قاجىعۇمار شابدانۇلى. قىلمىس (جالعاسى)
ءىى
قۇلجادان شيحۋدىڭ كىرەكەش ارباسىنا وتىرىپ ەدىم، جۇگى اۋىر بولىپ، ون كۇندە ارەڭ جەتكىزدى. شىلدەنىڭ جەلسىز، قاپىرىق ىستىعى شيحۋدى شىجعىرىپ تۇرعان شالقار ءتۇس ۋاقىتىندا امىرقاننىڭ ءۇيىن ىزدەي جونەلدىم. تۇسكەن دەڭىمنەن كەزىككەن بىرەۋ ونىڭ بىلتىر قاراشادا قايتىپ كەلگەنىن ايتىپ ەدى. قازىر وسىنداعى قولباسشىلىق شتاپتىڭ قامداۋ بولىمىندە قىزمەتكەر ەكەنىن دە ەستىپ شىقتىم.
ءوزىم الدىڭعى جىلى ءبىر كورگەن كىشكەنە قاقپانى قاعىسىممەن سارت-سۇرت باسىپ كەلگەن بىرەۋ ىلگەكتى اعىتتى. بويى مەنەن ءسال بيىكتەي ءوسىپ، ات جاقتى سۇرىعا اينالعان امىرقان كويلەكشەڭ، اسكەري سارى گاليفە سىم مەن جەڭىل ەتىك كيىپتى. مەنى تانىماعانداي، كىرۋىمە جول بوساتىپ، بوساعادا تۇرا قالدى. وزىمە تانىس سارعىشتاۋ كوكشىل سۇرى كوزى مەن ۇرىمجىدەگى تەرگەۋدە جىرىلعان قۇلاعىنا قاراپ قويىپ، تابالدىرىقتان اتتادىم. شاپكىسىن باسا كيگەن، اق شاشتى، ارىقتاۋ «كەكسە» جىگىتتىڭ كوزىنە قاراي تۇسكىسى كەلگەندەي ۇڭىلگەندە، ءجۇزىمدى تايدىرا ءوتتىم الدىنان. سۋ جاڭا سۇرى مەشپەت-سىم، سىقىرلاق باتىڭكە كيگەن مەنىڭ ايتەۋىر وقىعان كىسى سياقتى كورىنۋىمنەن بولسا كەرەك، الدىما ءتۇسىپ، كىرەر ەسىكتى نۇسقادى.
قيىستاۋ قاراپ تۇرا قالدىم:
- وسىندا قۇدايدىڭ قارا تىشقان بەينەسىندەگى ەلشىسىن كورگەن جىگىت بار ما؟
- ا، كىمدى ايتاسىز؟! - دەگەنىندە كۇلىپ جىبەرىپ ەدىم. جالما-جان شاپكىمدى كوتەرىپ جىبەرىپ ماڭدايىما قاراي سالا قۇشاقتاي الدى.
ءىى
قۇلجادان شيحۋدىڭ كىرەكەش ارباسىنا وتىرىپ ەدىم، جۇگى اۋىر بولىپ، ون كۇندە ارەڭ جەتكىزدى. شىلدەنىڭ جەلسىز، قاپىرىق ىستىعى شيحۋدى شىجعىرىپ تۇرعان شالقار ءتۇس ۋاقىتىندا امىرقاننىڭ ءۇيىن ىزدەي جونەلدىم. تۇسكەن دەڭىمنەن كەزىككەن بىرەۋ ونىڭ بىلتىر قاراشادا قايتىپ كەلگەنىن ايتىپ ەدى. قازىر وسىنداعى قولباسشىلىق شتاپتىڭ قامداۋ بولىمىندە قىزمەتكەر ەكەنىن دە ەستىپ شىقتىم.
ءوزىم الدىڭعى جىلى ءبىر كورگەن كىشكەنە قاقپانى قاعىسىممەن سارت-سۇرت باسىپ كەلگەن بىرەۋ ىلگەكتى اعىتتى. بويى مەنەن ءسال بيىكتەي ءوسىپ، ات جاقتى سۇرىعا اينالعان امىرقان كويلەكشەڭ، اسكەري سارى گاليفە سىم مەن جەڭىل ەتىك كيىپتى. مەنى تانىماعانداي، كىرۋىمە جول بوساتىپ، بوساعادا تۇرا قالدى. وزىمە تانىس سارعىشتاۋ كوكشىل سۇرى كوزى مەن ۇرىمجىدەگى تەرگەۋدە جىرىلعان قۇلاعىنا قاراپ قويىپ، تابالدىرىقتان اتتادىم. شاپكىسىن باسا كيگەن، اق شاشتى، ارىقتاۋ «كەكسە» جىگىتتىڭ كوزىنە قاراي تۇسكىسى كەلگەندەي ۇڭىلگەندە، ءجۇزىمدى تايدىرا ءوتتىم الدىنان. سۋ جاڭا سۇرى مەشپەت-سىم، سىقىرلاق باتىڭكە كيگەن مەنىڭ ايتەۋىر وقىعان كىسى سياقتى كورىنۋىمنەن بولسا كەرەك، الدىما ءتۇسىپ، كىرەر ەسىكتى نۇسقادى.
قيىستاۋ قاراپ تۇرا قالدىم:
- وسىندا قۇدايدىڭ قارا تىشقان بەينەسىندەگى ەلشىسىن كورگەن جىگىت بار ما؟
- ا، كىمدى ايتاسىز؟! - دەگەنىندە كۇلىپ جىبەرىپ ەدىم. جالما-جان شاپكىمدى كوتەرىپ جىبەرىپ ماڭدايىما قاراي سالا قۇشاقتاي الدى.
- مىنە، بيعابىل! - دەپ كىرگىزدى ۇيىنە. الدىمنان شەشەسى، ارت جاعىمداعى قارسى ۇيدەن اپەكە-جەزدەسى شىعىپ ۇيىرىلە امانداستى.
امىرقانعا ۇرىمجىدەن ايرىلىسقاننان بەرگى جايدى ءشاي ىشە وتىرىپ قىسقاشا سويلەپ بەردىم. جەزدەسى كۇرسىنە تۇرەگەلىپ، سىرتقا شىعا جونەلگەندە، اۋىز ۇيگە اپەكەسى شىعىپ، تاماق دايىندىعىنا كىرىسكەندەي بولدى.
- ايتەۋىر كوزىڭ مەن ماڭدايىڭ قالپىندا قالىپتى، بيعا! - دەپ قىزارا كۇلىمسىرەگەن امىرقان كوزىن سيپاپ قالعاندا، كارى شەشەسى پارلاتىپ جىبەرىپ، بەتىن ورامالىنا باسا قويدى.
- بۇل جەردە ءوزىڭ تەرگەلمەدىڭ بە؟ -دەگەن سۇراۋىما امىرقاننىڭ قايتارعان جاۋابى كۇلدىرىپ جىبەردى:
- شەشەم - ايۋ، جەزدەلەرىم - جولبارىس. بۇلاردان مەنى اكەتە الا ما؟ ساقشىعا وزدەرى جاۋاپ بەرىپ قايتارادى دا، وزدەرى تالاپ ەتىپ، قىزمەتكە ورنالاستىردى.
