماي كەرەك ەمەس پە؟
- تۇك تۇسىنسەم بۇيىرماسىن. سوندا قويدى جانار-جاعار مايعا ايىرباستايمىز با؟ حالىق قويسىز قالاي كۇن كورەدى؟
- حالىق ولمەيدى. ءوز كۇنىن وتىز ەكىنشى جىلعى جامانشىلىقتا دا كورگەن بىردەڭە عىپ. جەكە مالىن اسىراپ، باعادى. ءشوپ شابۋ ءۇشىن تراكتىرگە ماي كەرەك ەمەس پە. سەن ءوزىڭ مايدى قايدان الىپ ءجۇرسىڭ؟
- سوندا ءبىر باس قويعا قانشا ماي بەرەدى؟
جەزدەسى توسىلىپ قالدى.
- بىلمەيمىن. ونى اكىمدەر بىلەدى. بىزدىكى قويدىڭ ەسەبىن جاساپ، امان-ەسەن تىرىلەي وتكىزۋ.
قارا قوي ءىلبىپ باسىپ، جولىنداعى تىربىق جۋساندى جۇلىپ جەپ قۇمكولگە جەتتى. ات ۇستىندەگى تىلەس تە قوي قايىرعان شوپاندارمەن بىرگە ءىشى ەزىلدى. ءوزى قويدىڭ سيراعىن ۇستاپ وتىرعاندا اكەسىنە جەك كورە قارايتىنى دا كوز الدىنان كولبەڭ ەتىپ، كوڭىلى ءدىر ەتتى. «وسى قويدان قاشان قۇتىلار ەكەنبىز؟!» دەپ سوندا ءتوزىمى تاۋسىلا دىزاقتايتىن. - ەندى، مىنە، قۇتىلىپ، قولدان بەرۋگە كەلە جاتىرمىز. ءبىراجولا...». قارا قويدا جازىق جوق، ءتىسى تيگەنىن تەرىپ جەپ، باسىن كوتەرمەي، سيراعى سىيديىپ، اشا تۇياعى تيگەن جەردە ءىز دە قالماي بارادى. دۇنيەدە قارا قويداي مومىن مۇڭلىق جوق-اۋ. «سەندە جازىق جوق، مەندە ازىق جوق» دەگەندە، ءبىر ماڭىراپ قانا ارتقى سيراعىن سەرمەپ قالاتىن. سەنى باققان اق تاياق ۇستاعان قويشى دا ءوزىڭنىڭ سەرىگىڭ ەكەن. ايتپەسە، كوزىنىڭ اعى مەن قاراسىنداي الدىنداعى مالىن قولدان بەرە مە؟ دالەلدەپ تۇرىپ الماي ما؟ سونىڭ ءبىرى ءوزىم ەمەسپىن بە؟ جوعارى وقۋ ورنىن بىتىرمەسەم دە كاسىپتىك-تەحنيكالىق ۋچيليششەنى بىتىرگەم، گازەت-جۋرنالدى قۇر جىبەرمەيمىن. ءبىلىپ تۇرىپ نەگە ۇندەمەيمىن؟ ۇندەي المايمىن. ءبىز ۇندەمەس بولىپ ۇيرەنگەنبىز». بۇرىن ويلاماعان قورعاسىنداي ءزىلى بار وي ات ۇستىندە ءىشىن اۋىرتتى. ۇزاماي قۇشقاناعا كىرىسىمەن قولى قول، باسى باس بوپ دومالاپ، قالالىقتاردىڭ قازانىنا قىزىل ەت بوپ كەتىپ بارا جاتقان تىربىڭداعان مومىن جاندارعا قيا الماي كىجىنىپ تۇرىپ ءبىر قاراعان. «قازىر وبلىس اكىمىنەن ەستيمىز، قويدىڭ قۇنى قانشا بولعانىن». ءدال قاسىندا، كۇنباتىسقا قاراي شۇبىرعان ءتورت دوڭگەلەكتى ىردۋان اربا مەن قوس ەسەك جەككەن ەكى دوڭگەلەكتى اربانى ۇشىرتقان ۇلكەن-كىشى. ءدال ءبىر تويعا جينالعانداي ۇستەرىنە بارىن ءىلىپ، جىلتىراپ كيىنگەن. «ءبىزدىڭ حالىق قانداي كەڭ، قانداي سەنگىش، - دەدى تىلەس. - كورەمىز، قازىر اكىمدى دە تىڭدارمىز».
اقمەشىت پەن شيەلىنىڭ اراسىنداعى شەكارالىق جارناما جازۋلار الىستان كوزگە شالىندى. ەكى دوڭگەلەكتى ات اربا مەن ءتورت دوڭگەلەكتى ەسەك اربادان جول ءۇستى كورىنبەيدى. اربانىڭ ۇستىندە تۇرەگەپ تۇرىپ، ءبىر نارسەنى تاعاتسىزدانا كۇتكەن جۇرتشىلىقتىڭ جانىندا شيرىعۋ بار. ءدال ءبىر دەرەكتى كينولاردان كورگەن ۇجىمداستىرۋ كەزىندەگى ۇسقىن بار، جينالىس وتەتىن جەر دە سوعان ۇقسايدى. جاقىپ تارتىلعان تەمىر جولدان ىشقىنىپ پويىز ءوتىپ بارادى، تەك بۋداقتاعان ءتۇتىنى جوق، ەلەكتر قۋاتىمەن بولات جولدى ەركىن بيلەپ العان. تەمىر جولدىڭ ءدال تۇبىندە ماي جوقتىقتان ماشينەنى ارباعا اۋىستىرعان ادامدار تۇر. «بۇل دا ءبىر زاماننىڭ بەرگەنى شىعار»، - دەدى تىلەس. - اپام ايتاتىن «زامانىنا ساي تىرلىك شىعار». بۇل ەكى ەركەك، ەكى ايەلدى ءماشيناسىنان تۇسىرگەن كەزدە قارا بايتالداي جۇپ-جۇمىر «دجيپ» جەڭىل كولىگى قالا جاقتان قۇيعىتىپ كەپ جاقىن توقتادى. سالبىراپ تۇرعان قىزىل جىپتەن ادام دا، ماشينە دە اسقان جوق. قىزىل ءجىپتىڭ بەرگى بەتى تولى قىزىل جاعالىلار، حالىق سولاردىڭ ىعىندا موينىن سوزىپ تۇر. سۇڭعاق بويلى سيدام جىگىت كولىكتەن شىقتى دا وشارىلىپ تۇرعاندارعا قول بۇلعادى. جۇرت قىران توپان قول شاپالاقتاپ، الاقاننىڭ سارتىلى قازانعا بيداي قۋىرعانداي بوپ ەستىلدى. تىلەس شەشەسىنىڭ قارا قازانىن ويلادى. ءبىر بوتەلكەگە ايىرباستاپ اكەلگەن قويدىڭ سورپاسىنان ءالى ءدام تاتقان جوق، شەشەسى جالعىزىمنىڭ ماڭدايى جىپسىسە دەپ جولىن توسىپ ءجۇر.
- جولداستار! بۇگىن بىزگە قوناققا وبلىس اكىمى مەيىربەك تاۋسامالوۆ جولداس كەلىپ وتىر. ول كىسى اۋداننىڭ جەكەشەلەندىرۋدە قول جەتكىزگەن جەتىستىكتەرىن ءوز كوزىمەن كورمەكشى. قاراشى، مىناۋ ءيىن تىرەسكەن ات اربا مەن ەسەك اربا - وسىنىڭ ءبارى بىزدىكى. ات اربامەن جۇك تاسيمىز، ەسەك اربا - دايىن تاكسي. بەنزينسىز-اق، ميدى اشىتقان موتورسىز-اق، كۇنىمىزدى كورەمىز. ەندى ءسوزدى تاۋسامالوۆ جولداستىڭ وزىنە بەرەمىز، - دەگەندە، دۋ قول شاپالاقتى قول سەرمەپ توقتاتا الماعان اكىم «ماكە!» - دەدى دارەجەسى جوعارى شەنەۋنىكتىڭ الدىندا تومەنشىكتەپ. - بىزدە جەكەشەلەندىرۋ باستالىسىمەن قولدان ماشينە قۇراستىرىپ العان جىگىت بار. ول - اق كۇرىشتى اۋىل - «قىزىلتاڭنان». قايدا سول جىگىت؟» دەگەندە، وبلىس اكىمى قوسىلا داۋىستادى: «شاقىرىڭدار، مەنىڭ قاسىما كەپ تۇرسىن!». جۇرت يتەرمەلەپ تىلەستى العا وزدىردى. سۇڭعاق بويلى، كوزى ويناقشىعان ەل اعاسى وزىنە جاقىنداي بەرگەن قۇس تۇمسىق، قاۋىن باس، مۇنتازداي تازا كيىنگەن جىگىتكە «قۇتتىقتايمىن!» دەپ بەس ساۋساعىن ءتىپ-تىك سوزىپ، الاقانىن ۇسىندى دا، «مۇنداي جىگىتتى اسپانعا ۇشىرۋ كەرەك؟» دەپ قوس قولىن ىمداپ كوتەرگەندە قاسىنداعى گالستۋك تاققان ءتورت جىگىت تىلەستى ون ەكى مۇشەسىنىڭ كەز كەلگەن جەرىنەن ۇستاپ اپ «ءاۋپ!» دەپ اسپانعا اتتى. ءۇش رەت اتقاندا حالىق وكىلدەرى «ۋرالاپ» ءۇش رەت كۇڭىرەندى. جەرگە تۇسكەسىن جۇمىر جەردىڭ بەتىندە نە بولىپ جاتىر دەگەندەي، وزىنە-ءوزى كەلە الماي اكىمنىڭ قاسىندا ءبىراز بوگەلدى. جۇرە بەرىپ ەدى، «سەن كەتپە، مەن تۇرعان جەردە تۇر» - دەدى اكىم.
اكىم سويلەپ كەتتى. جەكەشەلەندىرۋدە قول جەتكىزىپ جاتقان جەتىستىكتەردى تىلگە تيەك ەتىپ، ءبىز ءالى دە «قازاقتىڭ سىر بويىنان شىققانى انىق» دەگەن ءسوزدى دالەلدەپ، ءوزىمىزدى رەسپۋبليكا جۇرتشىلىعى الدىندا مۇنان دا ارتىق دارەجەدە كورسەتەمىز. مال دا، ەگىس تە، جەر دە جەكەشەلەنەتىن بولادى. جەردەن الاتىن ۇلەستەرىڭىز ءۇشىن كوكقاعاز بەرەمىز. سول كوكقاعازدى ايالاپ ۇستايسىزدار. ساندىققا سالىپ قويىڭىزدار دا، كەز كەلگەن ۋاقىتتا سول قاعازدى كورسەتىپ، جەردى پايدالانا بەرەسىزدەر. جەكەشەلەندىرۋ دەگەن سول. ال، نە سۇرايسىزدار؟ - دەپ اياقتادى سويلەگەن سايىن كەڭىردەگى بۇلك-بۇلك ەتكەن اكىم. سول كەزدە قۇلاعىنىڭ ءدال تۇبىنەن ساڭق ەتكەن داۋىستان تۇلابويىن جيىپ الدى. تىلەس ءوزى بىلمەيتىن نارسەنى سۇراپ قالعىسى كەلدى.
- اكىم مىرزا، - دەدى تەز سويلەيتىن ادەتىمەن. وسى قازىر ءجيى ايتىلىپ جۇرگەن شاعىن جانە ورتا بيزنەس، ينۆەستيتسيا دەگەندەرگە تۇسىنە قويمايمىز. تەندەر دەگەنى تاعى بار. وسىنى تۇسىندىرە كەتسەڭىز.
اۋدان اكىمى «كەت بۇ جەردەن» دەگەندەي الا كوزىمەن اتا قاراپ ەدى، وزىنەن جوعارى باسشىنىڭ جىلى جىميىسى تىلەسكە توسقاۋىل بولدى.
- بۇل ماسەلە، - دەدى وبلىس اكىمى تاۋسامالوۆ ءوز-وزىنەن شاتتانىپ، - انەۋگۇنى الماتىداعى جينالىستا تا ايتىلدى. تەلەۆيزوردان كورسەتتى عوي. مەن دە تۋرا ءوزىڭ ايتقانداي وسى ساۋالداردى ەلباسىنا قويدىم. وسىلاردى تۇسىنە المايمىن، بىراق ايتقان ءسوزىڭىز، بەرگەن تاپسىرماڭىزدىڭ ءبارىن مۇلتىكسىز ورىندايمىن دەدىم عوي.
ات اربا مەن ەسەك اربانىڭ ۇستىندە وكشەسىن كوتەرىپ تۇرىپ اكىمنىڭ اۋزىنا قاراعان قاراقۇرىم جۇرتشىلىق بۇ جولى دا الاقانىن اياعان جوق. اسىرەسە، جاستار جاعى ءۇستى-ۇستىنە قول سوعىپ، ءالى دە ءبىر نارسە جەتپەي جاتىر-اۋ دەگەندەي، قوس ساۋساقتى اۋىزعا سالىپ، قىزىل ءتىلدى قايىرىپ جىبەرگەندە ىسقىرىقتان جەلكەم سوعىپ، تاس جولدىڭ بويىنداعى قاراعاش جاپىراقتارى جىبىر-جىبىر ەتتى.
- مەن، - دەپ تىلەس تاعى دا كيىپ كەتتى. «قۇمكولگە» ايىرباسقا قوي ايداعاننىڭ ءبىرىمىن. سوندا ءبىر قويعا قانشا ليتر بەنزين، قانشا ليتر سولياركا تولەمەكشى؟ وبال ەمەس پە؟ - دەگەندە اكىم تىلدەي قاعازدى ءتوس قالتاسىنان شىعارىپ:
- ونىڭ جاۋابى دايىن، - دەدى. - مىنە، بىلاي: 4 وگىزگە 2 بوشكە بەنزين الاسىز. 6 كىر سابىن - 1 توقتى. 1 قاپ تۇزىڭىز - قۇنان قوي. ەندىگىسىن وزدەرىڭىز ەسەپتەپ شىعارا بەرەرسىزدەر، - دەپ جۇرتقا قاراپ قول بۇلعاپ، ميكروفوننان كەتە بەرگەندە تىلەس ەستىرتىپ «وبال عوي»، - دەدى تاعى دا.
- وبال-ساۋاپتىڭ جاۋابى اللادان. ءبىز ورىنداۋشىسىمىز، - دەدى اكىم اسپاي-ساسپاي.
