ەلىمىزدىڭ سولتۇستىگىندەگى قاقپا - قىزىلجار (پەتروپاۆل) قالاسىنا بارۋدىڭ ءساتى تۇسكەن ەدى. جۇرت اۋزىندا جۇرگەن قازاقستاننىڭ سولتۇستىگىندەگى بەس قالانىڭ ءبىرى دە، بىرەگەيى. بۇل قالانىڭ قازاقستاندىكى ەكەندىگىنە سولجەنيتسىن، دۋگين، گورباچەۆ جانە جيرينوۆسكيلەر كۇمان كەلتىرىپ، ءجيى مالىمدەمە جاسادى. الايدا، بۇل مالىمدەمەلەرگە قۇلاق اسىلمادى. تاريحي ادىلدىك ورناپ، قازاقستاننىڭ سولتۇستىك قاقپاسى ايقىندالدى. شەكارالارىمىز نىعايتىلدى. ايتسە دە، پەتروپاۆل اتاۋىن قىزىلجارمەن الماستىرۋ جايلى اڭگىمە كوتەرىلگەندە، وعان قارسى بولۋشىلاردىڭ دەنى ونىڭ سەبەبىن مۇنداعى ورىس ۇلتى وكىلدەرىنىڭ جاپپاي كوشىپ كەتەتىندىگىمەن تۇسىندىرگەن ەدى.

ەلىمىزدىڭ سولتۇستىگىندەگى قاقپا - قىزىلجار (پەتروپاۆل) قالاسىنا بارۋدىڭ ءساتى تۇسكەن ەدى. جۇرت اۋزىندا جۇرگەن قازاقستاننىڭ سولتۇستىگىندەگى بەس قالانىڭ ءبىرى دە، بىرەگەيى. بۇل قالانىڭ قازاقستاندىكى ەكەندىگىنە سولجەنيتسىن، دۋگين، گورباچەۆ جانە جيرينوۆسكيلەر كۇمان كەلتىرىپ، ءجيى مالىمدەمە جاسادى. الايدا، بۇل مالىمدەمەلەرگە قۇلاق اسىلمادى. تاريحي ادىلدىك ورناپ، قازاقستاننىڭ سولتۇستىك قاقپاسى ايقىندالدى. شەكارالارىمىز نىعايتىلدى. ايتسە دە، پەتروپاۆل اتاۋىن قىزىلجارمەن الماستىرۋ جايلى اڭگىمە كوتەرىلگەندە، وعان قارسى بولۋشىلاردىڭ دەنى ونىڭ سەبەبىن مۇنداعى ورىس ۇلتى وكىلدەرىنىڭ جاپپاي كوشىپ كەتەتىندىگىمەن تۇسىندىرگەن ەدى.

پەتروپاۆلعا ۇشاق تا سيرەك قاتىنايدى، الماتى مەن استانادان اپتاسىنا ەكى-ءۇش رەت «Skat» اۋەكومپانياسىنىڭ 50 كىسىلىك «Bombardier-200» اۋە كەمەسى قاتىنايدى ەكەن. «ەير استانا» بۇل وڭىرگە ۇشاق ۇشىرمايدى. بىراق سوعان قاراماستان، پەتروپاۆل اۋەجايى حالىقارالىق دەگەن اتاۋعا يە. ويتكەنى قازاقستاننىڭ قيىرىندا جاتقان شاعىن قالا رەسەيگە ءتيىپ تۇر. كەزىندە قازاقتىڭ تاريحي مەكەنى بولعان ومبى قىزىلجاردان 250 شاقىرىم قاشىقتىقتا عانا. ۇشاقتان تۇسىسىمەن كوزىڭىزگە «پەتروپاۆلدىقتار - ەلباسىنىڭ تىرەگى، پەتروپاۆلوۆتسى - وپورا گلاۆى گوسۋدارستۆا» دەگەن قازاق-ورىس تىلدەرىندەگى ۇندەۋ كوزگە وتتاي باسىلادى. شاعىن عانا اۋەجايدىڭ عيماراتى دا قاراپايىم. قابىلداۋ مۇمكىندىگى دە شەكتەۋلى ەكەندىگى بايقالادى. اۋەجايدان قوناق ۇيگە دەيىن تاكسي ءبىزدى مىڭ تەڭگەگە جەت­كىزىپ تاستادى. كۇن جەلەمىك، دالاداعى اۋا تەمپەراتۋراسى 12 گرادۋستى كورسەتىپ تۇر. قىزىلجارداعى العاشقى كۇنىمىزدە بايقاعانىمىز - قالانىڭ تازالىعى، ەكىنشىسى الماتىداعىداي قول كوتەرىپ كەز كەلگەن ماشينانى توقتاتىپ، قالاعان باعىتىڭا جول تارتۋعا مۇمكىندىك جوق. تاكسيلەر تەك ارنايى شاقىرتۋمەن كەلەدى، ءارى ارزان. قىزمەت كورسەتۋ ورنىندا نەگىزىنەن ورىستار باسىم ەكەن. قازاقتاردىڭ ءوزى قازاقشا ءتىل شىعارا قويمايدى، بىرەن-ساران بولماسا. كەيبىرى «سىزدەر سولتۇستىكتىڭ قازاقتارى ورىس بوپ كەتتى» دەپ ويلاماڭىزدار، مۇندا دا نامىسىن وت قارىعان ازاماتتار جەتەرلىك»، - دەپ اقتالادى.