- ۇرىمجىدەن قالاي ءوتىپ ەدىڭ؟
- بار داۋلەتىم - جەزدەلەرىم ەمەس پە؟ تاۋداعى ءبىر جەندەت جەزدەم بارىپ ۇرىمجىدەن الا قاشپاي ما؟ سەنىمەن ايرىلىسارداعى ۋاعدامىز بويىنشا ماناس مايدانىنا قالۋىما دا كونبەي، بوكتەرلەي تارتىپ وتىرىپ، شەشەمنىڭ الدىنا ءبىر-اق ءتۇسىردى.
ءبىر جايدى سۇراساڭىز قارسى سۇراۋ قويا سويلەيتىن ادەتىن ءالى تاستاماعان قايسار امىرقانعا قىزىقتاي قارادىم.
- ىنتىقباي، سەرالى، سالىقتار مەنەن كەيىن ءوتىپ، وسى ۇيدە ءۇش-ءتورت كۇن جاتىپ قايتتى، -دەپ تىڭ حابار باستادى ول، - ۇيلەرىنە امان جەتىپ، قىزمەتكە ورنالاسىپ الىپتى، بارىنەن حات كەلدى!
- ادرەستەرى انىق جازىلىپ پا... كورەيىنشى؟
باسقا دا بىرنەشە ساباقتاستىڭ ادرەسى بار ەكەن. يۋسۋپ قاسىم ايتقان جوعارى باسشىلارعا «توڭكەرىستىك كۇشتى ۇيىم قۇرۋ» تالابىن كوبەيتۋ ءادىسى تابىلا كەتكەندەي بولدى. ءبارىنىڭ ادرەسىن قويىن داپتەرىمە جازىپ وتىرعانىمدا، ءبىر قۇمىرا اراق الىپ، ساڭعىرلاي كىردى الگى جەزدەسى. ەنەسى سىرتقا شىعىپ كەتتى.
- مىنا تەنتەكتى بىرنەشە قاتەردەن ساقتاپ قالعانىڭدى ەستىپ ەدىم باۋىر. ءوز اۋزىڭدا قالعان جالعىز تامشى تۇكىرىگىڭدى دە ەمىزگەنىڭدى قالاي ۇمىتايىن! - دەپ كۇلىپ جىبەرىپ كۇرسىندى، - ەكى جاس قانا پارقىڭ بولسا دا ەڭ قامقور اعاسى بولىپسىڭ! ءۇي ىشىمىزبەن ەسكەرىپ وتىرامىز. سەنى وسى ۇيگە ءبىر كەلتىرسەم دەپ ءجۇر ەدىم. ءدام ايداپ ءوزىڭ كەلدىڭ. تاعى ءبىر اۋىر قيناۋدان كەلىپسىڭ، ەر جىگىتتىڭ باسىنان نە وتپەيدى...
وسىلاي ءمورتىن تابا قۇيىلعان اراقتان تاعى ءبىردى قاعىستىرىپ جىبەرىپ ەدىم، قازىرگى ىشكى احۋال جايىندا سويلەي كەتكەن دارىگەر جەزدە جاڭاعى مەنىڭ ويىمداعى تالاپتىڭ ءدال ۇستىنەن ءتۇستى، «تۋرا توڭكەرىستىك ۇيىم» كوزقاراقتى، وقىعان جۇرتشىلىقتىڭ ورتاق تالابىنا اينالىپ كەتكەن ەكەن!
- سەن سياقتى ازاماتتاردىڭ ەكى جاقتان بىردەي سوققى جەگەن سەبەبى دە سول، قۋاتى جەتەرلىك اشكەرە ءبىر ۇيىمنىڭ بولماعاندىعىنان! -دەپ ءبىر كىدىرگەندە:
- تەزدەتە ۇيىمداسىپ مۇنداي جۋان-جۋان قارا كۇشتەردى شەكتەمەسەك ول جىڭىشكە قىرشىنداردى قيىپ بىتىرەدى، - دەپ مەن قوستادىم، - اكىمشىلىكتى تاعى دا گومينداڭشىعا اينالدىرا سالادى. ءبىز ءىستى دۇرىسىنا تارتپاي تۇرا المايمىز. سوندا سۇيەنەتىن ۇيىمىمىز بولماسا، تۇنشىقتىرا سالۋ ولارعا وپ-وڭاي!
اراق ىشۋگە جاس شارتى تولماي وتىرعان امىرقان توڭكەرىسشىلدىك شارتىن بىزدەن اسىرا تولىقتادى:
- ءبىتىم سىلتاۋىن پايدالانباق بولىپ وتىرعان گومينداڭعا الدىرىپ قويماۋىمىز ءۇشىن توڭكەرىستىك مۇنداي ۇيىم ءتىپتى كەرەك ەمەس پە؟ ەگەر باسشىلار ۇيىمداستىرماسا، ءوزىمىز-اق ۇيىمداسامىز.
ءسويتىپ، توڭكەرىس باسشىلىعىنا تالاپ قويۋشىلاردى شيحۋ اۋدانىنان ۇيىمداستىرۋعا جەزدەسى دە قۇلشىندى. «ۇسىنىس حات» جولداناتىن ادرەستى ايقىنداپ جازىپ بەردىم. «كۇن جارىعىن كورۋدىڭ» وسى تالابى جونىندە ءار اۋدانداعى ساباقتاستارعا امىرقان ەكەۋمىز ەكەۋلەپ حات جازۋعا كىرىستىك...
ەرتەڭىنە تاڭەرتەڭ قىزمەتىنە كەتكەن امىرقان ساعات وندار مولشەرىندە ۇيگە جۇگىرىپ كىردى. قولىندا شيىرشىقتالعان «توڭكەرىستىك شىعىس تۇركىستان» گازەتىنىڭ ەكى سانىن الدىما تاستاي سالىپ وتىرا كەتتى.
گومينداڭ ۇكىمەتىمەن جاساسقان ون ءبىر تارماقتى ءبىتىم جايىندا احىمەتجان قاسمي جازعان جارناما سيپاتتى ماقالا باسىلعان ەكەن. وسى ءبىتىم ارقىلى «شينجاڭداعى بارلىق ۇلت حالقىنىڭ تەڭدىك مۇددەسىن قورعاۋعا» مىندەتتەلىپ، «شىنجاڭ ولكەلىك بىرىككەن ۇكىمەت» قۇرىلعاندىعىن جاريالاپتى. شىنجاڭدا باياندى بەيبىتشىلىك ورناۋى ءۇشىن دەموكراتيا تولىعىمەن ىسكە اسىرىلۋى شارت ەكەنىن باسا كورسەتىپتى. قارسى جاقتىڭ بۇل ءپرينتسيپتى ورىنداۋ-ورىنداماۋ جاعدايىن باقىلاپ، بۇلدىرۋىنە توتەپ بەرەتىن كۇشىمىز - ۇلتتىق ارميا ءوز قالپىندا، ءوزى جەتكەن ورىندارىندا ساقتالاتىندىعىن وقىعاندا عانا تياناق تاپقانداي بولدىم. سوڭىندا گومينداڭ وكتەمدىگىنە قارسى بارلىق حالىقتى ىمىراسىز توڭكەرىستىك قىراعىلىققا ۇلت اتاۋىن قوسپاي شاقىرۋى... ۇتىمدى دا جاعىمدى سەزىلدى.