«قاپ، جەزدەمە قيىن بولماسا نەتتى، - دەپ وكىندى تىلەس. - مەنى اكەلگەن سول عوي. بۇلار سۇراستىرىپ ءجۇرىپ، ءبىلىپ الادى عوي كىم ەكەنىمدى؟».
سول كەزدە اۋدان ورتالىعى جاقتان جۇرتتى كيىپ-جارىپ، قوس ات جەككەن كۇيمەلى اربا ەنتەلەي كەلدى. ات تۇياعى تاس جولدى شاق-شاق ۇرىپ ءدال اكىمنىڭ قاسىنا توقتادى.
- بۇل شيەلى اۋدانىنىڭ كۇيمەلى ارباسى. جەكەشەلەندىرۋ ومىرگە اكەلگەن فاەتون، - دەپ اۋدان اكىمى وزىنەن جوعارى اكىمگە ءيىلدى. - ءبىرىنشى جولاۋشىسى ءوزىڭىز بولاسىز.
سول كەزدە ۇلتتىق كيىم كيىپ، تاپجىلماي كۇتىپ تۇرعان مادەنيەت ءبولىمىنىڭ دومبىراشىلار وركەسترى «سارىارقانى» قۇيقىلجىتىپ قويا بەردى. تاۋسامالوۆ كۇي ىرعاعىمەن كۇيمەگە وتىرىپ، ارباكەش بوجىنى جاسقاپ جىبەرگەندە قارا كۇيمە بۇلكىلدەپ، حالىقتان ءبولىنىپ كەتە بەردى. بوسىپ قالعان جۇرتشىلىق ەسى باردا ەلىن تابۋدى ەستەرىنە ەندى الىپ، جان-جاققا تارىداي شاشىلىپ تاراي بەردى. اكىمنىڭ قارا «ءدجيپى» وتالىپ، اربانىڭ سوڭىنان ءىلبىدى.
تىلەس تە تەگىن كەلگەن ءتورت جولاۋشىسىن تاستاماي اۋىلعا تارتتى.
ول ءتورتبۇرىش توردا ءوزىن كۇتىپ شىر اينالعان قانشىق قاسقىرعا اسىقتى.
***
قاسقىر كورمەگەن اۋىل جۇرتى اتىنان قورقاتىن جىرتقىشتى كورىپ ىشتەي سەسكەنسە دە سىرتتاي ءماز بوپ ايىزدارى قاندى. «اپىرماي، يت قوي مىناۋ. بىراق، ءيتىڭ قاسقىردىڭ ءيىسىن سەزگەننەن ارتىن قىسىپ تۇرا قاشادى عوي» دەپ، وتىز جىل تۇيە باققان اقجان قىزىق ءۇشىن كەلىپ كورگەندە قانشىق ءۇستى-باسىنا پاڭ جانۋاردىڭ ءيىسى ءسىڭىپ كەتكەن ادامعا تۇڭعيىق كوزىن تىگە قارادى. - بويىنا سەنىپ جىلدان قۇر قالعان تۇيەڭ بۇل تاپالعا بۇيىم ەمەس. ارس ەتىپ قارنىن جارادى دا، تۇمسىعىن ىستىققا مالىپ اپ راحاتتانادى. سيىر عوي بۇعان الدىرمايتىن. مۇيىزىمەن قاعىپ تاستاپ، شىر اينالىپ تۇرادى قاشان ءال-دارمەنى تاۋسىلعانشا. بىراق، مىناۋ اتاڭا نالەتى، شارشامايدى عوي، - دەپ بۇرىلعاندا ءوزى دە تۇيەدەي ادام قاسقىرمەن كوز ءتۇيىستىرىپ قالدى.
- كوزاقىڭىزدى تولەڭىز، - دەدى تىلەس اۋىلدىڭ ۇلكەن كىسىسىنە. - اۋىلدىڭ اكىمى دە اقى تولەپ كوردى.
- اكەڭ جارىماعان ەدى. شەشەڭە تۇيەنىڭ ءبىر جىلىگىن بەرىپ جىبەرەم، - دەپ قايىنجۇرتتىعىن العا ساپ، دىرىلدەپ كەتە بەردى.
- وسىلاردى جەكەشە تىرلىككە ۇيرەتەم دەپ-اق شارشادىم. مەن اۋداننىڭ سالىق مەكەمەسىنە سالىق تولەيمىن، وسى حايۋاناتتاردى ۇستاعانىم ءۇشىن. ءوزىم دە قاسقىر بوپ كەتەر مە ەكەنمىن. تۇيەكەش ەت اكەلسە، الما، - دەدى كۇيبەڭدەپ جۇرگەن شەشەسىنە.
- ءيا، اقجان بەرىپ جىبەرگەن ەت قارا قازانىڭدا قايناپ تۇر، - دەدى شەشەسى تىك سويلەيتىن ادەتىن بۇزباي.
قاز-قاتار تىزىلگەن ءدىڭدى تالداردىڭ توبەسىنە ءۇش-ءتورت تورعايدىڭ ۇياسىن شەگەلەپ قويدى. باعان سىمىنا قاز-قاتار قوناقتاعان قارا تورعايلار سول ۇياعا زىپ ەتىپ كىرىپ جەم جەپ، قايتا شىعىپ جاتىر. ءبىر قىزىعى، باعان سىمىنا قوناقتاعان تورعاي بىرتىندەپ ازايىپ، ۇيانى مەكەن قىلۋدا. ساباقتان قايتقان ەكى بالا سونى ءسوز قىلىپ تۇر.
- قالاي ءدال تابادى ۇياسىن. ادام سياقتى. قىزىق، - دەدى بىرەۋى.
- ءبىز سياقتى عوي، ءبىز دە ساباقتان قايتىپ، ۇيگە بارا جاتىرمىز.
وسىنىڭ ءبارىن ەستىپ تۇرعان تىلەس تەمىر توردان تورعايلارعا كوزىن الماي قاراعان قاسقىرعا اڭ-تاڭ. كوزىن ءبىر نۇكتەدەن ايىرماي تۇيىلە قارايدى. «ول اسپانداعىلاردىڭ تىرلىگىنە ءتانتى بوپ تۇر، - دەدى ىشىنەن. - مەن جەردە ءجۇرمىن، مىنا بىرەۋگە تۇتقىن بوپ تۇرمىن. كوكتە ۇشقانىمدا عوي، سولار سەكىلدى ەركىن قالىقتار ەدىم» دەپ تۇر عوي. «جوق، قاتەلەسەسىڭ، قاسقىر مىرزا، - دەپ تىلەستىڭ تاعى ءبىر ويى قارسىلىق ءبىلدىردى. - كوكتەگىلەر دە ەكى اياقتىلاردىڭ نىساناسىنان قۇتىلا المايدى. جەردىڭ يەسى - ەكى اياقتىلار. ءتورت اياقتىلار ولارعا تاماق، كيىم، ەسىنە تۇسكەندە - ەرمەك. سونىڭ ءبىرى - سەنسىڭ. سەن دە قول-اياعىڭ ەركىندىكتە بولسا ەشكىمدى اياماس ەدىڭ». ءالى دە قۇستىڭ ۇياسىنان كوزىن الماعان قاسقىردى قيتۇرقى قيالمەن تۇقىرتا بەرگەندە جەلكە تۇسىنان اپاسى ساڭق ەتتى.
- اقجانعا اقشا تولە دەپ بەكەر ايتتىڭ. تۇيە سويعاندا قۇر قالدىرماۋشى ەدى...
- اپا، ول زاماننىڭ كەڭ كەزى. قازىر جەكەنىڭ زامانى. ۇيالساڭىز اش قالاسىز. ءسىزدى يبالى، يناباتتى ەكەن دەپ ەشكىم اسىرامايدى، - دەپ، «كورۋ باعاسى - 50 تەڭگە» دەگەن جازۋدى كارى اعاشتىڭ تۇبىنەن جاقىندا ەككەن جاس تالعا قاراي ىسىرىپ قويدى.
- سەن جوقتا ىلەس كەپ كەتتى. جەزدەڭنىڭ ايتاتىن ءسوزى بار ەكەن. بارىپ قايتساي، جالعىز جەزدەڭ عوي.
- اپا، جالعىز دەمەسەڭ دە بارىپ قايتام. قازىر ءبىز كوپپىز. ەسىگىڭنىڭ الدىندا قاسقىرىڭ بار، ۇيادا قانشاما قارا تورعايىڭ بار. قازىر تىلەس جالعىز ەمەس.
- تەزىرەك بارىپ قايت، - دەپ بوتەن ءسوز ايتپاي قاۋىندىققا قاراي كەتتى.
- مەن كەتتىم، - دەدى تىلەس ماشينەسىنە وتىرا بەرىپ. - كەلگەندەردەن كوزاقى الۋدى ۇمىتىپ كەتپەڭىز...
«ءتۇۋ، وسى اجاركۇل اپام دا بازاردان قالمايدى ەكەن. تاعى دا ماشينە كۇتىپ تۇر عوي». اۆتوبۋس ايالداماسىنا توقتاپ ەدى، انەۋكۇنگى اجاركۇل اپا ەسىكتى اشىپ، الدىنا وتىرىپ جاتىپ تۇرعاندارعا ءسوز سالدى.
- مىنبەيسىڭدەر مە تەزىرەك!
- جوق، ءبىز «گازەلگە» مىنەمىز. ون تەڭگە ارزان.
- وزدەرىڭ بىلىڭدەر، - دەپ اجاركۇل ەسىكتى تارس جاپتى دا، رولدەگى تىلەستى سۇراقتىڭ استىنا الدى. - وسى، تىلەس، وسى ماشينەنى قالاي قۇراستىرىپ الدىڭ؟ ءبىزدىڭ سەيىتقازىعا دا جولىن ايتسايشى. مەن وسىلاي ماشينەسىنىڭ الدىندا شىرەنىپ وتىرايىن.
- اۋەلى ەسكى ماشينەنىڭ قۇر سۇلدەسىن ساتىپ الدىم. سوسىن قۇراستىردىم. موتور ساتىپ الدىم، دوڭگەلەك ساتىپ الدىم.
- ۋداي اقشا شىعار؟
- كىم تەگىن بەرەدى دەيسىز، اجاركۇل اپا؟!
- سوسىن؟..
- سوسىن جۇرگىزدىم.
- ساعان ماشينەدەن دە، ۇيىڭدەگى قاسقىردان دا اقشا دەگەنىڭ قۇيىلىپ جاتىر دەيدى عوي. قارا تورعاي دا ساعان قوناقتايتىن بوپتى، دەيدى. ەندى مايمىل ساتىپ اكەلەدى، دەيدى. قالاداعىلار سەكىلدى، اناۋ شە، زەپارك اشادى، دەيدى. راس پا؟
- راس. مايمىل قۇرلى جوقپىز با؟ ولار دا ءومىر ءسۇرۋ ءۇشىن بيلەپ، ءان سالادى.
- استاپىراللا! تەگىن ەشتەڭە جوق ەكەن عوي. ءويبۋ، ءوتىپ كەتىپسىڭ عوي. نەگە ايتپايسىڭ؟! مەن بازارعا ەمەس، قۇداعيىمنىڭ قىزىنىڭ بالاسىن سۇندەتكە وتىرعىزىپ، سوندا بارا جاتىرمىن عوي. ايتپايسىڭ با؟! بۇرىل دا، وڭعا ءجۇر!
كەمپىر نە ايتسا دا قۇلدىق ۇرىپ، كەرى سويلەمەدى. ءبىر باكەنە شىم قورانىڭ قاسىنا كەلگەندە:
- وركەنىڭ ءوسسىن، تىلەس-اۋ، - دەپ ەسىكتى تارس جاپتى دا، - وي-بۋ، - دەپ قايتا اشتى. - تەگىن دۇنيە جوق ەكەن عوي، پاتىماشتىڭ بالاسى وكپەلەپ قالار، - دەپ قولىنا ون تەڭگە ۇستاتتى.
تىلەس تاڭ قالدى. «كورە-كورە كوسەم بولاسىڭ» دەگەن وسى شىعار. اجاركۇل اپا دا تەگىن دۇنيە جوقتىعىنا كوزى جەتە باستاپتى. وسىلاي-وسىلاي كاپيتاليزممەن دە قاۋىشارمىز» دەپ جەزدەسىنىڭ ۇيىنە تارتتى.
ەسىك الدىنا جەتكەندە-اق ءبىر الەمتاپىرىق ءيىس تاناۋىن قىتىقتاپ، تەرىس قاراتتى. ىشكە ەنگەندە ولگەن تاۋىقتىڭ يىسىندەي ءيىس الپىس ەكى تامىرىن ارالاپ، ميىن شىمىر ەتكىزدى.
- مىنا ۇيدە قالاي تۇرىپ جاتسىڭدار؟ - دەدى اپكەسى ىلەسكە قاباق شىتىپ.
- جەزدەڭ دە قوناق شاقىرايىن دەسە، وسى يىستەن ۇيالادى.
- وزدەرىڭ دە قوناقسىڭدار عوي. قالاي تۇرىپ جاتسىڭدار مىنا ۇيدە؟!
- سونى ساعان كورسەتسەك دەپ ەدىك. ءۇيدى، ءوزىڭ بىلەسىڭ، بيىل عانا قايتا ءورىپ، قايتا اكتەدىك.
- مىناۋ ولگەن تاۋىقتىڭ، ايتپەسە شىرىگەن جۇمىرتقانىڭ ءيىسى...
- ءيا، جەزدەڭ دە وزىڭمەن سويلەسەم دەپ ەدى. انە، كەلدى، - دەگەندە، جەزدەسىنە تارپا باس سالدى.
- ءبىر-بىردەن پروتيۆوگوز كيمەي، مۇمكىن ەمەس قوي مىنا ۇيدە ءومىر ءسۇرۋ. جۇمىس ىستەگەن وزبەكتەردىڭ اقىسىن دۇرىستاپ تولەپ پە ەدىڭىزدەر؟
- جارىم-جارتىلاي تولەدىك قوي بوسىعان نەمەلەرگە.
- ولار نە بولسا دا مۇنداي ۇيدە تۇرمايدى. قازاققا ءبارىبىر دەپ كەتكەن عوي.
- سولاردى كورگەندە اپام ايتىپ ەدى، جامانشىلىقتا بوسىعان قازاق ءبىر دوربا بيداي ءۇشىن وزبەككە قىزىن تاستاپ كەتە بەرەتىن دەپ. باستارىنا كەلدى عوي، - دەي بەرگەندە تىلەس اپكەسىن تيىپ تاستادى.