تاكسي جۇرگىزۋشىمەن اڭگىمە

قىزىلجاردا «ابىلايحاننىڭ اق ءۇيى» دەپ ۇكىلەنگەن، قازاق تاريحىندا ماڭىزى ەرەكشە ابىلايحاننىڭ رەزيدەنتسياسى بار ەكەن. رەزيدەنتسياعا باس سۇعىپ، ابىلايحاننىڭ قازاق تاريحىنداعى الار ورنى، ول قولدانعان زاتتار، اڭىراقاي شايقاسى، مۇراجايداعى ەكسپوناتتار جايىندا ءبىلۋدىڭ مۇمكىندىگى تۋدى. ەكى قاباتتان تۇراتىن مۇراجاي ءۇيىنىڭ ءبىرىنشى قاباتى مۋزەي اكىمشىلىگىنە، ەكىنشى قاباتى مۇراجاي ەكسپوناتىنا ارنالعان. اۋەلى ەكاتەرينا ءىى پاتشايىم بۇل جەرگە ابىلايحانعا ارناپ ەكى قاباتتى ءۇي سالدىرعان ەكەن. كەيىن پاتشالىق رەسەي ابىلايحاننىڭ توزىعى جەتكەن ورداسىن لازارەتكە اينالدىرعان. بىراق سوعان قاراماستان جەرگىلىكتى حالىق بۇل مەكەندى «ابىلايحاننىڭ اق ءۇيى» اتاپ كەتكەن. 2007 جىلى قاراۋسىز قالعان لازارەت رەكونسترۋكتسيا­دان وتكىزىلىپ، ابىلايحانعا ارنالعان مۇراجاي رەتىندە قايتا جاساقتالعان. مۋزەي ءۇيىنىڭ الدىندا ابىلايحاننىڭ ەسكەرتكىشى مەنمۇندالايدى. ءتورت بولىمنەن تۇراتىن مۇراجايداعى ەكسپوناتتار دا باي تاريحتان وزگەشە سىر شەرتەدى ەكەن. الايدا اڭىراقاي شايقاسىندا ماڭىزدى ءرول اتقارىپ، بۇكىل قازاقتىڭ قولباسى بولعان ابىلقايىر حان مەن XIX عاسىردىڭ ءبىرىنشى جارتىسىندا ون جىل بويى قارنىمىزدى اشتىردى.
«ابىلايحاننىڭ اق ۇيىنەن» شىق­قاننان كەيىن ارنايى شاقى­رىل­عان تاكسيگە وتىردىم. تاكسيستىڭ ماشيناسىنداعى رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ تۋى كوزىمە ءتۇستى. وتىرار وتىرماستان ودان ماشيناسىندا نەگە رەسەيدىڭ تۋى جۇرگەنىن، نەگە قازاقستان ازاماتى رەتىندە ماقتانىشپەن قازاقستان تۋىن الىپ جۇرۋگە بولمايتىنىن سۇرادىم. ول وزىمە بىردەن دۇرسە قويا بەرىپ، «ءسىز ءناتسيسسىز بە؟» دەگەن ساۋال قويدى. مەن «ناتسيست» ەمەس ەكەنىمدى، الايدا قازاقستان ازاماتى رەتىندە ەلدىڭ مەملەكەتتىك رامىزدەرىنە قۇرمەت ءبىلدىرۋ قاجەتتىگىن ايتىپ ەدىم، ول بۇل جايىندا ارى قاراي ءسوز قوزعاماۋىمدى ءوتىنىپ، ءبىر-ءبىرىمىزدىڭ كوڭىل كۇيىمىزدى بۇزباي-اق قويايىق دەدى. مەن ونىڭ كوڭىلىمدى رەسەي تۋىن اسقاق كوتەرىپ جۇرگەنى ارقىلى-اق بۇزعاندىعىن ايتتىم. سوڭىندا ول بۇل تۋدى بىرەۋلەردىڭ سىيعا ۇسىنعانىن، سول سەبەپتى دە ماشيناسىنا ءىلىپ قويعاندىعىن ايتتى. «ال نەگە ونىڭ قاسىندا قازاقتىڭ تۋى جوق؟» دەگەن ساۋالىمىزعا ونى ەشكىم سىيلاماعاندىعىن ايتىپ اقتالدى. «مەن قازاقشا جاقسى بىلەم» دەگەن ەدى تاكسيست، بىراق مەجەلى جەرگە جەتكەنشە ءبىر اۋىز قازاقشا ءتىل قاتپادى. ءتۇسىپ بارا جاتىپ، «قازاقشا سويلەمەدىڭىز عوي» دەپ ەدىم، «ءسىز قاجەتسىنبەدىڭىز عوي» دەدى.