امىرقانعا قاراسام باس تەرىسى اۋزىنا ءتۇسىپ وتىر ەكەن. الدىنداعى گازەتىنە ءۇڭىلدىم. «بىرىككەن ۇكىمەت» قۇرامىن جاريالاعان ماقالانى وقىپتى. ۇكىمەت باستىعى: جاڭ ءجىجۇڭ، ورىنباسارلارى: احىمەتجان قاسىمي، بۇرھان ءشاھيدى. باس حاتشى: ليۋ ءميڭچۇن، ورىنباسالرلارى: ابدىكەرىم اپباس، ءسالىس...
- كوردىڭ بە، ءبىز جاقتىڭ ءبارى ورىنباسار، - دەپ قىنجىلدى امىرقان، - ۇلتتىق ارميا ماناس جاعاسىندا تۇرىپ قالماي، ۇرىمجىگە باسىپ كىرىپ سويلەسسە بۇلاي بولماس ەدى عوي؟
- وسىلاي بولارىن ءبىز بىلتىر كۇزدە-اق ايتقانبىز، ءامىش!... باس قولباسشىلىققا ءبىر كىتاپ ارىز دا جازعانبىز. ايتەۋىر مىنا «اپەندىمىزدىڭ» سوزىندە ساۋلە بار ەكەن، ۇلتتىق ارميا جەتكەن جەرىندە ساقتالادى; اشىق كوزى بار، قايراتى مولىراق ۇيىم قۇرىلار... سوڭىن كۇتەلىك...
سويلەسە شىعىپ، بازارعا باردىق. باتىس جاق جارىمى سوعىستا تۇگەل كۇيرەپ كەتكەن قالانىڭ ويراندالعان كۇيىك شەكە دۋالىنا ءبىر جىگىت شىعىپ، ايقايلاپ تۇر ەكەن:
- ەسىل شيحۋ! سەنى ازات ەتۋ جولىندا قۇربان بولعان قاھارماندارىم!... كول بولىپ توگىلگەن قان! مىڭداعان اسىل دوستارىم!... سەندەردىڭ قان-جان بوداۋلارىڭا كەلگەن ۇستەمدىگىمىز جاۋدىڭ جەمى بولعانى ما؟... تىلىنەن شىققان ءتاتتى زاھارىنا ۋلانعانىمىز با؟... قايدا قالدى تاريح كەگى. قايدا... قايدا قالدىڭ حالىق ارى!... وتان زارى ىلىنبەگەنىمە قۇلاققا!
- انە، اناۋ بىتىمگە نارازىلىق جاريالاپ تۇر! -دەپ امىرقان ەلەڭدەي ۇمتىلدى.
- ەي، سەن ماسسىڭ، ءتۇسىپ كەت، - دەپ اقىردى بىرەۋ.
- ماس بولسا قازىقتاي دۋالدا بۇلاي تۇرا الا ما! ءسوزى دۇپ-دۇرىس! - دەپ ءبىر وكتەم داۋىس قارسى اقىرعاندا ماڭايىنداعىلار دابىرلاپ، داڭعىرلاپ الا جونەلدى:
- سويلەسىن، سوعىستا جان قيعان ادامعا ءبىر سويلەپ الۋدى قيمايمىسىڭ!
- ءوز حالقىنا ايتپاي كىمگە ايتپاق بۇل زارىن؟
- سويلەي بەر، قايتكەنىن كورىپ الامىز! -دەسەدى.
- ەي، حالايىق، جۇرەگى ءمالىم گومينداڭعا احىمەتجان الدانادى دەپ ويلايسىڭدار ما؟ -دەپ ەندى ءبىر شاشتى جىگىت جىپىلىقتاتا سويلەپ كەتتى، - نەشە مىڭداعان قول باستاۋشى ىسقاقبەك، دالەلقاندار الدانباق پا؟ الداناتىن ادامدى ولار جىبەرمەك پە؟... جەتى قابات سۇمدىعىن كورىپ، جاۋدىڭ اجال قازانىنان ارەڭ قۇتىلعان مىڭداعان سانالىلارىمىز الدانباق پا؟ قويىڭدار باسسىزدىقتى!
- ە، باس دەگەن وسىنىڭ وزىندە عانا بولدى، ءجۇر، ءوتىپ كەتەلىك! - دەدىم دە، جيىلعان حالىق اراسىنان امىرقاندى جەتەكتەي جونەلدىم. كۇيتىندەگى بايانبايدان بىلتىر شيحۋدا دەپ ەستىگەن تۋىسقانىم ەسىمە تۇسە كەتتى، - امىرقان ەي، وسىندا، قالا ىشىندە تۇراتىن قويباعار دەيتىن شالدى بىلەمىسىڭ؟
- بىلەمىن. ءۇيى تاس جولعا شىعاتىن كوشەدە، ول نەڭ ەدى؟...
وڭتۇستىك جاق شەتكى كوشەدەگى ءبىر اشىق اۋلادان كورسەتكەن ەسىككە كىرىپ بارىپ ەدىك، كىشكەنە كەزىمدە كورگەن اڭقىلداق جەڭەشەم جالعىز وتىر ەكەن، ۇشىپ تۇردى، بيعازىعا ۇقساتقانداي، تاني كەتتى:
- ياپىر-اۋ، بيعانبىسىڭ؟ اكەڭ يماندى بولسىن! -دەي سالماسى بار ما؟ تورىندەگى سىرماققا جەتە ەتبەتىمنەن ءتۇستىم. اڭعالدىقپەن توسىن ايتىلعان مىنا «كوڭىل» كوك بولات نايزاداي تۇيرەپ ەدى. جۇرەگىم وق ءدال تيگەن ەلىكشە ىرشىپ قالىپ وماقاسقانداي بولدى. ەندى ءبىر ساتتە تىرشىلىكتىڭ سول تەتىگى ءتىلىنىپ كەتكەنى قايتا سەزىلگەندەي ءبۇرىپ، قولىم دا، اياعىم دا باۋىرىما تارتىلا بەردى.
- بۇلاي نەگە توسىننان ايتا سالدىڭىز! -دەپ امىرقان كەيىپ وتىر ەكەن.
- قايدان بىلەيىن، بالام-اۋ، ۇيىنەن كەلگەن ەكەن دەپ قالىپپىن.