- ىلەس، قاتەلەسپە. ولاردىڭ ەسىگىنىڭ الدىندا جايقالىپ تۇرعان ەگىنى بار، قوراسىندا ماڭىراپ تۇرعان مالى بار. ولار مۇندا بيزنەس جاساپ ءجۇر. ءتۇسىندىڭ بە، بيزنەس. مىنا دۋالداردى بالا-شاعاڭ بۇگىننەن قالدىرماي قىرىپ تاستاسىن.
- سەن سويلەي بەرمەشى، - دەپ جەزدەسى حاميت اپكەسىنە كوز الارتىپ، مۇرنىن باسىپ تۇرعان قاينىسىن ەسىك الدىنا الىپ شىقتى. اعاش ساكىگە جايعاسىپ، ەزۋىنە تەمەكىسىن قىستىرىپ، جالپ ەتكىزىپ وتتىق تيگىزگەندە اۋزىنان ءبىر ۋىس ءتۇتىن ەلپ ەتىپ، «تىلەس!» - دەدى. - تىلەس، مەن اۋداننىڭ سەنىڭ اۋلىڭداعى وكىلىمىن عوي. كەشە اۋدان اكىمى بيۋرودا: «قىزىلتاڭدى» ەكى كۇندە جەكەشەلەندىرىپ بىتىرىڭدەر!» دەپ نۇسقاۋ بەردى. سوعان سەنى دە قوسىپ وتىرمىن. قۇمكولگە قوي ايداعاندا دا سەرىك قىپ قوستىم. ونان جامان بولعان جوقسىڭ.
- سوندا نە دەيسىز؟
- اكىمدە ءبىر وشپەندىلىك بار. پەرزەنتى بولماعاندىقتان با، ءومىر بويىنا ىشتەن تىنىپ، كۇيىنىپ وتەتىن سياقتى، جارىقتىق. جاس قاتىن المايسىز با دەسەم، قاتىنىنان قورقادى. توق ەتەرى، اۋلىڭداعى پەرزەنتحانانى اكىم ءوزى الادى. «سەندە بالا كوپ قوي، - دەپ ماعان الا كوزىمەن اتىپ ءبىر قارادى دا: «بالاباقشانى سەن ال»، - دەدى. قىرماندى باس اگرونوم مۇستافا دا، گاراجدى باس ينجەنەر سەيىتقالي الادى.
- سوندا ماعان نە قىل دەيسىز؟
- سەنىڭ مىندەتىڭ، اۋدانداعىلار اۋلىڭدى جاقسى بىلمەيدى عوي، كوميسسيانىڭ قاسىندا بوپ، بىرگە ءجۇرىپ، سول وبەكتىلەردى كورسەتىپ، ەسىكتەرىنە ءمور باسىپ جۇرەسىڭ. ىڭعايى كەلسە، ۇيىڭنەن ءشاي بەر. گاراج بەن قىرماندا قالعان-قۇتقان كوپ قوي، كەرەگىڭدى الارسىڭ. ساعان تەمىر-تەرسەك كوپتىك ەتپەيدى عوي، سول اۋىلدا سەنەن اسقان تەمىردەن ءتۇيىن تۇيەتىن دە ەشكىم جوق.
- بار ايتپاعىڭىز وسى ما؟
- وسى، - دەپ جەزدەسى تەمەكىسىن قۇشىرلانا سوردى. - بالاباقشانى الساق، ءتۇبى جالعا دا بەرەرمىز. جوق جەردەن ساعان دا جامان بولمايدى.
- مەندە ءازىر اسىر ساپ وينايتىن پەرزەنت جوق، وزىڭىزگە جاقسى بولسا بولدى عوي. اناۋ بەس بولمەڭنىڭ قابىرعاسىن تۇگەل قىرعىزىپ قوي، مەن ەرتەڭ كەلەمىن،- دەدى دە، ءسوز توركىنىنە ءتۇسىنىپ، قوشتاسپاستان تارتىپ كەتتى.
- ءوزىنىڭ ءتىلى قىشىپ ءجۇر، - دەدى جۇبايىنا.
- ونىڭ دا ويلاعانى بار عوي، - دەدى اپكەسى جاماندىققا قيماي.
***
- قابىرعا دايىن، - دەگەن اپكەسىنىڭ ءمۇلايىم داۋسى شىققاندا تىلەس ىلەستىڭ الدىنا ءتۇسىپ جۇرە بەردى. ءبىر جاتىردا جاتقان جان دەگەندەگى جالعىز قانداسى - ءومىرى الدىن كەسىپ وتكەن ەمەس. بۇگىن ءپانايى سەبەپپەن كەلمەي قالا ما دەپ كۇدىكتەنسە كەرەك، تاڭ اتپاي ىلەستىڭ ءوزى كەلىپ تۇر. تىلگە كەلمەستەن ماشينەسىنە وتىرعىزىپ اپ شيەلىگە تارتىپ كەتتى.
- ماشينەڭنىڭ ءبىر-اق كەمشىلىگى بار، سىرلانباعان، - دەدى اپكەسى جايعاسىپ وتىرعان سوڭ.
- سىرلانسا سۇلۋ بوپ كەتەدى، - دەدى ءىنىسى. - ۇيلەنەردە ءبىر-اق سىرلايمىن. قازىر كوڭىلدىڭ ءوزى الاباجاق بوپ تۇر عوي. ۋاقىت سولاي.
- اپامنىڭ كوزى تىرىسىندە ۇيگە بىرەۋدى كىرگىزسەيشى. قىزىعىڭدى كورسىن دە، - دەپ اپكەسى نازدانا سويلەدى. - جۇرت كۇلىپ ءجۇر، قاسقىر تۇسىرگەنشە كەلىن تۇسىرمەي مە، پاتىماشتىڭ بالاسى دەپ.
- قاسقىر شىمىلدىقتا ەمەس، ەسىكتىڭ الدىندا تۇر عوي. قاسقىرعا قول جەتكىزىپ السىن. قاسقىر - انا. ادامدى ەمشەگىمەن ەمىزگەن. كورگەن كەزدە، ءبارىنىڭ زارەسى ۇشىپ تۇرادى دا، بىلاي شىعا بەرە قورقىنىشى باسىلىپ، ءسوزدىڭ مايىن تامىزادى كەپ. شەشەن حالىقپىز عوي.
- ءيا، وراتورمىز، - دەدى اپكەسى ورىسشالاپ.
كەشەگى اپپاق قابىرعا بۇگىن بۇجىر-بۇجىر قۇم سىلاق بوپ ۇرەي شاقىرىپ تۇر. وسىندا قارا كوڭىلدىڭ ەكەۋارا بىتىسپەس داعى قالعان سياقتى. داق ءبىر جاققا تۇسپەيدى، كوڭىلدىڭ ەكى جاقتى ەگەسۋىنەن تۇسەدى. تىلەس الاقانىمەن سيپالاپ ءجۇرىپ، ەڭ ۇلكەن قوناق بولمەدەن ەشتەڭە تاپپادى.
- شامدى جاق، - دەدى اپكەسىنە.
- تالتۇستە مە؟
- تالتۇستە ارام قولدىڭ داعىن تاپپاي جۇرگەن جوقپىز با؟
تىلەس شىرپى تۇتاتىپ، لىپ-لىپ ەتكەن شىراقتى قابىرعاعا تاقادى. توبەدەگى قىمبات ليۋسترا جانباي تۇرىپ-اق تەرەزەدەن تۇسكەن كۇن ساۋلەسى شىراقپەن شاعىلىسقاندا تىك ءتورتبۇرىش بوپ تارتىلعان بورتپەشەكتى بايقادى.
- پىشاق اكەلىڭدەر.
ۇشكىر پىشاقتىڭ ۇشىمەن دۋالدى اينالا قاۋزاعاندا بولماشى قۋىسقا تۇرتىنەكتەپ سۇڭگىپ كەتتى دە، دۋالدى ۇستاپ تۇرعان جۇقا قابىرشاق ۇگىتىلىپ جەرگە ءتۇستى. ىلەس: «ويباي!» دەپ مۇرنىن باسىپ، سىرتقا جۇگىرە شىققاندا ءوزى ارەڭ جاققان توبەدەگى ليۋسترانى وشىرە كەتتى.
- شامدى جاق! شىلاپشىندى اكەل!
ءتورتبۇرىش قۋىستا دومالانىپ تۇرعان جۇمىرتقانىڭ جۇمىر دەنەسى شۇرق تەسىك، سارىۋىزى كىلەگەيلەنىپ اعىپ، كىرپىشكە يرەك-يرەك سىزىق بوپ جابىسىپ جاتىر. مۇڭكىگەن يىسكە تىلەس قانا تاناۋىن باسىپ، امالسىز شىداپ تۇر. اپكەسى اكەلگەن شىلاپشىنعا تەسىك جۇمىرتقانى تارس ەتكىزىپ تاستاي سالعاندا قۋىستان شىققان شىرىك ءيىس ءتورت قابىرعانى تۇگەل شارلاپ كەتتى.
- دالاعا اپارىپ كومىڭدەر.
ىلەس مۇرنىن باسىپ ءجۇرىپ شىلاپشىندى الا جۇگىردى. تىلەس اشپالى قوس تەرەزەنى ايقارا اشقاندا تازا اۋا لەكىپ، شىرىك ءيىس سىتىلىپ شىعىپ، ورنىنا سامال كەلدى.
- جانىمىز كىرىپ قالدى عوي، - دەدى اپكەسى.
- ءالى ءتورت بولمەڭنەن دە وسىنداي قۋىستى تابۋ كەرەك.
- تاپ، تۇسكە دەيىن تاپشى. حايدار تۇستە كەلگەندە ءبارىمىز راحاتتانىپ وتىرىپ ءشاي ىشەيىك.
تىلەس جاتىن بولمەنىڭ شامىن جاقتى. ىلەس تالتۇستە ەلەكتر قۋاتىن ەسەپتەگىش تۇكسيگەن ءتورتبۇرىشتىڭ بەتىندە ىتقىعان قىزىل سىزىققا قاباعىن تۇيە قاراپ قويىپ، وسىنى جاقپاي-اق جۇمىرتقانى ىزدەپ تابۋعا بولماي ما ەكەن دەپ جانۇشىرىپ ءجۇر. ىنىسىنە ايتۋعا كەرەعار ءسوز ەستىپ قالام با دەپ ساقتانادى، باعانا ايتقان «ەكى قارا كوڭىلدىڭ بەتپە-بەت كەلۋى قارا داق سالماي قويمايدى» دەگەن ءسوزى دە كوكىرەگىنە تىكەندەي قادالدى.
- وزبەك-اكالار ريزا بوپ كەتىپ پە ەدى؟
- قايدام، ايتەۋىر تاماعىن ۋاقتىلى بەرىپ تۇردىق. «اپشە»، «اپشە»-لەپ جايىلىپ جاستىق، ءيىلىپ توسەك بوپ ءجۇردى عوي كەتكەنشە. كەتەتىن كۇنى كىشكەنتاي شەلەكپەن جۇمىرتقا اكەلگەندەرىن كورگەم، جۇگەرمەكتەردىڭ.
- اقشاسىن تولەپ پە ەدىڭىزدەر؟
- بىلمەيمىن. اقشاسىن تولەيتىن جەزدەڭ عوي. سونان سۇرا.
ەكىنشى بولمەدەن بورتپەشەك وڭاي تابىلدى. ءتورتبۇرىشتىڭ ىشىنە ءتىزىلدىرىپ ەكى جۇمىرتقا قويىپتى.
- حايدار ەكەۋىڭە تازا اۋا يىسكەتەيىن دەگەن ەكەن دە... - تەرەزەنى اشىپ جىبەرگەندە ساسىق اۋا سىرتقا لەكىپ، جان ساياسى كەڭىدى.
- بولعان شىعار، - دەپ ىلەس جارىقتى جاعىپ-سوندىرەتىن ءتورتبۇرىش تەتىكتى شىرت ەتكىزدى.
قالعان ءۇش بولمەنىڭ قابىرعاسىنان دا جۇمىرتقا تابىلىپ، باس-اياعى جەتى شىرىگەن جۇمىرتقا زالالسىزداندىرىلدى. ءحاميتتىڭ ءۇيىنىڭ دۋالى قارا سىلاق بوپ قالعانمەن ەسىك-تەرەزەسى ايقارا اشىلىپ، كەرىمسال سامال سوقتى.
- جەزدەڭ ەكەۋىڭ راحاتتانىپ وتىرىپ ءشاي ىشىڭدەرشى. ءجۇز گرامنان دا كورىڭدەر.
- ءبىزدىڭ جۇزدەن اۋلىمىز الىس...
- ءيا، سەن تاتپايسىڭ عوي. جەزدەڭ جادىراپ وتىرىپ ءبىر ءجۇزدى ءسىمىرسىن، - دەپ ءتوزىمى جەتپەي جولىن توسىپ وتىر.
- ەندى قابىرعالارىڭدى اعارتىپ الىڭدار. كۇن سۋىتىپ كەتپەي تۇرىپ... - دەي بەرگەندە، حاميت كىرىپ كەلدى.
- وي، راحات-اي! جارىق دۇنيەدە تازا اۋاعا نە جەتسىن، - دەدى قومدانىپ، ءبىر نارسەگە اسىققانداي.
- جابىق دۇنيەدەن جەتى جۇمىرتقا شىقتى. جەتى كۇلشە قۇدايى بەرىڭدەر، - دەدى دە، تىلەس جەزدەسىنىڭ ءوڭ-جۇزىنە شۇقشيا قارادى. - وزبەكتەردىڭ اقشاسىن تۇگەل تولەپ پە ەدىڭىز؟
- ۇشتەن ءبىرىن...
- وزبەك پەن شەشەن اقىسىن جەگىزبەيدى. قۇرىعاندا سازعا وتىرعىزىپ كەتەدى. ولار قازاق ەمەس قوي. تاعى دا ايتام، قابىرعاڭنان شىققان جەتى جۇمىرتقاعا جەتى كۇلشە قۇدايى بەرىڭدەر.
حايدار قاينىسىنىڭ سوزىنە قاباعىن تىرجيىتتى.
- بۇگىن كەشكە انەۋكۇنگى ايتقان كوميسسيا اۋلىڭا بارادى. ءوزىڭ باستاپ جۇرەسىڭ، - دەدى.
- نەگە كەشكە؟
- بۇنداي جۇمىس قاراڭعىدا ىستەلەدى. جۇرت كوزىنەن تاسادا...