وسى اڭگىمەنى جانىمداعى ءارىپ­تەس­تەرىمە ايتقانىمدا ولاردىڭ دا بىرنەشە تاكسيدەن سونداي كورىنىستىڭ كۋاسى بولعاندىعىن ەستىدىم. وسى ساتتە ءبىزدىڭ ءجيى ايتاتىن وتارسىزداندىرۋ ساياساتى بالتىق جاعالاۋى ەلدەرىندەگىدەي تاۋەلسىزدىك العان ساتتەن جۇرگىزىلگەندە، بۇگىنگىدەي شابادانىن جيناپ، كەتۋگە دايىن تۇراتىن، سويتە تۇرا قازاقستانداعى جۇماق ءومىردى تاستاعىسى كەلمەيتىن، الايدا قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىگىن مويىنداعىسى كەلمەيتىن ازاماتتار لەگى قالىپتاسپاس ەدى-اۋ دەگەن وي قىلاڭ بەردى.

ۆوكزال نەگە
رەسەيدىڭ قولىندا؟

«قۋىرداقتىڭ كوكەسىن تۇيە سويعاندا كورەسىڭ» دەگەندەي پەتروپاۆلدى جۇرتشىلىقتىڭ رەسەيدىڭ ءبىر بولشەگى رەتىندە سەزىنەتىنىن ونىڭ تەمىر جول ۆوكزالىنا بارعاندا كوردىك. 20 جىلدان بەرى ەلىمىزدىڭ سولتۇستىگىندەگى وسى ءبىر ستراتەگيالىق وبەكت رەسەيدىڭ مەنشىگىندە ەكەن. ءبىز ۇيىمداستىرعان سەمينار-ترەنينگكە قاتىسۋعا كەلگەن استانالىق ارىپتەسىمىز پويىزدان قالىپ قويا جازداعانىن ايتادى. ويتكەنى ونىڭ بيلەتىندە ماسكەۋ ۋاقىتى كورسەتىلگەن. جيىرما جىل بويىنا استانا ۋاقىتىمەن ساپار شەگىپ ۇيرەنگەن وعان بۇل تۇرپىدەي ءتيىپتى. بۇل ءبىزدى قىزىلجار ۆوكزالىنا بارۋعا ماجبۇرلەدى. اۋەجايدان گورى ۆوكزال عيماراتى كورىكتى ەكەن. انادايدان مەن مۇندالاپ تۇر. ۆوكزالداعى ساعاتتاردىڭ بارلىعى ماسكەۋ ۋاقىتىن كورسەتەدى. اقپاراتتار ەكى تىلدە جازىلعان. ءاربىر كەستەنىڭ استىنا «باعىتتار ماسكەۋ ۋاقىتىمەن» دەپ جازىلعان. قىزىلجاردان كوكشەتاۋعا ساپار شەكپەك بوپ بيلەت الىپ تۇرعان ايگەرىم بىزگە ءوز مۇڭىن شاقتى. ونىڭ ايتۋىنشا ول پەتروپاۆلعا ءبىرىنشى كەلىپ تۇر. بيلەت الۋعا كەلگەندە كاسسيرلەردىڭ بارلىعىنىڭ ورىس بولعاندىعى سەبەپتى ولارعا بارار باعىتىن دا، الار بيلەتىن دە دۇرىس تۇسىندىرە الماي تۇرعانىن ايتادى. شىنىندا دا ۆوكزالدا بيلەت ساتىپ وتىرعان كاسسيرلەردىڭ اراسىنان تەك ورىس ۇلتىنىڭ وكىلدەرىن عانا كەزدەستىردىك. ءبىز پويىزدار نەگە ماسكەۋ ۋاقىتىمەن جاريالاناتىنىن بىلمەك بولىپ، كاسسيرلەردىڭ بىرىنە ساۋال قويعان ەدىك. ول بالكىم پەتروپاۆل ۆوكزالى رەسەيدىكى دەپ ايتپاق بولىپ شاتاستى ما، «زەمليا روسسيسكايا» دەپ قويىپ قالعانى، ءبىز قايىرا سۇراپ ەدىك، سۇراعىمىزعا جاۋاپ بەرۋدەن باس تارتتى.
ءبىز ۆوكزال تاريحىن بىلمەك نيەتپەن ۆوكزال كەزەكشىسىنىڭ كومەكشىسىنە باس سۇقتىق، ول وزدەرىندە ەشقانداي مالىمەتتىڭ جوقتىعىن، ەرتەڭ تەحنولوگقا جولىعۋىمىزدى سۇرادى. تەحنولوگ وڭتۇستىك ورال تەمىر جول باسقارماسىنا بارۋىمىزعا كەڭەس بەردى. فۋتبولدىڭ دوبىنداي اندا مۇندا تەبىلىپ ءجۇرىپ، ايتەۋىر باسقارما باستىعىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارىنا جولىقتىق. پەتروپاۆل ۆوكزالىنىڭ رەسمي اتاۋى - «رەسەي تەمىر جولدارى» ااق وڭتۇستىك-ورال تەمىر جولى «جولدىڭ پەتروپاۆل بولىمشەسى» دپ. جول بولىمشەسى باستىعىنىڭ ءى ورىنباسارى سەرگەي گلۋحوۆسكي بىزگە ۆوكزال تۋرالى اقپارات بەرۋدەن قاشقان جوق.