- ول كىسى قاشان قايتىس بولىپتى؟!
- ءبىز ءۇشىنشى ايدىڭ باس كەزىندە ەستىدىك، سۇزەكتەن كەتىپتى... بىلتىر كۇزدەن بەرى سۇزەك قاتتى تارادى عوي؟
ەگىلە، ەزىلە سولقىلدادىم. «بار تىلەگىن ماعان ارناپ، جان جۇرەگىن ماعان جايعان ەسىل اكە، بار ءۇمىتىن ماعان ارتۋشى ەدى عوي؟... سول «قۇلىنىنىڭ» ءولى-تىرىلىگىن دە بىلە الماي وتكەنى مە؟!... ءومىر بويىنا جوقشىلىق تاقسىرەتىن تارتىپ كەلسە دە، قاي بەيۋازعا تارىداي ءزابىر تيگىزىپ ەدى؟!... قارا جۇرەك قاتال تاعدىر، تىم بولماسا سوڭعى مينۋتىندا قاسىندا بولدىرماعانىڭ با!... «بارمىن اكە» دەگىزبەي، بارلىعىما سەنگىزبەي، كوز الدىندا باسىمدى ءبىر يگىزبەي، بىتپەس وكىنىش، وشپەس كۇيىك ۋىن تاعى قۇيعانىڭ با جانىما!... كورگەنىنىڭ بارلىعى كوردەي تۇنەك بولىپ كەلىپ ەدى عوي، ال مەن كۇيىكتەن باسقا نە بەردىم، نە پايدام ءتيدى؟...»
بىرنەشە ادامنىڭ كوڭىل-توقتاۋ ايتىپ وتىرعانى ەمىس-ەمىس سەزىلەدى. كوزى وشكىندەپ بارا جاتقان ۇزىلەر كەزەڭدە، كەبەرسىگەن ەرنىن ارەڭ قىمىرلاتىپ، ارمان ايتىپ جاتقان اكەم عانا ايقىن «كورىنەدى». جايىلعان داستارقانعا دا، يىلگەن باستارعا دا قاراماي، قاراۋعا مۇرسام دا جەتپەي شىعا جونەلدىم. ءوزىم العاش تۇسكەن دەڭگە بارىپ ەدىم، ءدوربىلجىن جاققا جۇرەتىن اربا جوق ەكەن. بىرەر كۇن ايالداۋعا كوندىرە الماعان امىرقان مەن ءبىر-ەكى تۋىس جىگىت اربا ىزدەپ تۇس-تۇسقا جۇگىردى. امىرقاننىڭ جەزدەسى كەلىپ، جۇيرىك تىلمەن كوڭىل ايتتى دا، ۇيىنە جەتەكتەدى...
كەشكە جاقىن جالعىز اتتى اربا تابىلىپ، سول ءۇيدىڭ قاقپاسى الدىنان ءتۇن قاتا اتتاندىم. جولاۋشىسى جالعىز مەن عانا، امىرقانعا جاقىن بىرەۋدىڭ ارباسى ەكەن. شەشەسى بارىپ، رازى بولار اقىسىن بەرە جالىنىپ كوندىرىپتى. قانشا قۋزاعانمەن جانى بار اتتىڭ وتتاۋى، تىنىعۋى كەرەك قوي، ول تىنىققاندا مەنىڭ تىنىشىم كەتەدى. تىنىسىم تارىلىپ بارىپ، كوز جۇمامىن. «ايتەۋىر امان قايتتىڭ با قۇلىنىم» دەگەن اكەمنىڭ ءۇنى ەستىلەدى. قىبلاعا قاراپ جۇگىنىپ، مەن ءۇشىن ناماز وقيدى. وتىرا قالىپ، كىشكەنەسىنشە الدىنا الادى. «بيىلشا ۇيدەن شىقپا، كۇشىگىم» دەپ ايمالايدى. - اراق ىشسەڭ ءىش، تاماقتى كوپ جەسەڭ بولعانى، ساعان كەلەتىن كۇنانىڭ بارلىعىن ءوزىم كوتەرەمىن، قۇداي الدىندا جاۋابىم داپ-دايىن!...»
كوز جاسىم سورعالاپ، ءۇنسىز جىلاي تۇسەمىن اربادان، بەت الدىما ءجۇرىپ كەتەمىن. «وسى ىقىلاسىڭ ءۇشىن نە پايدام ءتيدى اكەتايىم!... قاي كيىمىڭە جاماۋ بولدىم!...» - ارباكەش ات جەگىپ شاقىرعاندا ءبىر-اق قايتامىن.....
وسى زارمەن ەزىلىپ-ۇگىلىپ، دوربىلجىنگە ءبىر اپتادا جەتىپ ەدىم، ءۇيىمدى مارالسۋ بويىنان، قارا قۇرىم كيىز ۇيدەن تاپتىم. جاراس اپارىپ سالدى. كوزىم جۇدىرىقتاي بولىپ ءىسىپ، شاشىم اعارىپ كەلۋىنەن بىلگەن شەشەم جىلاتپاي قويدى. ءوزى دە شيراپ الىپتى. اعا-باۋىرلاردىڭ ءبارى دە، قايعى-قاسىرەت كورسەتپەي، «كۇلىمدەپ» قۇشاقتاستى.
- ايتەۋىر، ءوزىڭ امان قايتساڭ بولمادى ما، اكەڭنىڭ تىلەۋى قابىل! -دەيدى شەشە.
- وي، ىنجىق! - دەسەدى اعالار كوزىمە قاراپ قويىپ. - ءوزىڭنىڭ ءتىرى قايتۋىڭ - اكەمىزدىڭ ءتىرىلىپ كەلۋى ەمەس پە؟... سەن ولاي-بۇلاي بولىپ كەتسەڭ ول كىسى شىنىمەن ولەر ەدى، اۋىرا سالىسىمەن سەنىڭ اماندىعىڭ ءۇشىن ءوزىن قۇرباندىققا ءۇش رەت اتاعان!
- قاشان جان ۇزگەنگە دەيىن سەنى سۇراپ جاتتى، قىراۋ! - دەپ بيعادىل تۋراسىنان تاستادى ءبىر شاقتا. - «كەلدى مە»، «كەلدى مە» دەپ سۇراي بەردى. اپام بىزگە: «قينالماي ءۇزىلسىن، كەلدى دەڭدەرشى» دەپ كۇبىرلەدى سوڭىندا. ءبىز: «بيعابىل كەلدى»، «امان كەلدى» دەپ دابىرلاسىپ ەدىك، كوزىن باقىرايتا قاراپ، اۋزىن ەكى-اق اشتى دا، ءۇزىلدى!...
وسىنى ەستىگەندە ءوزىمدى توقتاتا الماي ەڭىرەپ جىبەرىپپىن. ءبارى جابىلا ۇرىستى بيعادىلگە، زورلانىپ شيراپ، توقتاتا قويدىم. بايقاسام ءبارى دە جۇدەۋ ەكەن. سالماقپەن سۇراي وتىرىپ ۇقتىم; بيعايشادان باسقاسى سۇزەكپەن تۇگەل اۋىرىپ تۇرىپتى دا، ەڭ سوڭىندا اكەم جىعىلىپ، ءوزى عانا كەتىپتى.