- وزدەرى ىزدەپ تاۋىپ الار، - دەپ تىلەس ۇيدەن شىقتى. جەزدەسىمەن بىرگە ىشەتىن شايعا دا قارامادى.
***
كۇن باتا كولحوزدىڭ قوس قاباتتى كەڭسەسىنىڭ الدىنا اۋدان ورتالىعى جاقتان ەكى جەڭىل ماشينە كەلدى دە، كەڭسە قاراۋىلى ارقىلى تىلەستى تاۋىپ الدى. ول ەسكى «موسكۆيچىمەن» ءوزى باستاپ ءجۇرىپ، اۋىل شەتىندەگى كارى ءسامبى تالدار كومكەرگەن باۋ ورتاسىنداعى ۇزىننان-ۇزاق سوزىلعان اقشاڭقان ۇيگە اكەلدى. بۇل - «قىزىلتاڭنىڭ» تالاي تۋماسىنىڭ كىندىگى كەسىلگەن پەرزەنتحانا. ءتورت ادام، باستاۋشىسى تىلەسپەن بەسەۋ بوپ ىشكە ەندى. جىلان جالاعانداي تاپ-تازا، سامالاداي جارقىراعان بولمەلەر. بەرگى جاعىندا ەسىگى بولەك شىققان ەكى بولمە تۇر، بۇل - دارىگەرلىك پۋنكت. ول دا پەرزەنتحانانىڭ قورجىنىندا كەتپەكشى.
- دۇرىس ەكەن، - دەدى اۋداندىق الەۋمەتتىك قامسىزداندىرۋ ءبولىمىنىڭ باستىعى - جەكەشەلەندىرۋ جونىندەگى كوميسسيانىڭ توراعاسى جاۋىرىنى قاقپاقتاي جانسەبىل جىگىت. - كىم السا دا يگىلىگىن ولگەنشە كورەدى. ال، تولتىر قاعازدى.
انىقتاما
جەكەشەلەندىرۋ كوميسسياسىنىڭ ۇيعارىمى بويىنشا، «قىزىلتاڭ» كولحوزىنىڭ 10 ورىندىق پەرزەنتحاناسى، قاسىنداعى مەديتسينالىق پۋنكتپەن قوسىلىپ، اۋدان اكىمى قورعانبەك ايىمبەتوۆتىڭ اتىنا جەكەشەلەندىرىلسىن. 4 بولمە. بار دۇنيە-مۇلكىمەن.
جەكەشەلەندىرۋ كوميتەتىنىڭ توراعاسى - اۋداندىق الەۋمەتتىك قامسىزداندىرۋ ءبولىمىنىڭ باستىعى _______________ (قولى)
مۇشەلەرى:
اۋداندىق دەنساۋلىق ساقتاۋ ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى ___________(قولى)
اۋداندىق اۋىل شارۋاشىلىعى باسقارماسى جوسپارلاۋ-ەكونوميكا ءبولىمىنىڭ باستىعى _______________ (قولى)
«قىزىلتاڭ» كولحوزىنىڭ كولحوزشىسى ____________ (قولى)
- سەنىڭ اتى-ءجونىڭ كىم ەدى؟ - دەدى قاعاز تولتىرىپ جاتقان جالپاق جاۋىرىن.
- تىلەس.
- اكەڭنىڭ اتى؟
- قوراسان.
- تاريحتا قالدىڭ. ءوزىڭ دە، اكەڭ دە... قۇتتىقتايمىن! - دەدى وزەۋرەپ. - باستا. كەلەسى وبەكتىگە بارايىق.
ءتيىپ تۇرعان قوس قاباتتى بالاباقشانىڭ ءىشى دە جىلان جالاعانداي. ءدال الدىندا سوتسياليزم كوسەمى لەنيننىڭ تاس ءمۇسىن بەينەسى قولىن سوزىپ تۇر.
- مىنا كىسىگە راحمەت! - دەدى جەكەشەلەندىرۋ كوميتەتىنىڭ توراعاسى كۇز كۇنىندە اۋلادا جانعان جارىق استىندا باسىنا شىبىن-شىركەي ۇيمەلەگەن تاس ءمۇسىندى نۇسقاپ. - ءبارى وسىنىڭ ارقاسى. تەك ءوزى بۇگىننەن ەشتەڭە بىلمەيدى-اۋ، جارىقتىق.
- «زامانعا زامان كۇيلەمەك، زامانا ونى يلەمەك» دەپ اباي اتام ايتقان... - دەنساۋلىق ساقتاۋ ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى ايەل كىتاپ وقيتىندىعىن كورسەتىپ قالدى.
- ءيا، ءبىزدىڭ اباي بۇ كىسىدەن دە اسىپ كەتتى عوي. مىناۋ ءوزى قالانىڭ بالاباقشاسىن جولدا قالدىرادى عوي. حايداردىڭ بەس بالاسى بار ەدى، تاعى بەسەۋ قوسىلاتىن بولدى عوي، - دەدى دە، باستاپ كەلە جاتقان تىلەسكە قارادى.
- سەنىڭ جەزدەڭ عوي. جەزدەڭ مىقتى، - دەپ قالامسابى مەن قاعازىن قولىنا الدى. انىقتامانى تاستاي عىپ جازىپ، تورتەۋى قول قويىپ، ەسىك الدىنا شىعا بەرگەندە جەكەشەلەندىرىپ جانى تىنشىعان توراعا شام جارىعى استىندا قول-باسىنا ماسا مەن سونى قوناقتاعان ەسكەرتكىشكە قاراپ:
- مىنا كىسى حايدەكەڭنىڭ قولىنا وتكەسىن دە وسىلاي تۇرار ما ەكەن؟ - دەدى. - ەرتەڭ ول ءوز بىلگەنىن ىستەيدى عوي.
- تۇرمايدى، - دەدى تىلەس. - الماتىداعى دزەرجينسكي ەسكەرتكىشىن «ازات» پارتياسى ءبىر كۇندە الدىرتىپ تاستادى. بالتىق ەلدەرى كوسەمنىڭ ءبارىن بىلتىر-ىق الاستاتتى. بىزگە دە ەڭ سوڭىنان بولسا دا كەزەك كەلەر.
توراعا ۇيىپ تىڭدادى دا، كوگىلجىم جارىق استىندا تىلەستىڭ تۇتىككەن وڭىنەن كوزىن تايدىرىپ، «تەگىن ەمەسسىڭ-اۋ، بالا؟» دەگەندى بايقاتتى.
- تاۋەلسىزدىكتى ەڭ سوڭىنان الساق، جەكەشەلەندىرۋدى ەڭ ءبىرىنشى بوپ باستادىق، - دەگەن تاعى دا تىلەستىڭ داۋسى ەستىلدى..
- بولاتىن ءىستى بىردەن باستاعان دۇرىس، - دەپ توراعا قاراڭعىعا سۇڭگي بەرگەن تىلەستىڭ سوڭىنان ەردى.
- ەندى شەبەرحانا مەن قىرمان قالدى عوي.
ەكى نىسان قاتار جاتىر ەكەن. «شەبەرحاناداعى تەمىر-تەرسەكتىڭ اتى-ءجونىن ءتىزىپ جازۋ شارت ەمەس، ونى باس ينجەنەرگە قالدىرايىق، ءبىز انىقتاما جازىپ، حاتتاما جاسايىق» دەدى دە، ءبارى توراعانىڭ شاۋجايىن توڭىرەكتەپ، اۋزىن اڭدىدى. كۇز ءتۇنى سالقىن قۇشاعىنا الىپ، دەنەنى مۇزداتا باستادى. اسفالت توسەلگەن جىپ-جىلتىر اتشاپتىرىم اۋماققا كەلگەندە تىلەس جۇگىرىپ بارىپ جاقىن جەردەگى ترانسفورماتوردى تۇرتكىلەپ جارىقتى قوستى. جەردە جاتقان ينە كوزگە كورىنەر جىلان جالاعانداي كىرشىكسىز دۇنيە. استىق ورىلۋ ناۋقانىندا گازەتتەر «كومبايننان - قىرمانعا»، «قىرمانداعى قىزۋ ەڭبەك» دەپ جازىپ، اقىندار مەن انشىلەر «نان قويماسى» دەپ ناشىنە كەلتىرە جىرلايتىن ەڭبەك الاڭى. قازىر قاراساڭىز، قاراۋسىز قالعان جەتىم بالاداي جۇدەۋ. موينى سورايعان ءدان تازالاعىشتاردىڭ ءۇنى وشكەن. اناداي جەردە تومپيىپ ۆاگون-ۇيشىك تۇر. ءبارى سوندا كىرىپ، ۇركىپ تۇرعان ۇستەل ۇستىنە قاعازىن قويىپ، توراعا جازا باستادى.
- اۋماعى قانشا ەكەن؟ سەن اياقپەن ولشەپ كەلشى، - دەدى توراعا تىلەسكە قاراپ. - ماشينە ويلاپ تاپقان ادامعا قىرماندى ولشەۋ نە تۇرادى، - دەدى شىعىپ بارا جاتقاندا. - ءوزى زووپارك اشىپ، قاسقىر ۇستايدى، دەيدى.
تىلەس بۇلاردىڭ ءوزىن بۇگە-شىگەسىنە دەيىن ءبىلىپ العاندىعىنا قايران قاپ باس شايقادى. «حايداردىڭ قاينىسى ەكەنىمدى بىلەر، قاسقىر ۇستاعانىمدى قايدان ەستىدى ەكەن؟ جامانات جاتپايدى عوي. بۇل ءوزى جامانات پا، جاقسىلىق پا؟» دەپ ءوزىن-ءوزى ساۋالدىڭ استىنا الدى.
قىرماننىڭ ورنىن ادىمداپ اينالىپ شىقتى. سولداتتىڭ ساپتا جۇرگەنىندەي ادىمىن جازىپ ءتورت اينالعاننان كەيىن «300ح200 شارشى مەتر اسفالتتالعان كولحوز قىرمانى دەسەڭىز بولادى» دەپ ۇيشىككە سويلەي كىردى.
- ايتساڭ بولدى، - دەپ توراعا قوپاڭداپ قالدى.
ۆاگون-ۇيشىكتىڭ ءبىر بۇرىشىندا تايدىڭ ەتى سياتىنداي ءنان قازان سۇيەۋلى تۇر.
- مىندا قاراڭىزدار، - دەدى تىلەس، - قازان قاپ قويىپتى عوي.
- بۇل، ءسىرا، اسپازدىڭ تاماق ىستەيتىن جەرى بولار.
- قوي كەتىپ، قازان قالعانى قىزىق ەكەن، - دەدى دەنساۋلىق ساقتاۋ ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى ايەل تاعى دا ساۋاتتىلىعىن تانىتىپ.
- بۇل سۇراۋسىز دۇنيە بوپ قالماسىن. باس اگرونومعا قالعانى دا جەتەر. ەرتەڭ قىرمان قىلا ما، جۇرت دەمالاتىن جاعاجاي قىلا ما، ونى باس اگرونوم ءوزى بىلەدى. بۇل قازاندى قاسىمىزدا جۇرگەن مىنا ازاماتقا بەرەيىك. وسى اۋىلدىڭ باس كوتەرەرى عوي. كولحوزدان قالعان ءبىر ەسكەرتكىش بولسىن. كەيىن جەكەشەلەندىرۋ ءسوز بولعاندا «مەن كولحوزدىڭ تايقازانىن العانمىن» دەپ ايتىپ جۇرەر. كەلىنگە اپارىپ بەر.
- كەلىن جاعىنان ۇياتتىمىز.
- بولماسا بولادى عوي. كەلىن تۇسكەندە وسى تايقازانعا ەت اسىپ، ءبارىمىزدى تويعا شاقىراسىڭ. ال، كەتتىك، - دەپ، ءبارى ۆاگون-ۇيشىكتىڭ كومەسكى جارىعى استىندا الاباجاق قاعازعا قولدارىن قويىپ، ەسىكتەن شىقتى.
تىلەس تايقازاندى قاراۋىل ەكەۋى ارەڭ كوتەرىپ، «موسكۆيچتىڭ» جۇك سالعىشىنا تىگىنەن قويدى.
ءبارى ءىس ءبىتتى دەپ، ءتۇن جامىلىپ بەت-بەتىمەن تاراپ كەتتى.
بۇل ولجاسىن الىپ، «موسكۆيچىن» ميمىرت جۇرگىزىپ كەلەدى.
«اپام نە دەر ەكەن؟ ءبىر قازاندى قايناتا الماي جۇرگەندە ەكىنشى قازان نە تەڭىڭ دەر. مەيلى، ايدالادا قالعانشا مەنىڭ دۋالىما سۇيەۋلى تۇرسىن. قارا قازان بۇرق-سارق قاينايتىن كەز دە كەلەر» دەپ قيالىمەن جارىسىپ، وڭ قولىمەن قولاقپانداي قارا تەمىردى العا يتەرىپ، جەدەل جىلدامدىققا سالدى.
***
- بالام، - دەدى شەشەسى پاتىماش ءبىر كۇنى. - ءتۇز تاعىسى قاسقىردى اكەپ، قوراڭا قاماپ قويدىڭ. جۇرت اۋزىنان جىرىپ، تيىنىن تاستاپ كورىپ كەتىپ جاتىر. ول دا ءتۇزدىڭ كيەسى عوي. اياعىن شايناپ تاستاپ، قاقپاننان قۇتىلعان ماقۇلىق تەگىن ەمەس. قىرماننىڭ قارا قازانى كەلدى ۇيىڭە ويلاماعان جەردەن. بۇ دا قۇدايدىڭ بەرگەنى شىعار، كىمنىڭ ۇيىنە اياق استىنان قازان كەپ جاتىر. ايتايىن دەگەنىم، بالام، مىناۋ تاياق تاستام جەردەگى وقشى-اتاعا بارىپ، ارۋاقتارعا قۇران باعىشتاپ قايت. ساداقا بەر.
- ءتۇسىندىم، اپا - دەدى تىلەس. ءبىر اتادان جالعىز وسكەن وزىنە شەشەسىنىڭ، ونان قالسا، اتادان قىز بوپ جارالعان اپكەسىنىڭ ءسوزى تالداپ-تالقىلاۋعا جاتپايتىن زاڭداي بوپ ەستىلەدى.