- ءبىزدىڭ ۆوكزالدا بۇگىندە 6 مىڭعا جۋىق ادام جۇمىس ىستەيدى. ۇجىمىمىز ينتەرناتسيونالدى، ءار ۇلتتىڭ وكىلدەرى بار. ءبىزدىڭ مەكەمەنىڭ جارتىسى رەسەي تەرريتورياسىندا، جارتىسى قازاقستان تەرريتورياسىندا ورنالاسقان. زاڭدى تۇردە ءبىز وڭتۇستىك ورال تەمىر جولىنا قارايمىز. قازىر «رەسەي تەمىر جولى» ااق-ىنىڭ قۇرامىنا كىرۋ جونىندە كەلىسسوزدەر جۇرگىزىپ جاتىرمىز. تەمىرجولدىڭ 77 شاقىرىمى رەسەي تەرريتورياسىندا، 190-دايى قازاقستاندا. قازاقستاندا جەتى ستانتسيا، رەسەي اۋماعىندا 4 cتانتسيا بار. پەتروپاۆل ۆوكزالىنا 16 جولاۋ­شىلار، 80 جۇك پويىزىنىڭ پاركى، 150-160 ترانزيت جۇك پويىزدارى قارايدى. بۇل ءترانسسىبىر ماگيسترالىندە ورنالاسقان. بۇل ۇكىمەتارالىق كەلىسىم نەگىزىندە جۇزەگە اسقان. ءسىز بىلەتىن شىعارسىز، ءبىز ءبىر مەملەكەتپىز، ارينە ءبىر مەملەكەت دەۋگە كەلمەيتىن شىعار، ءبىرتۇتاس كەدەندىك وداق قۇردىق، ءبىرتۇتاس ەكونوميكالىق وداق قۇرۋعا بەت بۇردىق. پرەزيدەنتتەرىمىزدىڭ بۇل ساياساتىن ءبىز قولدايمىز. ءبىزدىڭ مەكەمەمىزدىڭ قىزمەتكەرلەرىنىڭ 99 پايىزى قازاقستان ازاماتتارى، 1 پايىزى رەسەي ازاماتتارى. ولار مۇندا ىقتيارحاتپەن تۇرادى، جۇمىس ىستەۋگە ليتسەنزيالارى بار. ايلىق جالاقى تەڭگەمەن تولەنەدى. ورتاشا جالاقى - 130 مىڭ تەڭگە. ءبىزدىڭ رەسەي تەمىر جولى الەۋمەتتىك باعىتتاعى مەكەمە. سول سەبەپتى دە بۇكىل الەۋمەتتىك جەڭىلدىكتەر ساقتالعان.
- كەزىندە ۆوكزالدى قازاقستان تەمىر جولىنا بەرۋ جونىندە اڭگىمەلەر بولعان دەيدى.
- ۆوكزالدىڭ زاڭدىق يەسى جونىندە اڭگىمەنى تۇسىندىرە كەتكىم كەلەدى. بۇل ەكى ەلدىڭ ۇكىمەتارالىق كەلىسىمى نەگىزىندە جۇزەگە اسىپ وتىر. مۇنداعى مۇلىك پەن ۆوكزالدىڭ ءوزى قازاقستاننىڭ مەنشىگىندە بولىپ كەلدى. ياعني تەرريتوريا، لوكوموتيۆ، ۆاگوندار، جول، ۆوكزالعا تيەسىلى دۇنيەنىڭ ءبارى قازاقستاندىكى ەدى. ۇكىمەتارالىق كەلىسىمدە دۇنيە-مۇلىكتى الماسىپ پايدالانۋ جاعى ايتىلعان. قازاقستان اۋماعىندا 4 ۋچاستوك اكىمشىلىك تۇرعىدان رەسەيمەن بايلانىستى بولدى. شەكارا سىزىلعاندا ول تەپ-تەگىس بولمايدى عوي. ال تەمىرجول قۇرىلىسىن سالعاندا، ول تۋرا جولدى تاڭدايدى. رەسەيدە دە سونداي ءتورت ۋچاستوك بار. ەگەر جاڭىلماسام، بۇل 435 شاقىرىمعا سوزىلادى. سول سەكىلدى قازاقستان تەمىر جولى رەسەي اۋماعىنا ءوتىپ كەتەدى. سول سەبەپتى ەكى ەل پرەزيدەنتتەرىنىڭ جانە ۇكىمەت باسشىلارىنىڭ ءوزارا كەلىسىمى بويىنشا مۇلىكتى الماسىپ پايدالانۋ تۋرالى كەلىسىمگە قول قويىلدى. بۇعان جەردىڭ قاتىسى جوق. جەر تەك جالعا بەرىلەدى. بيىل دۇنيە - مۇلىكتىڭ ءبارىن رەسەي تەمىر جولىنا وتكىزۋ جونىندە جۇمىس جاسالىپ جاتىر. بيىلعى جىلدىڭ سوڭىنا قاراي بۇل پروتسەدۋرا اياقتالماق. 