قاباقتارىنا قايعى بولىپ ءۇيىرىلىپ تۇرعان باسقا جايتتەردى كەلىسىممەن ايتىپ اۋىرلاتپاۋعا بەكىنىسكەن ەكەن: وسپاننىڭ كۇيەۋ بولماق ۇلى دا ءولىپ، ءبىزدىڭ ۇيگە باققىزعان وتىز ءىرى قاراسى جۇتتان قىرىلىپتى. مەنىڭ شيحاڭزىدان ءمىنىپ كەلگەن كەرى اتىم ۇرى قولىنا ءتۇسىپ، شاعانوباعا وتكىزىلىپتى. قولدارىندا جالعىز سيىر عانا قالىپ توتيعان سوڭ، «قىرسىقتى جۇرتتان» كوشىپ، وسى تانىس ەلى اراسىنا - مارالسۋعا قايتىپ كەلىپتى.
ءزىل قاسىرەت الدىندا بۇل حال ماعان قايعى بولىپ سەزىلمەدى. كوڭىل ايتىپ، قۇران وقۋشىلار قاتارىندا وسپان مولدا دا كەلىپ كورىسىپ، ۇزاق ءبىر سۇرەنى سىڭعىرلاتتى. «ە، بيعان، ينسانعا تۋماق - ءسۇننات، ولمەك - پارىز، ءبارىمىز دە وسى بەس كۇندىك جالعان دۇنيەنىڭ مەيمانىمىز. باقي دۇنيەگە كەتپەيتىن كىم بار دەيسىڭ، قايعىرما!... ارتىڭدا وزىڭدەي بالالارى قالعان جاكەڭدە ارمان جوق. «اتادان بالا تۋسا يگى ەدى، اتا جولىن قۋسا يگى ەدى» دەپتى. ينشاللا، مۇنان كەيىن ءوزىڭ بارسىڭ ورنىندا، ىستەي الماي كەتكەن ءىسىن ءوزىڭ ىستەپ، بۇل دۇنيەدەگى ار-نامىسىن ءوزىڭ قورعايسىڭ. اتا قارىزى - اللا قارىزى... ول دۇنيەدە ءجۇزى جارىق بولسىن» دەپ قايتتى.
«جىلاننىڭ اياعىن» عانا ەمەس، «قاراسانىنا» دەيىن «كورگەن» بۇل قۋدىڭ «اتا قارىزى» دەۋىنەن اتاداعى «قارىزىن»، بالاسىنان وندىرمەك ەمەۋىرىنى سەزىلسە دە سەسكەنە قويمادىم: «ونىڭ جۇتتان قۋالاپ اكەلىپ تاستاعان مالى سارباستا ەمەس، ورقاشاردا تۇرسا دا قىرىلماس پا. قايتا، ورقاشارداعى مال تەز قىرىلىپتى عوي! اكەنىڭ بۇل كوڭىلشەكتىگى ماعان تۇگىل، وزىنە دە قىلمىس بولماس، ادالدىق قاسيەت قوي!»
مەنىڭ قايتىپ كەلگەنىمدى ەستىگەن تولەۋعازى دا «كوڭىل ايتا» كەلدى. ۇرىمجىدەن اكەلگەن شايىمەنەن قۋاتتانىپ العانىن كيىمىنەن دە، شىرايىنان دا كورسەتە جەتتى.
- بيعاش، «ارنالعان كيىم تىلەۋ تىلەيدى» دەگەن راس ەكەن. سەنىڭ قولدى بولىپ كەتكەنىڭدى ەستىگەن سوڭ، بىلتىر مەنەن كيگەن ەتىگىڭدى جالتىراتىپ مايلاپ ساقتاپ ەدىم، تىلەۋى دۇرىس شىقتى. امان قايتسا ءوز قولىممەن تەگىن كيگىزەيىن دەپ ساقتاعانمىن... ءوزىڭ قارالى-جارالى بولىپ قايتىپسىڭ. سەن بولماساڭ بارلىق ءشايىم قاراقشىنىڭ قولىندا كەتەتىنىن نەمەسە جولدا قالاتىنىن اقىماق اعاڭ كەيىن تۇسىنگەن... ءوزىم دە قاتتى وكىنىپ ءجۇر ەدىم... -دەپ جىلپىلدادى.
- سول ەتىك ءسوزىن سوزا بەرمە، تولەۋعازى! - دەپ تۇيىلە قارادىم، - كوڭىل ايتا كەلسەڭ راحىمەت، «ەتىك كيگىزۋگە» كەلسەك، قايت، كەرەگى جوق ماعان!
مىنەزىمە تاڭىرقاعانداي اڭىرا قاراپ العان تولەۋعازى قايتادان مايموڭكەلەدى:
- بيعاش، سەن قۇتقارعان سول شايلارىممەن، قۇدايعا شۇكىر، بايىپ الدىم، سومام مولايدى. ءبىر ءشاي ورتاشا ءبىر وگىزگە ءوتتى دە وتىردى... قايتىس بولعان اياۋلى اعامىزعا «باتا وقىرلىعىم» ءۇشىن... ءتورت وگىزگە عانا كەلگەن سول ءبىر ەتىكتى قيمايمىن با، تىلەۋلى ەتىك قوي، ءوزىڭ كي.
ىزادان ماڭداي تەرىم بۇرقىراي قالدى. «نە دەپ وتىر مىناۋ» دەپ جان-جاعىما قاراسام، ۇيدە ەشكىم جوق ەكەن. دالادا ءشاي قايناتىپ جۇرگەن شەشەمنىڭ قاسىنا شىقتىم:
- اپا، مىنا اش بيت بىردەمە اكەلىپ پە ەدى؟
- سارى قاعازعا وراعان بىردەڭەنى كەبەجەنىڭ ۇستىنە قويعان. اشىپ كورمەدىم... نە دەيدى؟!
- «ءتورت وگىزگە عانا كەلگەن ءبىر ەتىكتى» باتا وقىرلىققا اكەلگەن بە؟
- نە دەپ تۇرسىڭ قاراعىم-اۋ؟... نەگە كەلگەن بولسا دا «باتا وقىر» دەگەن قازاق سالتى ەمەس پە؟...
- قوي اپا، بۇل قازاق ەمەس، قان سورعىش قاندالانىڭ ءدال ءوزى! - دەي سالا ۇيگە كىرىپ، بۋىنشاعىن اشىپ قاراسام، سول پالەلى ەتىك پەن ءبىر باۋ قانت ەكەن. سىپايىلىق ءۇشىن ءبىر باۋ قانتىن شىعارىپ الدىم دا، ەتىكتى قايتا وراپ اپارىپ، بەلدەۋدەگى اتىنىڭ قانجىعاسىنا بايلاپ كىردىم:
- مەنىڭ «جامان» اكەمنىڭ باتا وقىرىنا «ءتورت وگىز» كەتپەيدى، ءوز يمانى وزىندە، باتاعا دا ءزارۋ ەمەس! ءبىر باۋ قانتىڭ ازالىق قۇرمەت ەسەپتەلسىن! ... جەتتى، راحىمەت!