بۇگىن شيەلىنىڭ مونشاسىنا ءتۇسىپ، جۋىنىپ-شايىندى. ەشكىمگە تۇلا دەنەمدى كۋا قىلمايىن دەپ جەكە ءتۇستى. تەرلەپ-تەپشىپ، جۋان سان مەن قوس بالتىرىن شاپاتتاپ، كيىزدەي الاقانىن جۇمسارتا سيپاپ، جانى ەندى. كەۋەك تاسپەن تابانىن ىسقىلادى. «وسى اياقتىڭ ارقاسى شىعار دۇنيەنىڭ ءتورت بۇرىشىن اداقتاپ جۇرگەنىم»، - دەپ وزىنە-ءوزى ءتاۋبا ايتتى. - سەنىڭ ءىزىڭ ساحاليندە دە قالدى عوي» دەپ ەكى جىل اسكەردە بولعان ۇسكىرىگى قۇلاقتا قالعان قارلى ولكەنى ەمەكسىپ ەسىنە الدى. وسى جولى «قۇداي ەكى اياعىما قۋات بەرگەي» دەگەندە، قۇلاق ءتۇبى جەل تۇرعانداي گۋىلدەپ كەتتى. تەرلەپ-تەپشىپ شىعىپ، بۋسانعان بويىن كەپتىرەر-كەپتىرمەستەن ءۇش شاقىرىم جەردەگى ۇيىنە جەتىپ، شەشەسىنىڭ ءسۇت قاتقان ءشايىن سوراپتاعانشا اسىقتى.
قاسقىردىڭ تورىنا تاقاۋ ىشىندە ءۇش اق قويانى بار ءتورتبۇرىش جاشىك قويدى. بۇنى مەكتەپتە زوولوگيادان ساباق بەرەتىن سىنىپتاسىنىڭ ايتۋىمەن جاسادى. شيەلىدەگى اراق ساتاتىن نەمىس ەمەل قويان دا اسىرايتىن. بالالار تۇگىلى، بۇل اۋىلدىڭ ەرەسەگى دە قويان كورمەپتى. تاناۋ تۇسى بۇلكىلدەپ تۇراتىن ءۇش اق قويان ابدەن جەمگە سەمىرىپ، قوڭ جيناپ، دومالانا باستادى. اكەلگەن كۇنى قانشىق قۇپ-قۇيتتاي بولعان ءتىرى جاندىكتىڭ وزىمەن قاتار تۇرعانىنا نازالانىپ، ىرىلداپ، ايبات شەكتى. بۇل زاڭدى قۇبىلىس. ادام دا سويتەدى، تەڭىن ىزدەيدى، تانىسىپ، ءتىل تابىسقانشا ءبىرىن-ءبىرى جەپ قويا جازدايدى. قاسقىر دا بەلى جۋانداپ، قوڭدانا باستادى. باعانعا كەرىلگەن سىمدا قاز-قاتار قوناقتاپ تۇرعان جەرىنەن ۇشىپ كەپ، جايباراقات ۇياسىنا كىرگەن قارا تورعايعا ءارى تاڭ قالسا، ءوزىنىڭ وسىنداي بولمىسىمەن ءالى كۇنگە جەردە جۇرگەنىنە قورلاناتىن سەكىلدى. اق قويانعا اياۋشىلىقپەن قاراعان سايىن سەن دە جەر ۇستىندە قور بولعان مەنىڭ سەرىگىمسىڭ عوي دەگەندەي سىلكىنىپ-سىلكىنىپ قويادى. اق قوياندار قاسقىردىڭ الەمتاپىرىق يىسىنەن تاناۋ تۇسىن جىبىرلاتىپ قورعانعانداي بوپ ەدى، بارار جەر، باسار تاۋى بولماعاسىن قايتسىن، ءدوڭايبات شەككەن جىرتقىشتىڭ كوز الدىندا دومالانىپ كۇن كەشىپ جاتىر. ادامنىڭ قولىندا تۇرىپ بارىنە دە توزەسىڭ. اۋىلدان اتتاپ شىقپاعان كىشكەنتايلار ءۇشىن ءبارى قىزىق، ءتىپتى قويان كورمەگەن ەرەسەكتەر دە كەلىپ-كەتىپ، قايتار جولدا ادام قولىنداعى حايۋانعا ايانىش ءبىلدىرىپ قايتادى. «كورۋ اقىسى - 50 تەڭگە» دەگەن تاقتايشاداعى جازۋعا بۇكىل اۋىلدىڭ كوزى دە، اۋزى دا ۇيرەندى. ءسوز تيىلدى. ءبارى ۋاقىتتىڭ ۋىسىندا كەتتى. وسىنىڭ ءبارى «جۇرگەن اياققا جورگەم ىلىگەدىنىڭ» ارقاسى دەپ تىلەس راحات كۇي كەشىپ كەلە جاتىر. اپاسىنىڭ ىستىق ءشايىن ىشكەندە دە كوڭىلىن توق ساناپ، ارقالانىپ وتىردى. «ەرتەڭ وقشى-اتاعا بارىپ قايتسام، بۇلاردىڭ قاتارىن كوبەيتىپ، قاسىنا قىرعاۋىل مەن اقبوكەندى قوسىپ قويام» دەپ ءتاتتى ويدىڭ يىرىمىنە ءتۇسىپ كەتتى. - ءبىر اتانىڭ بالالارىنداي بوپ ءبارىنىڭ باستارى بىرىكسىن، كورگەن ادام تاڭ قالسىن، - دەپ ءبىر سۋرەت كوز الدىن كەس-كەستەپ ءوتتى. - ول ءۇشىن ارقا بەتكەيگە ءبىر شىعىپ، بوكەن ۇستاۋىم كەرەك، قىرعاۋىلعا ساستىڭ توعايىنا بارىپ تۇزاق قۇرارمىن، - دەدى. - ەندى ءبىراز مىزعىپ الايىن، - دەپ جاتقاندا ىستىق بۋدان كەيىن بالبىراعان دەنەسىن ءتاتتى ۇيقى قارماپ قۇشاعىنا الدى. كۇن دە باتىپ كەتتى. «كۇن باتاردا ۇيىقتاما»، - دەپ ايتۋعا شەشەسى ىشكە كىردى دە، بالاسىنىڭ ءسابي كۇنىندەگىدەي بالبىراعان ءتاتتى ۇيقىسىن بۇزبايىن دەپ كەرى شىقتى. ول ءتاتتى ۇيقى قۇشاعىندا ءتۇس كورىپ جاتىر ەدى. قازىر جولعا شىعاردا جورىسا - كۇندىزگى ويى مەن قيالىنىڭ جەمىسى، ءتىپتى نارازى كوڭىلدىڭ نازاسىنا ۇقسايدى. «كورەرمىز»، - دەدى جولعا اسىعىپ.
وقشى-اتانىڭ مازارى اۋىلعا ون شاقىرىم. ماسكەۋ مەن بەيجىننىڭ اراسىن قوساتىن الىپ جولدا اۆتوموبيل تولاس تاپپايدى. ادام مەن تەمىر وسى كۇرە جولدىڭ ۇستىندە جۇرەك پەن موتور بوپ تۇسىنىسكەن تاڭعاجايىپتار سەكىلدى. الىسقا شىققان جولاۋشىلار ءۇشىن بۇل ءبىر مەرەكەگە بولەنگەن مەرەيلى جول، اۋىل اراسىنىڭ ادامى ءۇشىن كۇندەلىكتى بەرەرى از بۇكەڭ جول. قۇدىرەت ساناپ، ەل سيىنعان اۋليەنىڭ ءبارى وسى جولدىڭ بويىندا تىنىعىپ جاتىر. وقشى-اتا قاسىنداعى پەش جاعىپ، كىرپىش قۇيعان كىرپىش-اتا، وقۋدان باس كوتەرمەگەن كىتاپ-اتا، كوزگە ءبىر كورىنىپ، زىم-زيا جوق بوپ وتىرعان عايىپ-اتا، ودان ءارى دوسبول داتقا كەسەنەسى، ودان ءارى قوبىزشى قورقىت-اتا كەسەنەسى. بىلەتىندەر تۇسىنا توقتاپ، قۇران باعىشتاپ وتەدى. جول بويىنداعى ەسكەرتپە جازۋدى وقىپ، اتتارىنان ءتۇسىپ، تيە بەرسىن ايتىپ جاتاتىندار دا بار. «بۇل جەردە پالەن دەگەن اۋليە كىسى جاتىر. جولاۋشى! جىلدامدىعىڭدى ازايتقانىڭ ءجون» دەگەن ماي-دىڭ جارناما-ەسكەرتۋىن وقىپ، باياۋ ءجۇرىپ، ءوزى بىلمەيتىن دۇنيەگە باس يەتىندەر دە، ەشتەڭەنى ەلەمەي ەرەگىسىپ، تەگەۋرىنىن تەجەمەيتىندەر دە بار. تىلەس وسىنىڭ ءبارىن ويلاپ كەلە جاتىر. كەشە سۋعا ءتۇستى، تۇلا دەنەسىنە اق كويلەك، اق دامبال كيدى، باسىندا اق تاقيا. «ارۋاقتى سىيلاساڭ قور بولمايسىڭ» دەگەن شەشەسىنىڭ داۋسى قاشان دا قۇلاعىندا، عىلىمي كوممۋنيزمدى قانشا مالدانعانمەن ادامدى ءتانتى ەتكەن ءبىر قۇدىرەت بارىن ىشتەي سەزەدى. باسىن ساجدەگە ۇرعان ءدىندار بولماسا دا، جاراتىلىستىڭ ادامزات ارداق تۇتار ءبىر قاسيەتىنە بويۇسىنۋدى جانىمەن قالايتىن سەكىلدى. «كەشەگى كۇن باتاردا كوزى ءىلىنىپ كەتكەندە كورگەن ءتۇسى نە ءتۇس؟ ونى كىمگە جورىتام؟ ەشكىمگە دە جورىتپايمىن، ول - ءوز كوڭىلىمنىڭ كىلتى، قۇپياسى اشىلعان قويما. ول قويما دا ەندى مەن ءۇشىن كىلتسىز قويما. قويمانىڭ اۋزى اشىق قالسا نە بولعانى؟» كىتاپتى كوپ وقيتىن، ادامزات تاريحىنىڭ قاينارلارىن بىلۋگە تىرىسقان الاقۇيىن كوڭىلى الىپ-ۇشىپ تۇر. «اتا-تاريحتىڭ مىناۋ ەركىندىك العان زاماندا الدىمنان قول بۇلعاپ شىققانى دا» دەپ، ءوز قۋانىشىنا ءوزى ورتاق بوپ كەلە جاتىر. ...تۇسىندە اۋلىنا كادىمگى جوڭعار دەپ جۇرگەن قالماق شاۋىپتى. بۇل جەردىڭ قوجايىنى - كەشە ءوزى بەس نىساندى جەكەشەلەندىرگەن كوميسسيا توراعاسى - الەۋمەتتىك قامسىزداندىرۋ مەكەمەسىنىڭ باستىعى ەكەن. ول «جەردى قورعاساڭدارشى» دەپ وزىنە جانە ءوزى سياقتى قاسىندا تۇرعاندارعا جالىنادى. بىراق، ەشقايسىسى بىلق ەتپەيدى. ءوزى بۇرىلىپ: «ول جەكەشەلەنىپ كەتكەن جەر عوي»، - دەدى. ءسويتىپ، ەل باسىنا كۇن تۋعاندا جەكەمەنشىك جەرگە ەشكىم كومەك قولىن سوزبادى... ويانىپ كەتتى دە، «باسىڭا كورىنسىن!» - دەدى كۇبىرلەپ. شەشەسى جامان ءتۇس كورىپ ويانسا سويدەيتىن. قۋانىپ قاعاز تولتىرىپ، ارنەنى ايتىپ شاتتانا قول قويعان توراعا قامىعىپ تۇر... «وزىمەن كەتسىن!» - دەدى تاعى دا كۇبىرلەپ. - «ءتۇس - تۇلكىنىڭ بوعى».
كەڭ جولدىڭ كولىگى دە كوپ - نەشە ءتۇرلى ۇلكەن-كىشى اۆتوبۋستار، اۋىر جۇك ماشينالارى، اتاسى بولەك جەڭىل كولىكتىڭ سان ءتۇرى. انەبىر تۇرقى ۇزىن اۆتوبۋستا قىدىرىپ بارا جاتقان وقۋشىلار قول بۇلعايدى. «قۇداي بىلەدى، ولار دا وقشى-اتانى كورۋگە بارا جاتىر. «شۇكىر، - دەپ تاۋباعا كەلدى تىلەس. - بۇرىن بۇل دا جوق ەدى. وسىلاي-وسىلاي تەڭەسىپ كەتەمىز دە. مۇسىلمانشىلىق استە-استە» دەگەندەي...» ءوزى دە سول وقۋشىلاردان قالماي شيەلىنىڭ شەتىنە شىققانشا اسىعا باستادى. مىنا ءبىر سۋ جاڭا «دجيپ»-ءتىڭ ءجۇرىسى ءتىپتى سىرداڭ. باس يەسى قالعىپ بارا جاتقان بىرەۋگە ۇقسايدى. نە جول بەرمەيدى، نە جولمەن جۇرمەيدى، تەرتەگە بايلانعان ىردۋان ارباداي ىرعاڭ-ىرعاڭ ەتەدى. تىلەس جىلدامدىقتى قوسىپ، قاتارلاسا بەرە باسىپ وزدى. «دجيپ» ميمىرت جۇرىسىنەن تانبادى. الدە كولىكتى جاڭا جۇرگىزىپ جۇرگەن بىرەۋ مە ەكەن؟ رولدە ساليقالى، سالماقتى،تىستەنىپ وتىرعان ءنان كەۋدەنى كوردى. باسىپ وزا بەردى. ءبىر مەزەت ءوزىن بۇيىردەن سوققان سوققى جول شەتىنە ىسىرىپ تاستادى. قارا «دجيپ»-ءتى كوزى شالدى. «ءسىرا، نامىس جەڭگەن بولۋ كەرەك» دەگەننەن باسقا ەشتەڭە ويلاۋعا مۇرشاسى كەلمەدى. كەتىپ بارا جاتقان سۇلىعا تويعان قارا ايعىر كوز ۇشىندا قالدى، جەم جەمەگەن قۇنانداي قولدان قۇراستىرعان كورىكسىز «موسكۆيچ» موڭكىپ-موڭكىپ جولدان شىعىپ، ەكى اۋنادى. قاڭىلتىر مايىسىپ، ءبۇرىسىپ، موتور مەن ءرول بىرىگىپ كەتتى. تىلەستىڭ كوز الدىنان وقشى-اتا، ونان كەيىن قىش-اتا، عايىپ-اتا، كىتاپ-اتا بىرتىندەپ عايىپ بولا باستادى. «ارتىق كەتتىم بە؟» دەگەن ءسوز ىزىڭداپ ميىندا تۇردى، بىراق ءسوز بوپ سىرتقا شىعا المادى.