2012 جىلدىڭ 1 شىلدەسىنەن پەتروپاۆل ۆوكزالى «رەسەي تەمىر جولى» ااق-نىڭ فيليالى رەتىندە قايتا جاساقتالادى. ويتكەنى بۇرىن ءبىز رف جول قاتىناستارى مينيسترلىگىنە قاراپ كەلدىك. قازىر ونداي مينيسترلىك جوق. ال 6 جىل بويىنا پەتروپاۆل ۆوكزالى «رەسەي تەمىر جولى» ااق قۇرامىنا ەنە الماي كەلدى. ونىڭ سەبەبى - وزىنە تيەسىلى دۇنيە-مۇلكى بولمادى. ويتكەنى ءبىز قازاقستاننىڭ زاڭدى تۇلعاسى بولىپ كەلدىك. قازاقستان تەمىر جولىنا باعىنباساق تا، دۇنيە-مۇلكىمىز قازاقستاندىكى بولعاندىقتان، ولارمەن دە جۇمىس ىستەۋگە تۋرا كەلدى.
- جالپى، قازاقستان ىشىندەگى پويىزدار دا ماسكەۋ ۋاقىتىمەن جۇرەدى ەكەن. ال ۆوكزالدا تەك قانا ماسكەۋ ۋاقىتى كورسەتىلىپ تۇر. ونىمەن قاتار قازاقستان ۋاقىتىن كورسەتىپ قويۋعا نەگە بولمايدى؟ ونىڭ سەبەبىن ءتۇسىندىرىپ بەرە الاسىز با؟
- ەكى ەلارالىق كەلىسىم بويىنشا، ءبىز تەك ماسكەۋ ۋاقىتىنا باعىنامىز. ءبىز ترانزيتتىك ۆوكزال بولعاندىقتان، سوعان بەيىمدەلەمىز. ءبىزدىڭ ۇكىمەت وسى ۆوكزال ارقىلى ترانزيتتىك پويىزداردىڭ كوپتەپ جۇرگەنىن قالايدى. تەك بىلتىرعى ەسەپ بويىنشا ءبىزدىڭ پەتروپاۆل جول بولىمشەسى بيۋدجەتكە 4 ميلليارد 600 ميلليون تەڭگە كولەمىندە سالىق اۋداردى. ءبىزدىڭ ۆوكزال ارقىلى ورتالىق ازيادان ەڭبەك ميگرانتتارى كوپتەپ قاتىنايدى. ءبىز ولاردى جول ورتاسىندا قازاقستان ۋاقىتىمەن شاتاستىرۋدىڭ قاجەتى قانشا دەپ ويلايمىز. ويتكەنى ولار ۇنەمى ماسكەۋ ۋاقىتىنا باعىنادى.
- كەشەدەن بەرى ۆوكزال تەرريتورياسىن توڭىرەكتەپ ءجۇرمىن. ونداعى كۇزەتشىدەن باستاپ، سىزگە دەيىنگى ارالىقتا بىردە-ءبىر قازاق ۇلتىنىڭ وكىلىن كورە المادىم. جالپى، قىزمەت كورسەتۋ ورىندارىندا قىزمەتكەرلەرگە ەكى ءتىلدى ءبىلۋ مىندەتتەلمەۋشى مە ەدى؟
- ءبىز جۇمىسقا قابىلداۋ كەزىندە ەشقانداي ۇلتىنا، تىلىنە جانە دىنىنە نازار اۋدارمايمىز. ءبىزدىڭ مەكەمە - ينتەرناتسيونالدى. بىزدە وتىزدان ارتىق ۇلتتىڭ وكىلدەرى قىزمەت ەتەدى. سولتۇستىك ءوڭىر بولعاننان كەيىن بۇندا ورىستىلدىلەردىڭ سانى باسىم ەكەنىن ايتقان ءجون. بىزدە نەمىستەر كوپ. دەگەنمەن بىزدە مەملەكەتتىك ءتىلدى ۇيرەنۋگە دەگەن تالپىنىس باسىم. ارنايى باعدارلامامىز بار، مەنىڭ ءوزىم قازاق ءتىلىن ۇيرەتۋ كۋرسىنان وتكەنمىن. سەرتيفيكاتىم بار. ال مەنىڭ بالا-شاعام 4 تىلدە سويلەيدى. سونىڭ ءبىرى - قازاق ءتىلى.