- بيعاش، جامان اعاڭ سوزگە شورقاق قوي، «ءتورت وگىز» دەگەن ءسوزدى قوسىپ قاتەلەسىپپىن كەشىر!... شىن نيەتىممەن اكەلگەنىم ەدى، ۇسىنعان قولدى قايتا سەرپىمەي، الىپ قالشى!... ادامعا ادام كەرەك ەكەنىن ءتۇسىنىپ كەلىسىم، بۇل داۋلى ەتىك دەسەڭ، ماعان كورسەتكەن جاقسىلىعىڭدى باسقاسىمەن قايتارامىن، رەنجىمە ماعان!
- رەنجىگەن مەن ەمەس، رەنجىتكەن سەن ەدىڭ، ەكەۋمىزگە دە ايان عوي. وسى ەتىك جايىندا جاناسا كەتكەن جەرىمنەن جانىمدى سۋىرىپ الا جازداماپ پا ەدىڭ، «ءتورت وگىزدى» تاعى دا اتاپ كەسەتىپ وتىرساڭ قايتپەكپىن!
- ايىپ مەندە، ايىپ مەندە، - دەپ قارقىلداي كۇلدى تولەۋعازى، - بۇل جولى شىن نيەتپەن جاقىن بولۋدى كوكسەپ كەلىپ ەدىم، سول جولداعى ايىبىمدى وتەپ سەندىرمەسەم بولمايدى ەكەن!... سەن بىلەتىن ازاماتىمىزسىڭ عوي بيعاش، ايتەۋىر امان كەلدىڭ. ەندى بيلىكتى ءبىر قىزمەتكە شىعۋىڭا ءسوز بار ما؟... ءوزىڭ كوپ قايعىرماي كوڭىلدى ءجۇر! كىمنىڭ اكەسى ولمەگەن، ارتىندا سەندەي بالاسى قالعان اكەدە ارمان جوق، بارىنەن دەنساۋلىعىڭ كەرەك!
تولەۋعازى ءشاي ءىشىپ قانا، تىلەۋلەستىگىن، ايىبىن تانيتىندىعىن ءبىلدىرىپ قانا اتتاندى دا، مەن ونىڭ تىلەۋلەس-جاقىندىعىنىڭ دا، ايىبىن-يمانىن تانۋىنىڭ دا «بيلىكتى» قىزمەت الۋىمدا عانا ەكەنىن ءبىلىپ اتتاندىردىم.
- ەلدىڭ بيلىكتى-سيلىقتى قىزمەت دەگەنىنە ەلىكپە، قارعام، - دەدى شەشەم ول كەتكەن سوڭ، - ءادىلىن ايتا سالاتىن ازاماتقا ءمانساپ تۇراقتاعانىن كورگەمىز جوق. ءار قۋ كەلىپ ميىڭدى ءبىر قاجاي بەرمەسىن، ءوز دەنساۋلىعىڭا جايلى ءبىر قىزمەت تابىلار!... ايتەۋىر بۇرىنعىداي جالشى، كەدەي بولمايتىن سياقتىمىز. جالشىنىڭ اقىسى دا بۇرىنعىداي قۇردىم ەمەس....
پومەششيك جاڭگۇدەيلەر كەتكەن سوڭ ولاردىڭ جەرىنە ورتاقتاسىپ ەگىن سالىپ الۋشىلارعا رۇقسات ەتىلگەن ەكەن. بيىل بيگەلدى دە، بيعازى دا كۇش-كولىگى بارلارمەن ورتاقتاسىپ ەگىن سالۋعا كىرىسىپتى. بۇرىنعى جالشىلاردىڭ كوبى وسىلاي ورتاقشى بولىپ كەتە بەرەتىن بولعان سوڭ، جالاقى دا وسىرىلگەنىن ايتتى شەشەم.
قارىنداسىم باسىما جاستىق قويىپ، كورپە توسەپ بەردى دە، شەشەم جالعىز سيىرىنان ۇيىتقان ايرانىن ءبىر جاعىما، قايماق-تارىسىن ءبىر جاعىما قويدى. اكەمنىڭ دومبىراسىن ىرگە جاعىما سۇيەدى:
- دەم ال، ءىشىڭ پىسسا كىتابىڭدى وقي جات، ەشنارسە ويلاما!...
وسىلاي «ويلاتپاي» ءتورت-بەس كۇن تىنىقتىرعان سوڭ عانا تاعى ءبىر اۋىر قازانى ەستىرتتى: باعدارقان دا ولگەن ەكەن. ونىڭ دا الارلىق قۇنى، قايتارارلىق كەگى قالدى دۇنيەدە - شەمەندەي تولىپ شەرى قالدى! كوڭىلىن سۇراي بارعانىمدا نۇراسىل جايىن ءبىلىپ تاپسىرىپتى. «قايعىرا بەرگەنىم قايسىسىنا دەس اپەرمەك، جاۋراي بەرسەڭ جاۋ يىلەر مە؟... سانادان سولىپ، قۋراماي شىداۋىم كەرەك..... «تۇرمىس - كۇرەس» دەگەن عوي!... كۇرەس، كۇرەس، كۇرەس!... كۇيرەمەۋ ءۇشىن تەك كۇرەسە ءبىل!... الدىمەن وزىڭدەگى كۇيرەۋىكتىكپەن كۇرەس!...»
باسىمدى كوتەرە سالا كيىم اۋىستىرىپ، كونەتوز ساقشى سارىمدى كيدىم دە، سىرتقا شىقتىم. كۇن تال تۇسكە كوتەرىلىپ، شىجىعان ۋاقىت بولسا دا، وزەن بويىنىڭ جاساڭى جايلى دىم لەبىمەن ىستىقتى سەرپىپ تۇر. ەرتە تۇراتىن شەشەم مەن بيعايشا دەم الىپ ۇيدە جاتىر. بيعادىل اعالارىنىڭ ەگىن سۋارۋىنا كومەككە كەتكەن. شەشەمنىڭ تەزەك تەرەتىن قابىن قاتتاپ-قاتتاپ قولتىعىما قىسا جونەلدىم. جار قاباقتان شىعىپ، قالىڭ شيگە كىرگەن سوڭ ەشكىم كورە قويعان جوق ەدى. كەرە قاپ تەزەكتى كوتەرىپ، ءبىر تۇستان قايتا تۇسكەنىمدە تۇمادان سۋ الۋعا كەلگەن قۇربىلاس قىزىل سارى كەلىنشەك قاراپ تۇر ەكەن. باياعىدا ورىسشا ساۋاتسىزدار كۋرسىسىنان مەنىمەن بىرگە وقىعان بەكتەمىردىڭ جاڭا تۇسكەن كەلىنشەگى.