***
كوزىن اشىپ ەدى، اپپاق دۇنيە - اپپاق الەم قۇشاعىندا جاتىر. باسىنداعى قۇس جاستىق، استىنا توسەلگەن جايما، جامىلعان كورپە، باس جاعىنداعى ءتورتبۇرىش ابدىرەگە جاپقان جامىلعى دا اپپاق. قاسىنا كەپ قان قىسىمىن ولشەپ، قولتىعىنا ءمولت-ءمولت ەتكەن قىزۋ ولشەگىش قويعان مەدبيكە قىزدىڭ تۇلابويى تۇگەل اپپاق. قاراكولەڭكە دۇنيەدەن اپپاق دۇنيەگە قالاي تەز جەتكەنىن ويلاعان سايىن توبەسى شىم-شىم ەتىپ، شانشىپ كەتەدى.
- جامباسىڭىزعا ينە سالامىز. - مەدبيكە قىز ىلتيپاتپەن ءتىل قاتتى. بۇل ونىڭ ەسىن جيىپ، ۇيقىدان ويانعاننان كەيىن ەستىگەن ءسوزى. ۇيىقتاتاتىن ءدارى ەگىپ، شۇعىل وتا جاساعانشا نە بولعانىن بىلمەدى، داۋىسى بار دۇنيەگە ەندى-ەندى باس سۇعىپ كەلە جاتقانداي. اپپاق ەسىك اشىلىپ، اۋەلى ەڭگەزەردەي ءبىر ەركەك، سوڭىنان جاۋىرىنىنان كۇن كورىنگەن تاعى ءبىر ەركەك كىردى. بۇلاردىڭ ءبارى دە دوڭگەلەك قالپاعىنان باستاپ، تۇلابويلارىن اققا مالىپ العانداي.
- تىلەس قوراسانوۆ، قالاي، وزىڭە-ءوزىڭ كەلدىڭ بە؟ - دەدى الدىڭعىسى تامىرىن ۇستاپ تۇرىپ. قيمىلى دا، ءسوزى دە دورەكىلەۋ. بىلەگىن سىلكىپ تاستاي سالدى دا: - ءبىز سەنىڭ ەكى اياعىڭدى كەستىك. سولاي ەتپەسە بولمايتىن بولدى. شەشەڭ مەن اپكەڭنىڭ رۇقساتى بار. ينەڭدى سالا بەر، - دەگەندە، جامىلعىنى سەرپىپ جىبەرگەن مەدبيكە قىزدىڭ شالت قيمىلىنان كەيىن تاعى دا اققا ورانعان اياق جاعىن كوردى. ەكى اياعى اق داكەمەن ماتالىپ ورالعان، تومەنگى جاعىن بۇرىنعىداي ەمەس، ءبىرتۇرلى سالماقسىزداۋ سەزىنىپ جاتىر. قوزعالىپ ەدى، اياق جاعى قاڭباقتاي الىپ-ۇشىپ كەتتى. «ادامنىڭ اياق جاعى باس جاعىنا قاراعاندا اۋىرلاۋ بولماس پا ەدى؟».
- جامباسىڭىزدى توسىڭىز... - مەدبيكە ايتۋىن ايتقانمەن ءسال قىرىنداعان جىگىتتەن جاۋاپ كۇتپەستەن ينەنى شىم ەتكىزدى. ءولارادا جاتقان بۇعان شىبىن شاققان قۇرلى سەزىلمەدى، مىناۋ اپپاق دۇنيەدە نەعىپ جاتقانىن دا بىلمەيدى. «سوندا وسىلاي ارەكەتسىز جاتا بەرەم بە؟» دەپ قيمىلداپ ەدى، اياق جاعى تاعى دا جەڭىل تارتىپ كەتتى.
- ءبىر اپتا جاتاسىڭ. اياعىڭ ابدەن جازىلعاسىن پروتەز-اياق سالعىزاسىڭ. ۇيىڭە بارىپ، ءبىراز دەمالاسىڭ با، الدە بىردەن الماتىعا تارتاسىڭ با؟ - دەدى ەڭگەزەردەي باس وتاشى تۇك بولماعانداي تۇكسيىپ.
- ۇيگە اقساق بوپ قايتپايمىن.
- مولودەتس! وندا بىردەن پروتەزگە جىبەرەمىز. جىگىت!
ولار شىققان ەسىكتەن ىلەس كىرىپ كەپ، كوزىن اشقان ءىنىسىن كورىپ، جانارىنان جاس پارلاپ ەگىلىپ قويا بەردى.
- ساعان سوققان وسى اۋداننىڭ ناشاندىك ءمىليتساسى ەكەن. رولدە ۇيىقتاپ كەتىپتى. قورقىپ، قاشىپ كەتىپتى، ەڭ بولماسا، بۇرىلىپ جاعدايىڭدى بىلمەي مە؟ حايدارلار ايتىپ ءجۇرىپ ۇستاتتى. سەنىڭ جەكەشەلەندىرۋدىڭ مۇشەسى بولعانىڭ دا جاقسى بولدى. حايدار اكىمگە سونى ايتىپ تۇرىپ الىپتى.
- ول تۇرمەدە مە؟
- جوق، كەپىلدە. ءوز تۇرمەسىنە ءوزىن قاماۋشى ما ەدى.
- ماشينە؟..
- ماشينەڭ قۇرىسىن. ءوزىڭ امان بولشى. اۋىل گۋ-گۋ. «امان قالعانىنا شۇكىر، تاعى ءبىر ماشينەنى قۇراستىرىپ الادى عوي» دەيدى. باسىڭ امان بولسىن، اياق قايدا كەتەدى دەيسىڭ. تەمىردەن سالىپ بەرەمىز، دەيدى عوي. اياعىن كومباين جەپ قويعان جادىرا دا تەمىر اياقپەن بايعا ءتيىپ، بالانى شۇبىرتىپ تۋىپ جاتىر عوي. ءوزى گەروي.
- ىلەس، قاسقىر تۇر ما؟
- تۇرماي قايدا كەتەدى. اپام قالعان ەتتى الدىنا تاستايدى. سەن كەتكەلى بەرى كوزىن ءبىر نوقاتتان الماي مۇلگىپ تۇرادى دا قويادى. قاسىنداعى اق قويانعا دا قارامايدى. ءما، سورپا اكەلدىم، سۋىپ قالماي تۇرعاندا ءىش. - ىلەس اكەلگەن سورپاسىن سوزبەن سۋىتقانىن بىلگەن جوق، كەسەگە قۇيىپ، ىنىسىنە ۇسىندى. تىلەس ەرنىن تيگىزدى دە، باسسالىپ ىشە قويمادى. سول ءسات مەدبيكە قىز تارس ەتكىزىپ باس جاعىنا قوس بالداقتى قويىپ كەتتى.
- دالاعا شىعام دەسەڭىز، رۇقسات.
تىلەس كوز الدى مۇنارتىپ، تالىقسىپ كەتتى. ءدال قاسىنداعى اپكەسى دە، ونىڭ قولىنداعى ءبىر كەسە سورپا دا مايدالانىپ، بولشەكتەنىپ، كوككە ۇشىپ بارا جاتتى. باس جاعىنداعى قوس بالداق تا بىرت-بىرت ءۇزىلىپ، ۇساق-تۇيەك جاڭقا بوپ ۇشىپ، توبەدە قالىقتاپ ءجۇردى. وتىرعان كۇيى اق جاستىققا شالقاسىنان ءتۇستى.
- ويباي، دوعدىر، ەسى اۋىپ قالدى، - دەپ ىلەس دالىزگە تۇرا جۇگىردى.
ەسەڭگىرەۋگە قارسى ءدارى ەككەننەن كەيىن ەسىن جيعان ول اپكەسىنە ەكى-اق اۋىز ءسوز ايتتى.
- ەندى كەلمەي-اق قويىڭدار. الماتىدان ۇيگە ءوز اياعىممەن ءجۇرىپ بارام...
***
الماتىدا تاعى دا اپپاق الەمگە مالىندى. اتشاپتىرىم كەڭ بولمە تولى قول-اياعى اقپەن تاڭىلىپ، اتقان تاڭنان جىلى اۋەز كۇتىپ اڭتارىلىپ جاتقاندار. ءدال قاسىنداعى سەرىگىنىڭ وڭ قولى جوق، «نە بولدى؟» دەسە، «ۇرلىقتان بولدى، مەنى پروتەزدەن كەيىن تۇرمە كۇتىپ تۇر» دەيدى اسپاي-ساسپاي. بۇل ءسوزدىڭ تىلەسكە اناۋ ايتقانداي جان اۋىرتار اسەرى بولماسا دا، اتشاپتىرىم بولمەدەگى ءارتۇرلى مىنەز-قۇلىقتىڭ ءوزى ءبىر الەم بوپ جان-دۇنيەسى جايىلا ءتۇستى.
- سەن شە؟ - دەيدى سەرىگى.
- جول اپاتى.
- سوققان كىم؟
- پوليساي.
- ۇستالدى ما؟
- كەپىلدە ءجۇر.
- ول قۇتىلىپ كەتەدى. ءبىزدىڭ قوعامدى ۇستاپ تۇرعان سولار، زاڭ دا سولاردىڭ جاعىندا.
«ءوزى بىلگىش، نەگە قىلمىس جاسادى ەكەن؟» دەپ تىلەس تاڭ قالدى. ەكى قول، ەكى اياعى جوق بىتەۋ ادامدار دا بار مۇندا. ولار اۋعانستاننىڭ تاقسىرەتىن تارتقاندار ەكەن. ەڭ جامانى - كۇتۋ. سارعايىپ كۇتۋ ادامدى شارشاتادى، وسال جۇرەكتىڭ ساعىن سىندىرادى. ايتپەسە ءبارى دە ومىردەن ءۇمىتتى. كەۋدەدە جانى بولعاننان كەيىن كىم بولسا دا ءوزىنىڭ ۇلەسىن ىزدەيدى. قاراشى، ۇرى دا ءۇمىتتى. ول تەمىر توردان قۇتىلعاسىن كاسىبىن قايتا جالعاستىرۋدى ينە-ءجىبىن دايىنداپ، جوسپارلاپ وتىر. ادامنىڭ الدانىشى - ءۇمىت. ۇيدەن جىراقتا، اناسى مەن اپكەسىنەن اۋلاقتا، اۋىلداستارىنان وقشاۋ جاتقاندا تىلەس وسىنداي وي كەشىپ، مۇگەدەك ءۇشىن دە قۋ تىرلىكتىڭ بەرەرى از ەمەس ەكەن-اۋ دەگەن بايلامعا توقتادى.
بيىكتە تۇرعان تەلەديداردىڭ ەكرانى بىج-بىج ەتىپ يرەك-يرەك سىزىقتار تولقىندانا جۇگىردى. بۇل - ءومىردىڭ كىرىسپەسى. ەكران وسىنداي يرەك-يرەك سىزىقتاردان كەيىن ادامدى كورسەتەدى، سونىڭ تىرشىلىگى تۋرالى ايتادى. «ماۋگلي تۋرالى مۋلتفيلم بوپ جاتىر. قاسقىر اسىراعان ادامنىڭ بالاسى، ول جاۋىز جولبارىستى جەڭىپ، ادامداردى قۇتقارىپ قالادى، ويتكەنى ونىڭ سۇيەگى - ادام، ادام اڭدى جەڭەدى. وسى... دەپ ويلانا قالدى تىلەس ماۋگليدىڭ ءار قىلىعىنا جۇرەگى ەلجىرەپ جاتىپ. - وسى قازىر ادامعا ادامنان گورى جان-جانۋار جاقىن بوپ بارادى. ولار اقشامەن ەسەپتەستەيدى عوي». ءوز ەسىگىنىڭ الدىنداعى ءبىر نوقاتتان كوزىن الماي تۇرعان قانشىقتىڭ بەينەسى جانارىن كەس-كەستەي بەرگەندە قۇلاعىنىڭ ءدال تۇبىنەن ۇرىنىڭ داۋسى ساڭق ەتتى.
- ۇكىمەتكە قويشى. زاڭدى تىڭدايىق. راحىمشىلىققا ىلىگەر مە ەكەنبىز؟ - دەدى. ونىڭ ارمانى - اۋىردىڭ ءۇستى، جەڭىلدىڭ استى، ينە-ءجىپ ۇستاعان قولىنىڭ كورپە كوكتەۋى دە وسى.
ەكراندا ۇلكەن جينالىس ءجۇرىپ جاتىر. ءماجىلىس پە، سەنات پا، ايتەۋىر ىعاي مەن سىعاي. قىلقىنعان بىرەۋ بايانداما جاساپ تۇر. ءبىر مەزەت شولتاڭ ەتە قالعان ءبىر سويلەمدى سىدىرتا وقىپ شىقتى. «جەكەشەلەندىرۋدە اسىعىستىق پەن كەمشىلىكتەرگە جول بەرىلدى». ودان ءارى قول جەتكىزگەن جەتىستىكتەر جايلى تولعانىپ كەتتى. سول جاداعاي جالعىز سويلەم ۇرىنىڭ قاسىندا ءتۇسىنىپ تىڭداپ وتىرعان تىلەستىڭ كوكىرەگىن مۇزداتتى. ءوزىنىڭ دە وسىعان قاتىسى بار ەمەس پە؟ ورىنداۋشىسى باسقا بولسا دا... پەرزەنتحانا مەن بالاباقشا جەكەشەلەنگەندە قول قويدى، قىرمان مەن شەبەرحاناعا دا. «ەندى مەن وسى پەرزەنت كورىپ، بالا تاربيەلەي الار ما ەكەم؟ اپام ايتپاقشى، ماعان بىرەۋ تيە قويار ما ەكەن؟ تيگەن كۇندە، توعىز اي، توعىز كۇننەن كەيىن ول قايدا بارىپ بوسانادى؟ جەكەشەلەندىرگەن ادام پەرزەنتحاناسىنىڭ ەسىگىنەن سىعالاتار ما ەكەن؟ مەنىڭ ءالى وتاسپاعان ايەلىم بوسانعانشا ول بۇزىلىپ كەتپەي پەرزەنتحانا تابالدىرىعىن ساقتاپ تۇرسا... مەن دە ەندى ەركەك بوپ تەمىر كولىك جۇرگىزىپ، قىرماندا ءدان سۋىرا الار ما ەكەنمىن؟ مىناعان ايتسام با ەكەن؟» دەپ قاسىنداعى ۇرىعا تومەنشىكتەپ كوز قيىعىن تاستادى. - جوق، ول مىنانى ەستىسە ماعان ساۋ قولىمەن پىشاق سۇعىپ الارى ءسوزسىز. ولار شەن-شەكپەن جامىلعانداردىڭ ارتىق قيمىلىن ەشقاشان كەشپەيدى عوي».