- ءىس-قاعازدارى قاي تىلدە جۇرگىزىلەدى؟
- كومپانيا رەسەيدىكى بولعاننان كەيىن، ءىس-قاعازدارى ورىس تىلىندە جۇرگىزىلەدى. بىراق ءبىزدىڭ اۋدارماشىلارىمىز بار. قازاقستان ىشىندەگى قۇجاتتاردى ەكى تىلدە جىبەرەمىز. مەن وسى جەردە تۋدىم، وسى جەردە ءبىلىم الدىم، ءوستىم. بۇل مەكەندى جاقسى كورەم، قيمايمىن. مەن ءوزىم اسكەردەن كەيىن رەسەيدە ءبىر-ەكى جىل قىزمەت ەتكەنىم بار. سوڭعى جىلدارى رەسەيدەن بۇدان دا جوعارى لاۋازىمدى قىزمەتكە شاقىرتۋلار الدىم. الايدا باس تارتتىم.
- كەشىرىڭىز، ەندىگى ساۋال جەكە وزىڭىزگە قاتىستى. بىلتىر پەتروپاۆلدى قىزىلجارعا اۋىستىرۋ جايىندا ماسەلە كوتەرىلگەنى بەلگىلى. ءسىزدىڭ كوزقاراسىڭىز قالاي؟
- ەڭ ءبىرىنشى كەزەكتە تاريحقا كوز جۇگىرتەيىك. مۇندا ابىلايحاننىڭ رەزيدەنتسياسى بولعانىن دا بىلەم. دەگەنمەن پەتروپاۆل دەگەنىمىز - پەتر مەن پاۆەلدىڭ قامالى عوي. مەنىڭشە، ونى قىزىلجار اتاۋىمەن اۋىستىرۋدىڭ قانداي قاجەتتىلىگى بار. بىرىنشىدەن، وعان قانشاما قارجى كەتەدى، شىعىن شىعادى، ەكىنشىدەن بىزدە ۇلتارالىق كەلىسىم وتە جوعارى دەڭگەيدە. مۇنداي اتموسفەرانى بۇزۋ كىمگە ءتيىمدى. مۇمكىن كەلەسى ۇرپاق ونى وزگەرتەتىن دە شىعار. بىراق ءازىر ەرتە.
ەرباقىت امانتاي «الاش ايناسى» گازەتىنىڭ قىزىلجارداعى مەنشىكتى ءتىلشىسى. جانە وسى ماسەلەنى كوتەرگەن العاشقى جۋرناليستەردىڭ ءبىرى. الايدا، جازعانىنا ەشكىمنىڭ نازار اۋدارماعانىن، رەاكتسيا تانىتپاعانىن ايتادى ول:
- ۆوكزالعا بارعان سايىن بيلەتتى ۇسىنىپ جاتىپ، كاسسير قىزدار ماسكەۋ ۋاقىتىمەن دەگەندى ەسكەرتىپ جاتادى. سەبەبىن سۇراساق، «ۆوكزال رەسەيدىڭ مەنشىگىندە» دەگەن جاۋاپ الامىز. سول سەبەپتى دە وسى تاقىرىپتا ماقالا جازۋدى ماقسات ەتتىم. ءارى بۇعان ىقپال ەتكەن تاعى ءبىر ماسەلە، وسى پەتروپاۆل ۆوكزالىندا جۇمىس ىستەيتىن ءبىر جىگىت ۇلتى قازاق بولعاندىقتان جۇمىستان شىعارعالى جاتىر دەپ شاعىم ايتتى. سونىمەن قوسا، پەتروپاۆل ۆوكزالىندا قوس ازاماتتىققا قاتىستى كوپتەگەن وقيعالار تىركەلدى. كوپتەگەن ازاماتتاردىڭ قازاقستاننىڭ دا، رەسەيدىڭ دە ازاماتى بولىپ جۇرگەنى انىقتالدى. سولاردىڭ باسىم كوپشىلىگى وسى تەمىر جول قىزمەتكەرلەرى بولىپ شىقتى. قوس ازاماتتىققا قازاقستان دا، رەسەي دە جول بەرمەيتىنىن بىلەسىز. بىراق سوعان قاراماستان كوپتەگەن قىزمەتكەرلەر ەكى ەلدىڭ دە جاردەماقىسىن، زەينەتاقىسىن الىپ كەلگەن. ونىڭ ۇستىنە، پەتروپاۆل ۆوكزالى پويىزدىڭ كەلىپ-كەتۋىن تەك قانا ورىس تىلىندە جاريالايدى. قازاقشاسىن اندا-ساندا ايتادى، الايدا وتە ساۋاتسىز جاريالانادى. كاسساعا بارىپ بيلەت الايىن دەسەڭىز قازاقشا ەشكىم جاۋاپ بەرمەيدى. وسىنىڭ ءبارىن زەرتتەپ، وبلىستىق جول دەپارتامەنتىنە باس سۇققانىمدا ولار ەكى ەلارالىق كەلىسىم وسىلاي دەگەندى ايتتى. بىراق وسى ماسەلەنى رەسپۋبليكالىق دەڭگەيدە كوتەرگەنىممەن وعان ءمان بەرگەن، نازار اۋدارعان ەشكىم بولمادى. سودان بەرى دە 3 جىل ءوتىپ كەتتى. قازىر بۇعان دا ەتىمىز ۇيرەنىپ كەتتى.