- مۇنىڭ نە، ەي؟! -دەدى.
- مۇنىم وسى، تانىمايتىن زاتىڭ با ەدى؟!
- ۇرىمجىدەن وقىپ كەلگەن ونەرىڭ وسى ما دەگەنىم عوي!
- ونەرىم كوپ، ءبارىن دە ءبىلىپ كەلدىم، قايسىسى كەرەك ەدى وزىڭە؟
سىڭعىرلاي كۇلگەن كەلىنشەك ءسوزىنىڭ ورايى ەندى كەلگەندەي تەز سويلەپ قالدى:
- شاشىڭ اعارىپ كەلىپ بۇك ءتۇسىپ جاتا بەرۋىڭنەن شال بولىپ، ءبىتىپ كەلگەن ەكەن دەسەم، بىلەتىنىڭ قۋانتتى عوي!
- شىن قۋانساڭ شىجىمىمدى بوساتا سالايىن...
بىرگە وتىرعان ەكى-ءۇش ءۇي تۇسكى دامىلدان تۇرعان ەكەن. تەزەك تەرىپ كەلگەنىمە ءبىر كەمپىر اڭىرا قاراپ تۇرا قالدى:
- قاراعىم-اۋ، مىنا ىستىقتا تەزەك تەرگەنبىسىڭ؟!
- قايرات تەرگەنىم عوي اپا، مۇنىڭ اتى - ايىعۋ!
- باسە، اقىلدى ەدىڭ عوي قاراعىم، قايراتتانعانىڭ جاقسى!
- قايتسىن بايقۇس بالا، قايعىعا باسىلا بەرمەيىن دەپ ىستەپ جۇرگەنى عوي! -دەپ وعان ىرگەلەس كەمپىر كۇرسىنە كۇبىرلەپ تۇرعاندا، ۇيدەن شەشەم شىقتى:
- پو، بالام-اي، مۇنىڭ نە مىنا ىستىقتا، تەزەك دەگەن انە، جال بولىپ ءۇيىلىپ جاتپاي ما؟... سەن كىرىسپە بۇل بوقتىققا!
- مۇنىڭىز - ءتاتتى ۇيقىدان بەزىپ ءجۇرىپ، قۇزعىن سارىدە سۋدى كەشىپ ءجۇرىپ جيعان بوقتىڭ تاپاسى، ەڭبەكتىڭ ەڭ جاپاسى، مۇنى ەندى قوي، اپاسى! مەنىڭ تەرگەنىم - ايىعۋدىڭ ساناسى، جۇمىستىڭ ساراسى، «ساراسى» بولاتىنى - قارالى شەشەنى ءتىرى ساقتاي تۇرۋدىڭ شاراسى. ەندى قوي، اپاسى!
تىڭداپ تۇرعاندار قۇپتاي كۇلدى. شەشەم دە كۇلە يتەرمەلەدى مەنى ۇيگە. العاشقى كەمپىرگە قايتارعان جاۋابىمدى ونىڭ ءوزى سىرتتا باسقالارعا قايتالاپ ايتىپ ءتۇسىندىرىپ تۇرعاندا، شەشەم مەنى شەكتەۋىن ۇيدە قايتالاپ ايتىپ ءتۇسىندىردى.
- بالام، «دوس باسقا، دۇشپان اياققا قارايدى» دەگەن. قازىرشە جاقسى كيىنىپ، جاقسى ءجۇر! وقىپ كەلگەن بالاسى بوق شوقىپ كەتىپتى دەمەسىن!... دۇشپان ۇستاتقان ناحاق تۇرمەدەن كەلدىڭ. اقتالىپ كەلگەنىڭدى كورسەت، ىزىڭە تۇسەتىن دۇشپانىڭ كوپ...
ەرتەڭىنە تاڭەرتەڭ تۇسىمىزداعى ۇلكەن جولمەن ءوتىپ بارا جاتقان ارباعا وتىرىپ قالاعا كەلدىم دە، الدىمەن باعدارقان مارقۇمنىڭ ۇيىنە بارىپ كوڭىل ايتتىم. شەشەسى نۇراسىل ءولىمى جايىندا تۋىس-تۋعاندارىنىڭ، دوستارىنىڭ ىزدەنىپ جۇرگەنىن جىلاي وتىرىپ سويلەدى. قىرلى، مىقتى ازاماتتاردان قۇرىشبەك، كەڭەسبايلار الدىعا ءتۇسىپ، جولدىباي، قاناس سياقتى ءتىلدى اقساقالدارعا باعدارقان جازعان ارىزدى كوتەرتە، كوپ ادام قوسىلىپ ىزدەنىپتى. ماحكاما شارعياعا دا، قازىرگى اۋداندىق ۇكىمەتتىڭ سوت-تەرگەۋ قىزمەتىن ىستەيتىن حالىق بولىمىنە دە كىرگەن ەكەن. «تەكسەرەيىك» دەيتىن جاۋاپتى دا تولىق الا الماي تورىعىپ شىققانىن ايتقان قارت انانىڭ زارىنا شىداي المادىم، ءبىر شىنى ءشايدى ارەڭ ءىشتىم دە، قۇرىشبەكتى ىزدەي جونەلدىم.
تامشىلىق جۇمىسىنان تۇسكى تاماققا قايتقان ۇستىنەن ءدال ءتۇسىپپىن. مەنىڭ ىلەدەن قايتقانىمدى ەستىسىمەن ۇيگە جىلاي جەتىپ قۇشاقتاعان قايراتتى اعا تاعى دا قۇشاقتاپ اپارىپ، تورىنە وتىرعىزدى.
- ولگەن ادام ءولدى، ءتىرى قالعانى تىرلىگىن كورسەتۋ كەرەك، كەلگەنىڭ جاقسى بولدى، -دەپ باستادى ءسوزىن، - ولگەننىڭ جالعاسى - ءتىرىسى، وندىرە الماي كەتكەنىن ءتىرىسى وندىرەدى. بۇل تىرىلەر وندىرە الماسا، ودان قالعان تىرىلەرى وندىرەدى... ايتەۋىر وندىرەدى. ولمەيتىن، تىرشىلىگى بار، كۇشتى اتالاتىن حالىق وسىلاي بولادى، بيعان!.... «داۋ ارىمايدى، التىن شىرىمەيدى»، ءبىزدىڭ اتالاتىنىمىز التىن ەمەس، جان العىشتىڭ جانى! نۇراسىل قۇنى جونىندە ۇكىمەتتەن وسىنى تالاپ ەتتىك. بىزگە ءوز رۋلاس ازاماتتارىمىز عانا ەمەس، وسىنداعى بار ۇلتتان جوقتاۋشى ازاماتتار ىلەستى. ادام جەگىشتەرى كاكىم بايدى قورعادى...
- نە دەيدى سوندا، قالاي اقتايدى؟!