- اسىقپاعان جالعىز ستالين. ءبىز سونىڭ ارقاسىندا جەڭدىك نەمىستى. مەن سول نەمىس سوعىس اشقان جىلى تۋىپپىن. اكەم مەنى تۋعىزىپ، سوعىسقا كەتىپ، كيەۆتى العاندا ءولىپتى. اقىماق. مەنى ۇرى عىپ تاستاپ كەتكەنشە قاشپاي ما سوعىستان. قازىر اقشاسى بارلار مەن مىنا ءتىزىلىپ وتىرعانداردىڭ پەرزەنتتەرى اسكەرگە بارمايدى. اسفالت تەپكىلەپ، «مەنىڭ ەلىمدى...» ايتىپ جۇرگەندەر سەنى مەن مەنىڭ بالام. سوندىقتان جالعىز بالامدى ءدال ءوزىمنىڭ كوشىرمەم عىپ شىعارام... قورعانىس ءمىنىستىرىڭ دە اسكەردى كورمەگەن كينومەحانيك پا، بىردەڭە... ستالين بالاسىن العى شەپكە جىبەردى. سول بۇزىلماعان انت پەن تەمىر ءتارتىپتىڭ ارقاسىندا ءبىز جەڭدىك. بىرەۋدىڭ قاناتىنىڭ استىندا قوعامدى وزگەرتتىك. جەكەشەلەندىردىك. ەكى-ءۇش قاتىننان جەكەشەلەندىرىپ الدىق.
«قوي، بۇعان جەكەشەلەندىرۋگە قاتىسىم بار دەپ تىسىمنەن شىعارمايىن. قولى بولماسا دا اياعىمەن تەۋىپ، قانجوسا قىلىپ جۇرەر». ول جاقىن جاتقان ۇرىعا ءىشى جىلي باستاعانداي بوپ مەيىرىممەن قاراعاندا اققا مالىنعان مەيىربيكە قىز كەلىپ:
- قوراسانوۆ تىلەس، سىزگە ەرتەڭ پروتەز سالىنادى. كەشكى التىدان كەيىن تاماق ىشپەڭىز، سالۋ ۇزاققا سوزىلادى. سولومەنتسەۆ، سىزگە دە سولاي، - دەپ قاسىنداعى ۇرىعا قارادى.
تىلەس تۇلابويىنان ءبىر زىمىران قۇس ۇشىپ وتكەندەي جەڭىلدەپ قالدى. كۇتكەن كۇنى كەلگەندەي، ءبارىن دە ءبىر مەزەتتە بىتىرگەندەي بولدى. «ءبىر اي بويعى ولشەۋ، سىزۋ، ەگەۋ - ءبارى ارتتا قالىپ، ەندى ءوز اياعىممەن تىك تۇرماقپىن با؟». قاسىنداعى ۇرىنىڭ كوڭىلى توق ەمەس. ول مەدبيكە قىزعا جاۋاپ رەتىندە: «كريميناليستەر ءبارىبىر جىبەرمەيدى، امال جوق، قول كەرەك»، - دەپ ءبىر-اق قايىردى.
تەلەديدار جەتىستىكتى ايتىپ تاۋىسار ەمەس.
- جاعىن قارىستىرشى مىنانىڭ! - دەپ ۇرى نۇسقاۋ بەرگەسىن جاقىن كەرەۋەتتە جاتقان اقساق جىگىت ءبىر اياقپەن شوقاڭداپ بارىپ قىزىل نۇكتەنى باستى.
اپپاق دۇنيەدە قۇلاققا ۇرعان تاناداي تىنىشتىق ورنادى.
***
پويىز دوڭعالاعىنىڭ ءجۇرىسى ادام جۇرەگىنىڭ ءدۇرسىلى سياقتى. جۇرەك ءلۇپ-ءلۇپ سوقسا، دوڭعالاق ەكپىندەپ، ەنتەلەيدى. ايىرماسى - پويىز كەستە بويىنشا توقتاپ، قايتا جۇرەدى. جۇرەك توقتاۋدى بىلمەيدى، توقتاسا قايتىپ جۇرمەيدى. سونان بولار، ول ادام اتىمەن بىرگە اتالادى، ادام مەن جۇرەكتىڭ بىرگە تۋىپ، بىرگە ءولۋى دە وسىدان. ول جۇردەك پويىزبەن الماتىدان شىققالى بەرى وسىنى ويلاپ كەلەدى. تەمىرمەن جانى ءبىر ەدى، تەمىردەن ءتۇيىن ءتۇيىپ، «تەمىر تىلەس» دەگەن لاقات اتى دا بار ەدى. قالاي بولعاندا دا تەمىردىڭ اتى تەمىر، ونىڭ الپىس ەكى تامىرى، قۋالاپ اققان قانى جوق، ول - ادامعا قىزمەت ەتۋشى مىلقاۋ دۇنيە. سول ءتىلسىز تىلسىمنىڭ ارقاسىندا مۇگەدەك بولدى، سول تەمىر دۇنيە اسىعىپ، اۋىلىنا الىپ كەلە جاتىر. ەكى اياعى دا تەمىر، الپامساداي جىگىتتىڭ بار سالماعىن تەمىر جانكەشتى كوتەرىپ كەلەدى. تۇندە شەشىپ جاتۋعا بولادى دەپ ەدى، ول پروتەز - اياعىنىڭ باۋىن اعىتپادى، ۇيگە بارعاسىن ءبىر-اق قول تيگىزەيىن دەدى. «ون سەگىز ساعاتقا ءسۇت تە شىدايدى، مەن اداممىن عوي» دەپ ءوزىن تاكاپپار ۇستادى. «استىڭعى ورىندىققا جاتاسىز با؟» دەپ بۇلدىرشىندەي قىز كىشىلىك تانىتىپ ەدى، بيلەت ءنومىرى بويىنشا ونان دا باس تارتىپ، سەكىرىپ ۇستىنە شىقتى. بۇنىڭ تەمىر اياق ەكەنىن كۋپەدەگى ءۇش كورشىسى دە ءبىلىپ كەلە جاتقان جوق. «ادامنىڭ دا تەمىرى بار. سەنىڭ كوسەگەڭ كوگەرسىن» دەپ، وزىنە جول بەرگەن ءبۇلدىرشىن قىزعا ءىشى ەزىلىپ كەتتى. ءوزىن مۇگەدەك قىلعان ادام كەلىپ كەشىرىم دە سۇرامادى. بۇنىڭ بار كىناسى - ونى باسىپ وزۋىندا ەكەن. بۇل ايماقتا ناشاندىك ءمىليتسانى - ءمىليتسا باستىعىن ەشكىم دە باسىپ وزۋعا قاقىسى جوق ەكەن. جامان «موسكۆيچ»-ءتىڭ اتانداي «دجيپ»-ءتى جولدا قالدىرۋى بۇل وڭىردە ساناعا سىيمايتىن سالت، ءتىپتى سالتتى بۇزعان ساياق قۇبىلىس بوپ قابىلدانادى ەكەن. ول شىعىندى تولەۋى ءتيىس. شىعىن ەمەس، ادامدىق ءيىلۋ شە؟ «ەگەر ول ادامدىق ءسوزىن ايتىپ، الدىما كەلسە كەشىرە سالار ەدىم. جانىم ساۋ، ەكى قولىم امان، سوعىستان اقساق بوپ كەپ كوشتەن قالماعانداردى دا كوردىك، انا ءبىر ۇشقىش ورىس كينودا جانسىز اياعىمەن جاۋ تىلىنان جىلجىپ ءوتىپ، تەمىر اياقپەن بي بيلەپ، جۇرتتى ەستەن تاندىرادى ەمەس پە. مەيلى، اركىم ءوز قادىرىن ءوزى ءبىلسىن. مەنىڭ تەمىرگە وكپەم جوق، ءالى-اق تەمىرمەن دە قايتا قاۋىشىپ، تەمىر-اياقپەن دە ادامشا ءومىر سۇرەم. تەك تىرشىلىكتە تەمىر-ادامعا اينالىپ كەتپەسەم...». ول توسەك تارتىپ جاتقالى ءالى ءبىر كورمەگەن اناسىن ويلادى. «اپاما ءبىر جاقسىلىق ىستەسەم دەپ ەم. تەمىر اياقپەن ءجۇرىپ... ماعان قارايتىن قىز بولسا... ءوزىم سياقتى اياعى اقساق، قولى شولاق، كوزى قيتار بىرەۋ بولسا... مۇگەدەك بولسا دا ءدۇرس-ءدۇرس سوققان ادال جۇرەگى بولسا... اپام ءۇشىن بارىنە بارام...»
پويىز ءدۇرسىلى بىرتىندەپ باسىلىپ، بەكەتكە كەلىپ توقتادى. جەزدەسى حايدار، اپكەسى ىلەس، سالى سۋعا كەتىپ اۋىل اكىمى مۇقاش تۇر. «انا قارا، اۋداننىڭ باس دارىگەرى كارىمباەۆ...» كارىمباەۆتى كورگەندە ادامداردىڭ ءبارى وزىنە اياۋشىلىق جاساپ كەلىپ تۇرعانداي كورىندى. پويىز توقتاعان مەزەتتە تەمىر باسقىشتان ۆوكزالدىڭ اسفالت توسەلگەن الاڭىنا سەكىرىپ ءتۇستى.
- مىنە، جىگىت! - دەدى ءوزىن اۋرۋحانادان الماتىعا قول اربامەن يتەرىپ شىعارىپ سالعان باس دارىگەر. - جەدەل جاردەمگە مىنگىزىڭدەر.
- باسقا كولىك جوق پا؟
- بار. مەنىڭ ماشينەم بار.
- ءسىزدىڭ ماشينەڭىزدىڭ ماڭدايىندا كرەست، قابىرعاسىندا «03» تۇر عوي. مەن ءبىر قاراپايىم، ءوزىمنىڭ «موسكۆيچىم» سەكىلدى ءجاي ماشينەگە مىنسەم دەپ ەم. كۇندەلىكتى تىرشىلىكتە جۇرگەندەي...
- ءوزىڭ ءبىل، - دەپ باس دارىگەر بۇرىلىپ كەتتى. - ءبىر جەتىدەن كەيىن سوعارسىڭ. زەينەتاقىعا انىقتاما بەرەم.
تىلەس ۇندەمەدى. جەزدەسىنىڭ «جيگۋليىنە» ءمىنىپ جاتىپ:
- كۇتىپ الۋعا ناشاندىك ءمىليتسا كەلمەپتى عوي، - دەدى.
- ەرتەڭ ونىڭ سوتى. كەپىل مەرزىمى ءبىتىپ، قۇلىپاستى جاتىر، - دەدى جەزدەسى.
- وبال-اي، - دەدى تىلەس. - ءوز تۇرمەسىنە ءوزى جاتقانى ما؟.. - ميىعى تارتقاندا قۇس مۇرنى مەن ەزۋىنىڭ اراسى دىرىلدەپ كەتتى.
ەكى جارىم شاقىرىم جول - يەك استى. ەكى ارالىق ىلەس ايتقان اڭگىمەمەن ەداۋىر قىسقاردى.
- اپام جالعىز قويىن سويىپ، قازانىن قايناتىپ، كۇتىپ وتىر. اۋىل اراسىنىڭ باتاسىن الام، دەيدى. كەيىنگە قالدىرمايمىن، دەيدى.
- قوي باردا اپام قارا قازانىن قايناتا بەرسىن. قوي تاۋسىلعاسىن قويادى عوي.
- ءوزى دە سوعان كەلە جاتىر، - دەپ الدىندا وتىرعان جەزدەسى قىرىنداي قارادى.
ءۇي جانىنا ءوزىنىڭ بايگەتورىسى - قولمەن قۇراستىرعان «موسكۆيچىنىڭ» قاڭقاسىن اكەپ قويىپتى. ءبۇرىسىپ، مايىسىپ، جۇك سالعىشى جۇلىنىپ، موتور تۇسى ۇڭىرەيىپ، ءۇي تۇبىندە تەمىردىڭ تابارىگى تۇر. تەك ءتورت دوڭگەلەگى امان. «سۇيرەۋگە جاراعاسىن اكەپ تاستاعان عوي» دەپ، قايىڭنىڭ بەزىندەي قاتتى جىگىت اپاتقا ۇرىنعالى العاش رەت كوڭىلى بوسادى. كوزىنە جاس كەلگەن جوق، استىنداعى اتىنان بىرەۋ اۋدارىپ ءتۇسىرىپ تاستاعانداي ماجىقتى. قاڭقانىڭ قاسىنا بارىپ سەلت تۇردى. قولىن مىج-مىج قاڭىلتىرعا تيگىزىپ ەدى، تۋ سىرتىنان جەزدەسىنىڭ جان داۋسى شىقتى.
- وۋ، شەشەڭ كۇتىپ تۇر عوي!..
تىلەس اناسىنا جاقىن كەلدى. ءتوزىمى دە اناسىنىڭ اق سۇتىمەن كەلگەن، قاتتىلىعى دا پاتىماشتىڭ قانىنان دارىعان. بەت-بەينەسى ءوزى ەمىس-ەمىس بىلەتىن اكەسىنىڭ قالىبىنان اۋمايدى. بالاسىنىڭ اقساڭداماي، شوقىراقتاماي جەر باسىپ كەلە جاتقانىنا پاتىماش قاراپ تۇرىپ ءتاۋبا ايتتى. وسى كىشكەنتاي «قىزىلتاڭدا» ءابدۋالىنىڭ بالاسى ماشينەدەن كەتسە، نەسىبەلى كەلىننىڭ جالعىزى ماس بوپ ماشينەمەن كوپىردەن قۇلاپ كەتتى، اقجان مەن باكىردىڭ بالاسى ماشينە مەن ماتاسەكىل قاقتىعىسىنان كەتتى. اللا جار بولعان ەكەن، جانىم! وقشى-اتانىڭ كيەسى قورعاعان ەكەن، جانىم! ءوزىڭ دە ءبىر جۇتىم سۋعا العىسىز اپپاق بوپ كيىنىپ شىعىپ ەدىڭ!» دەپ كۇبىرلەپ، كوڭىلىمەن تىلدەسىپ تۇرعاندا ەسىك الدىنداعى توردان ىر-ر ەتكەن ۇرەيلى داۋىس ەستىلدى. قانشىق اياداي توردىڭ ءىشىن ارلى-بەرلى اينالىپ، ءتىسىن اقسيتىپ، تىلەسكە قاراي اتىلىپ، تورعا جابىستى. تۇمسىعى توردىڭ تەسىگىنە كىرىپ، اق ازۋمەن كونتەمىر سىمدى اشىرقانا شايناپ، ارەڭ دەگەندە تۇمسىعىن توردان بوساتىپ اپ، ءارلى-بەرلى دوڭگەلەك سىزىپ اينالا بەردى.