- جالپى، قىزىلجار كەڭەستىك كەزەڭدەگىدەن ەش اۋىتقىماعان سياقتى. بىلتىر پەتروپاۆل اتاۋىن قىزىلجارعا اۋىستىرامىز دەگەندە ورە تۇرەگەلە قارسى تۇرۋشىلار باسىم بولىپ ەدى. قازىر بۇل ماسەلە قانداي دا ءبىر دەڭگەيدە كوتەرىلە مە؟
- بىلتىرعى تاجىريبە كورسەتىپ بەرگەندەي، اۋەلى حالىقتى بۇعان دايىنداۋ قاجەت ەكەندىگى بايقالدى. سودان بەرى قىزىلجار اتاۋىن يەلەنگەن وبەكتىلەر كوبەيدى. پەتروپاۆل قالاسىنىڭ وزىندەگى «كوجزاۆود» اتتى شاعىن اۋدان «قىزىلجار» اتاۋىنا اۋىستىرىلدى. «ەسىل-بوگاتىر» دەگەن فۋتبول كلۋبى «قىزىلجار» اتاۋىمەن اتالا باستادى. «قىزىلجار» اتتى قوناقۇيىمىز بار، «پەتروپاۆل سۋ» اتتى كوممۋنالدىق مەكەمەنى دە «قىزىلجار» دەپ اتاۋ قولعا الىنعان ەدى. ءالى ناتيجەسى بولماي جاتىر. «قىزىلجار نۇرى» اتتى قالالىق گازەتىمىز شىعا باستادى جانە «قىزىلجار» مەديا حولدينگى جاساقتالدى. «سالەم، قىزىلجار» اتتى تاڭعى تەلەۆيزيالىق باعدارلامامىز بار. ءسويتىپ، ايتەۋىر حالىقتىڭ ساناسىنا قالانىڭ اتى قىزىلجار ەكەنىن ءتۇسىندىرۋ ماقساتىندا وسىنداي شارالار جۇرگىزىلىپ جاتىر.

تاقىرىپقا وراي:
پارلامەنت ءماجىلىسىنىڭ 2008-2011 جىلداعى شاقىرىلىمىنىڭ دەپۋتاتى بولعان، قوعام قايراتكەرى جاراسباي سۇلەيمەنوۆ بۇل جونىندە 2008 جىلى دەپۋتاتتىق ساۋال جولداعان. ونىڭ ءماتىنى بىلاي:

«سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىندا اتى دا، زاتى دا دارداي وڭتۇستىك ورال تەمىرجولىنىڭ پەتروپاۆل بولىمشەسى دەگەن ۇيىم بار. ءوزى رەسەيگە قارايدى، ورتالىعى چەليابىدە. چەليابى قايدا، پەتروپاۆل قايدا؟ تاڭىرقايتىن تۇگى جوق، ەسكى وداقتىڭ شاڭىراعى شايقالىپ، جەتپىس جىلدا جيعان-تەرگەنى بولىسكە تۇسكەن كەزدە «سۇيەگى بىزدىكى، ەتى سىزدىكى» دەپ بەرە سالساق كەرەك.
جاقسى، حالىقارالىق پراكتيكادا ەكى جاقتى مەملەكەتارالىق قاتىناستارمەن رەتتەلەتىن مۇنداي جاعدايلار كەزدەسەتىن دە شىعار، سولاي-اق بولسىن دەلىك. بىراق... وسى بىراقتىڭ سىرتىندا كوپ ماسەلە تۇر. بىرىنشىدەن، اتالمىش تەمىرجول بولىمشەسى تاۋەلسىز قازاقستان مەملەكەتىنىڭ اۋماعىندا ورنالاسقاننان كەيىن وسى ەلدىڭ زاڭدارىن بەلدەن باسۋعا بولمايتىنىن ءتۇسىنىپ، ءوز قىزمەتىندە جەرگىلىكتى تۇرعىنداردىڭ، ياعني قازاقستاندىقتاردىڭ مۇددەلەرىن ەسكەرىپ وتىرۋلارى كەرەك قوي. ءىس جۇزىندە ولاي بولىپ وتىرعان جوق.
ولاردىڭ ءبارىن تىزبەكتەمەي-اق، مۇندا بيلەتتەردىڭ قاي باعىتقا بولسىن، رەسەي تاريفتەرى بويىنشا ساتىلاتىنىن ايتساق تا جەتكىلىكتى. مىسالى، استانادان پەتروپاۆلعا دەيىن بيلەتتى ءبىر باعاعا الساڭىز، قايتاردا ودان ەداۋىر كوپ تولەيسىز. نە ءۇشىن ەكەنى بەلگىسىز. رەسەي پوەزى بولسا ءبىر ءسارى عوي، كادىمگى الماتىدان پەتروپاۆلعا قاتىنايتىن «جەتىسۋ» پوەزىنىڭ باعاسى دا وسىلاي اياق استىنان قىمباتتاپ شىعا كەلەدى. وسىنداي جاعدايعا تاپ بولعاندار تاڭىرقايدى دا قويادى. ال قالتاسى جۇقالار بولسا، پوەزعا پەتروپاۆلدان 40-50 شاقىرىم جەردەگى قازاق تەمىرجولىنا قارايتىن سميرنوۆو پوسەلكەسىنە كەلىپ وتىرۋعا ءماجبۇر بولىپ ءجۇر.
كەزىندە پەتروپاۆلدا وسى بولىمشەنىڭ ءوز اۋرۋحاناسى، مەكتەبى، بالالار باقشاسى باسقا دا الەۋمەتتىك نىساندارى بولاتىن. ولاردى ۇستاپ تۇرۋدى شىعىنسىندى ما ەكەن، بارىنەن قۇتىلدى. تەمىرجولشىلاردىڭ سانى ازايعان جوق. ولاردىڭ باسى اۋىرىپ، بالتىرى سىزداعاندارى قالا اۋرۋحانالارىنا بارادى، سول سياقتى بالالارى جەرگىلىكتى مەكتەپتەردە وقيدى، جەرگىلىكتى بالاباقشالاردا تاربيەلەنەدى. دەمەك، بۇگىن بار سالماق قالا بيۋدجەتىنە ءتۇسىپ وتىر. سوعان وراي بولىمشە تۇسكەن پايداسىنان ءبولىسىپ جاتسا ءبىر ءسارى-عوي. ەسەك دامە بولماي-اق قويايىق، ءبىر تيىن تاتىرمايدى. ول ول ما، سالىعىن دۇرىس تولەپ وتىرعانىنا دا مەنىڭ كۇمانىم بار. ويتكەنى ءوز باسىم تەكسەرۋشىلەر كەلە قالعاننىڭ وزىندە «ءۇي ىشىنەن ءۇي تىگىپ وتىرعانداردىڭ» بارلىق قۇجاتتاردى ولاردىڭ الدىنا جايىپ سالا قوياتىنىنا سەنبەيمىن.
وسى ۇيىمعا قاتىستى تاعى ءبىر سوراقىلىق - مۇندا قازاقستان ازاماتى بولا تۇرا رەسەي ازاماتتىعىن العانداردىڭ سانى جىلدان جىلعا كوبەيە تۇسۋدە. مۇنى قالاي تۇسىنۋگە، قالاي باعالاۋعا بولادى؟ ءبىزدىڭ اتا زاڭىمىزدا «رەسپۋبليكا ازاماتىنىڭ باسقا مەملەكەتتىڭ ازاماتتىعىندا بولۋى تانىلمايدى» دەپ انىق جازىلعان. ونى ەلەمەۋگە، ورىنداماۋعا كىمنىڭ حاقىسى بار؟! قالتالارىنا قوس-قوستان تولقۇجات سالىپ الىپ، تايراڭداپ جۇرگەندەردى كىم تارتىپكە شاقىرادى؟»
جاراسباي سۇلەيمەنوۆ بۇل دەپۋتاتتىق ساۋالىنا قازاقستان ۇكىمەتى تاراپىنان ارنايى جاۋاپ العانىن ايتادى. ولاردىڭ دا بەرگەن جاۋابى بىرەۋ - ەكى ەلارالىق كەلىسىم شارت سولاي. ءبىزدىڭ بىلۋىمىزشە، وزگە مەملەكەتتىڭ مەنشىگىنە دە، جەكە مەنشىككە دە وتپەيتىن ستراتەگيالىق ءتورت وبەكت بار. نەمەسە سولاي بولۋعا ءتيىس. ولار: اۋە جولدارى، تەمىر جولدارى، بايلانىس جانە ەنەرگيا. اللا بەتىن اۋلاق قىلسىن، ويتكەنى ەكىنشى ءبىر مەملەكەتكە شابۋىل جاساعاندا، جاۋ ەڭ ءبىرىنشى وسى ءتورت وبەكتىنى باسىپ الۋدى كوزدەيدى ەكەن. پەتروپاۆلداعى دەمالىس ساياباعىندا لەنين مەن گوركيگە ورناتىلعان الىپ ەسكەرتكىش بار ەكەن. ونىڭ قاسىندا تاۋەلسىزدىك اللەياسىنداعى ماعجان جۇماباەۆقا ورناتىلعان ەسكەرتكىش بالانىڭ ويىنشىعى سەكىلدى كورىندى.

ەسەنگۇل كاپقىزى،
«تۇركiستاننىڭ» ارناۋلى تiلشiسi
الماتى - پەتروپاۆل - الماتى

«تۇركىستان» گازەتى