- دوسىڭ ساعىنعان ەكەن، - دەدى جەزدەسى.
تىلەس انا-قاسقىرعا قاراي اياق باسا بەرىپ، وشاق باسىندا قازان استىنان شىققان ءتۇتىن ءوڭىن كولەگەيلەپ تۇرعان اناسىنا بۇرىلدى. انا-قاسقىر ەندى جەر جاستانىپ اپ، قۇلاعىن تىكىرەيتىپ، انالى-بالالى ەكەۋدىڭ جۇزدەسۋىنە كوز قۇمارى قانعانشا قىزعانا قارادى. الدىڭعى اياعىمەن جەر تىرمالادى، ارتقى اياعىن بايلاعان اق شۇبەرەك ابدەن كىرلەپ، جىلتىراپ كەتكەن ەكەن، ول دا تىنىمسىز قوزعالىستان قاراڭ-قۇراڭ ەتتى.
پاتىماش بالاسىنىڭ قاۋىن باسىن قوس الاقانىمەن وزىنە قىسا تارتىپ، قۇلاعىنا ەستىلەر-ەستىلمەستەي ءسوز ايتىپ سىبىرلادى.
- اياعىڭ جارىم بولسا دا باسىڭ امان. اياعى اقساقتار دا ءولىپ جاتقان جوق، ءومىر ءسۇرىپ جاتىر. ارتىڭدا تۇقىم قالدىر. ۇيگە كىرىڭدەر، - دەپ تەز قيمىلداپ، وشاقتان شىعىپ تۇرعان جالپىلداق وتىندى وتقا قاراي اياعىمەن ىسىردى. ساز بالشىقتان سوققان قازاقى پەش گۇرىلدەي تارتىپ، سۋ قايناپ، ساداقاعا سويعان توقتىنىڭ ەتى بۇلكىلدەي باستادى.
قاسىندا قىرماننان اكەلگەن تايقازان توڭكەرىلىپ جاتىر.
***
تۇندە تىرپ ەتپەي ۇيىقتادى. سالەم بەرە كەلگەن ۇلكەن-كىشىنى ءتۇن اۋا شىعارىپ سالدى، سىنىپتاستارىمەن بىرگە اۋەنگە قوسىلىپ ءان شىرقاپ، كوڭىل كوتەردى. وسىنىڭ ءبارى پويىزدىڭ دوڭعالاق دۇرسىلىنە قوسىلىپ، ادام سۇلباسىن ەداۋىر شارشاتىپتى، شالقالاپ جاتقان كۇيى قىبىر ەتىپ قوزعالماستان تىرپ ەتپەي ۇيىقتاپتى. كوزىن اشسا، سىبىرلەپ تاڭ اتىپ كەلە جاتىر ەكەن. كۇزدىڭ سوڭى قاراشا ەندى قار كۇتىپ تۇر. تىلەس تۇڭعىش رەت دەنەسىنەن ءبولىپ الىپ تاستاعان تەمىر اياعىن تىزەسىنە قايتا كيگىزىپ، بۇرانداسىن بۇراپ، دالاعا شىقتى. قاسقىر تۇرعان ۇيشىككە جاقىنداپ ەدى، قانشىق قوزعالمادى، بۇدان تەمىر ءيىسىن سەزىپ بىلق ەتپەدى. قاسقىر ادامنان قورىقپايدى، تەمىردەن قورقادى، تەمىردىڭ ار جاعىندا ۇڭعىسى ۇڭىرەيىپ مىلتىق تۇرادى. قارا تورعايلار ۇياسىنا كىرىپ-شىعىپ ءجۇر. ءۇش اق قويان ابدەن سەمىرىپ، ىرس-ىرس ەتىپ ارەڭ دەمالادى. «كورۋ اقىسى - 50 تەڭگە» دەگەن جارناما جازۋ جىڭعىل قوراعا تامان ىسىرىلسا دا، قۇلاماي تىگىنەن تۇر.
تاڭعى تازا اۋادا سامال جۇتىپ، سەرگىپ جۇرگەندە ءبىر ماشينە كوشەنى شاڭداتىپ وسىلاي قاراي كەلە جاتتى. بۇل - جەزدەسى حايدار ەدى. وسى ەكى ارادا اپاسى قاسىنا كەلدى دە: «تىلەس، ءوزىڭ كەلدىڭ عوي، ەندى قاسقىردى اپارىپ تاستا، ونىڭ دا يەسى بار عوي»، - دەدى جايباراقات. قۇپتاعانداي باس يزەدى، بىراق ءۇن قاتپادى.
«جيگۋلي» بۇرىلىپ كەپ جەزدەسى تۇسە بەرگەندە:
- ەرتەلەتىپ ءجۇرسىز عوي؟ - دەدى.
- مىنانى ماشينە قۇراستىرىپ العانشا سەن ءمىن. ساعان ماشينەسىز بولمايدى عوي.
- سول ءۇشىن بە؟
- سول ءۇشىن. اناۋ ناشاندىك ءمىليتسا كەشە سوتتا راحىمشىلىققا ىلىگىپ، بوساتىپ جىبەرىپتى.
- و نە قىلعان راحىمشىلىق؟
- تاۋەلسىزدىكتىڭ بەس جىلدىعىنا...
تىلەس الماتىدا پروتەز-قول سالدىرماق بوپ قاتار جاتقان ۇرىنى ويلاپ كەتتى. ونىڭ جارىقشاق ءۇنى دە انىق ەستىلدى. «ول قۇتىلىپ كەتەدى، زاڭ سولارعا قىزمەت ەتەدى...».
- مەن اسىعىسپىن. سەن، - دەدى دە، توقتاپ قالدى. «زەينەتكەرلىك قۇجاتىڭدى قاشان دايارلايسىڭ؟» دەگەلى تۇردى دا، «سۇرايتىن كەز كەلەر» دەپ جولعا جاياۋ شىعىپ كەتتى.
تىلەس تور قوراعا كىرىپ، موينىنا كەندىر ءجىپ بايلاپ، قاسقىردى الىپ شىقتى.
- اپا، - دەدى انادايدا تۇرعان شەشەسىنە. - ءۇش اق قويان ابدەن سەمىرىپتى، بىرتىندەپ سويىپ الا بەرىڭىز. قوراڭدا نە قالدى سوياتىن؟
- ءوزىم دە سونى ويلاپ ءجۇرمىن، - دەدى اسپاي-ساسپاي.
- قارا تورعاي ۇياسىنا كىرىپ-شىعىپ جۇرە بەرسىن. - ماشينەنىڭ ارتقى ەسىگىن اشىپ، قاسقىردى كىرگىزدى. ارتقى ءۇش ادامدىق ورىندىققا جىڭىشكە بەل قانشىق ەركىن سىيدى. جامباستاپ جاتىپ اپ، ءوزى ەكى اي تۇرعان مەكەندى قاسقىر كوزىمەن ءبىر شولىپ شىقتى. ول بۇل جەردى اداسپاي تابار الاشۇبار پەيىلىن العا ساپ بارا جاتىر ەدى.
ماشينە گۇر ەتتى. «ءرول ورنىندا، جىلدامدىق اۋىستىرعىش قاقايعان تەمىر ورنىندا، ماي تابانمەن مىجىپ باسار جىلدامدىق كۇشەيتكىش پەن تەجەگىش ورنىندا ما ەكەن؟». ول تەمىر اياعىمەن كۇشەيتكىشتى باستى. موتور گۇرىلدەپ، ءتۇتىن بۋداقتاپ بارادى. ارتقا شەگىنىپ، قايتا العا ءجۇردى. تاعى دا ارتقا شەگىنىپ كوردى، «ەندى نە دە بولسا العا ايداۋ كەرەك». تاڭ اتپاي جەڭىل ماشينە جولعا شىقتى. گاز كۇشەيتكىش قالاقتاي تورتبۇرىشقا تەمىر تابان تيگەن سايىن جەڭىل ماشينە قامشى جالاتقان تۇلپارداي ىتقىپ كەتەدى. تەجەگىشتى ءالى باسقان جوق. «توقتار كەزدە ءبىر-اق باسام، توقتاتۋ قيىن دەيسىڭ بە». ارتتاعى قاسقىر باسىن كوتەرىپ، ورىندىقتا بەلۋاردان جوعارى وتىر. باعانا، ماشينە جۇرەردە، شەشەسى قورقىپ كەتتى. «تۋ سىرتىڭنان قاسقىردى قاراتىپ قويعانىڭ نە؟!» - دەدى كۇبىرلەپ. سوسىن بالاسىنىڭ تەزىنە سالعان. «الىپ كەلگەن ادام اپارىپ تا تاستاي الادى». ال «ادامنان گورى ماعان قاسقىردىڭ مەيىرىمى مول بوپ تۇر عوي، - دەگەن وي بالاسىنىڭ توبەسىن شىم ەتكىزگەن. - شىنىندا، جەلكەمدى باس سالىپ شايناپ تاستاسا. جوق، قاسقىر جىرتقىش بولعانمەن اداسپايدى». بىردە اۋىل شەتىنە شىققاندا اناداي جەردە الاقتاپ قاراپ تۇرعان قاسقىردى كورگەن. «بۇل نەگە قاشپايدى؟» دەسە، «بىزدە مىلتىق جوق قوي» دەيدى قاسىنداعىلار. «مەنىڭ دە پروتەز-اياعىمنىڭ ءيىسى ءالى كەتكەن جوق، دالانىڭ ءيىسى سىڭگەن جوق. وسى ءيىس-اق ونى تاڭقالدىرىپ كەلەدى» دەگەنشە، «شوشقا بازدىڭ» توبەسى كورىندى. - ونىڭ ارعى بەتى - قالىڭ توعاي مەن جىنىستى القاپ. سوعان جەتكىزسەم، ءىنىن ءوزى-اق تابادى».
«شوشقا بازدىڭ» ارعى بەتى تابان ءىزى تيمەگەن قورىس - باتپاقتى جەر جەڭىل كولىكتىڭ دوڭگەلەگىن جۇرگىزبەي وزىنە جەلىمدەي تارتا بەردى. تىلەس تىزەسىن سوزىپ، تەمىر اياقپەن تۇڭعىش رەت تەجەگىشتى باستى. ماي تاباننىڭ مىجۋىنداي ەمەس، تەمىرگە تەمىر تاق ەتىپ ءتيىپ، ماشينە قالت توقتاعاندا ارتىنداعى قاسقىر دا ەمپەڭ ەتىپ، تۇمسىعىمەن يىعىن جالاپ ءوتتى. توقتاعان بەتتە ارتقى ەسىكتى اشتى. قاسقىردىڭ موينىنان كەندىر ءجىپتى شەشىپ اپ لاقتىرىپ جىبەردى. قانشىق الدىڭعى ەكى اياعىمەن بيىككە سەكىرىپ، بۇنى ءبىر اينالدى. «قاپ، ارتقى اياعىن بايلاعان اق شۇبەرەكتى شەشپەپپىن-اۋ. ەندى ماعان ۇستاتپايسىڭ. اق شۇبەرەك تە ابدەن كىرلەپ كەتىپتى. كەشىر، ەكى اي ادامعا ويىنشىق قىلعانىما. مەن دە ەكى اي ءوزىڭ سياقتانىپ جاتتىم. ادامدار اراسىندا ەكەۋمىز بىردەي بولدىق، - دەپ جاپان دالادا جان سارايىن جايىپ سالدى. - بار، بارا عوي، اۋىلعا قوي كەلگەندە قايتىپ كەلەرسىڭ. سوندا تانىرسىڭ مەنى».
تىلەس كەلگەن ىزىمەن قايتا جولعا ءتۇستى. اسىقپاي ءجاي ءجۇردى. اسىققاندا قايدا بارادى؟ كورەتىنى ءبىر نارسە - وزىنەن ىڭگا ەستىپ، جايالىق جۋعىسى كەلەتىن شەشەسى، ەسىك الدىنداعى جاتاعان وشاق، ونىڭ ۇستىندەگى قارا قازان.
ەسىك الدىنا كىرگەندە اۋەلى كوزىنە شالىنعانى - قىرماننىڭ قازانىن جىڭعىل قوراعا تامان توڭكەرىپ قويىپتى. اپاسى وشاقتاعى قازانعا سۋ قۇيىپ ءيىلىپ تۇر. ءۇش قوياننىڭ بىرەۋىن سويىپ اپ، قالادان قاڭسىپ كەلگەن جالعىزىنا جاس سورپا ىشكىزۋگە ارەكەتتەنىپ جاتىر.
بالاسى قوي بولماي قويان بولسا دا قارا قازاننىڭ قايناعانىنا قۋاندى.
توڭكەرىلىپ تۇرسا قايتەر ەدى.
اپاسى ارتىنا بۇرىلدى. جىڭىشكە جىڭعىلدى مىسە تۇتپاي قىزىل جالىنى ءۇيىرىلىپ، قازان ءتۇبىن جەلپ-جەلپ ەتىپ جالاپ الار سەكسەۋىلدىڭ جالپىلداعى بولسا عوي، شىركىن دەگەندەي ەر-ازاماتقا ەمەۋرىن بىلدىرە قارادى. سونى سەزگەن تىلەس قالعان تىرلىكتىڭ ءبارىن وزىنە قالدىردى دا، تۇلابويىنان جۇگىرىپ وتكەن ءبىرتۇرلى سۋىق سەزىممەن قارسى الدىنداعى ءتۇپ-ءتۇزۋ سيدام بورەنەنىڭ ۇشار توبەسىنە كوز تىكتى. از-كەم جەلكەممەن جەلپ-جەلپ ەتكەن كوك تۋ كوڭىلىن دەمدەدى.
«اباي-اقپارات»