- ماحكاما شارعياسى: «اراق ىشەتىن ادامنىڭ ءولىمى تەكسەرىلمەيدى» دەدى. ودان بۇكىلدەي ءتۇڭىلىپ شىقتىق. حالىق ءبولىمى: «ول ماسكۇنەم ەكەن، ماس بولىپ بارىپتى دا، باتپاقتى قارا سۋعا قۇلاپتى» دەيدى.
- نە دالەلى بار ونىڭ، ماستىقتان جىعىلىپ جۇرگەنىن كىم كورىپتى؟!... دارىگەردىڭ انىقتاۋ قاعازىن كورسەتتىڭىزدەر مە؟! دەنەسىندەگى تەمىر شوقپار تاڭبالارىن قاراسۋدىڭ باقالارى ءسۇزىپ ءتۇسىرىپ پە ەكەن!
- كورسەتتىك، ايتتىق قالقام، ايتتىق! -دەپ قۇرىشبەك ىزامەن ارالاس مىرس-مىرس كۇلدى.
- نۇراسىلعا كاكىمنەن باسقا، ونىڭ جالداعان جەندەتتەرىنەن باسقا ءوش ادام بار ما ەكەن، تەكسەرىپ كورىپ پە حالىق ءبولىمى؟ گومينداڭ ولتىرگەن بولسا، اتقان مىلتىق ءيا شاپقان قىلىش ءىزى بولماي ما؟
- ايتتىق، «باسقاداي وشتەسكەن ادامى بولسا وسىنداعى حالىقتان سۇراپ، ايعاعىن تاۋىپ، ماستىقتان ولسە ونىڭ دالەلىن تاۋىپ بەرىڭىزدەر! وندايلار تابىلماسا ەردىڭ اجالى كاكىمنەن بولعانىنا ءبىزدىڭ دالەلىمىز كوپ» دەپ، بىلەتىنىمىزدىڭ ءبارىن شۇبىرتتىق. «ءالى دە تەكسەرىپ كورەرمىز» دەي سالدى سوڭىندا. بۇل - جەڭىلگەننەن ايتا سالعان عانا ءسوز بۇيداسى. كاكىمنىڭ گومينداڭ جەندەتى ەكەنىن، جەندەتىن مانساپقا گومينداڭ عانا كوتەرۋگە ءتيىس ەكەنىن ايتا بەرگەندىگىمىزدەن بولسا كەرەك. بىلتىر مىڭبەكتى قىزمەتىنەن بوساتىپ قانا قويدى. سوندا دا ونى «قۇرمەتتى كىسى» اتاپ، قورعاۋشىلارىن ءتىپتى كوبەيتىپ جاتىر. مول پارا جەگەن ءبىر باستىق بار سياقتى.
- ولاي بولسا، باستىق اتاۋلىسىنا ەسكەرتىپ قويمادىڭىزدار ما؟... قان ىشكەن قاراقشىنى قورعاۋشى دا قان ىشكەن ەسەپتەلەدى، فاكت بۋىپ تۇرعان كاكىمدى كىم قورعاسا، ەرتەڭ كۇن اشىلعاندا سونىسىمەن بىرگە ءوزى دە بىرگە قۇرتىلادى. وسىنى ەپتەپ قانا ەسكەرتىپ بايقادىڭىزدار ما؟
- مۇنى دوبالداي قىپ كىم ايتا الار؟ -دەپ كۇلدى قۇرىشبەك، - قانشا ەسەپتەسە دە تىم قىشقىل عوي، قۇيرىعىنان تۇيرەپ شامداندىرىپ المايىق دەدىك.
- شامدانسا شامدانسىن، مەن ايتايىن! سەسسىز سەرت ايتىلمايدى، كاكىم دە سەسپەن ايتا ءجۇرىپ، سەرتىن ورىندادى. ءبىز سونىسىن عانا وزىنە قايتارامىز!... دالەلگە بەدەل ەمەس، دالەل عانا توتەپ بەرە الماق. ءبىزدى تويتارا الاتىن دالەلى بولماسا، كۇن كوزىن ەشقانداي ۇلىق الاقانىمەن جابا المايدى. حالىقتى گومينداڭ دا قۇرتا الماعان، حالىقتى قۇرتا الماسا، دالەلدى جابا المايدى!
- وسىنى ايتساق تا قۇلاعىنا اسار ما قازىر؟!
- قۇلاعىنا اسپاسا دا قۇلاقتانسىن. كوپتى، زاماندى قۇرتا المايتىنىن ءبىلىپ، قۇرساعىمەن اقىلداسادى!
قۇرىشبەك رازى بولعانداي قارقىلداپ كۇلدى:
- ءجا، وندا بىلاي بولسىن، سەن بۇل ىسكە كىرىسپەي، سىرتتا تۇر; وسىنى ءوزىڭ ايتقانداي تاپتىشتەپ جازىپ بەرسەڭ بولعانى، اياعىنا قوياتىن كوپ قولدى مەن قۇرايىن.
دايىنداپ قويعان ءسوزىمدى سول جەردە جازىپ بەرىپ ەدىم، باسىن يزەي ءتۇسىپ، سىلق-سىلق كۇلە ءتۇسىپ وقىپ شىقتى:
- «ەپتەپ» دەگەنىڭە مەن ءبىز سۇعادى ەكەن دەسەم، جىلقىنىڭ مايىنداي ءسىڭىرتىپ، بۇكىل دەنەسىنە قاتەر جۇگىرتىپسىڭ-اۋ! سەندەلەكتەر-اق. جاراپسىڭ قالقام، جاراپسىڭ، امان بول!... تەرگەي المايتىن نانىمدى ەسكەرتۋ بولىپتى. وسى بويىنشا تاعى ءبىر قۋزاپ كورەلىك...
تاماق ءىشىپ، ءتۇس اۋعانشا تىنىعىپ الدىم دا، قىزىل كوپىردەن ءوتىپ، سوعىستا كۇيرەگەن انا مەكتەبىمە قاراي اياڭدادىم. بىلتىر جازدا بولعان توڭكەرىستىك سوعىستا بۇكىل مايلى-جايىر تەرىسكەيىندەگى اۋدانداردان وسى مەكتەپ قانا شىعىندالعانىن ەستىگەنمىن: تۇس-تۇسىنان تونگەن شابۋىلدان قىسىلعان سارى اياق جەندەتتەر قالانىڭ باسقا جەرىنەن پانا تابا الماي، دوڭدەگى تەمىر شاتىرلى بەرىك مەكتەپكە بەكىنىپ الىپتى. شاتىرى مەن تەرەزەلەرىنەن پۋليمەت ساقىلداتىپ الدىرماي، كوپ بوگەپتى. ۇلتتىق ارميا پولكى مەن پارتيزان قوسىنىنىڭ بوگەلەتىنى ىشىندەگى مىڭ شاقتى سارى اياقتىڭ قۋاتتىلىعى ەمەس، اتى بار اياۋلى مەكتەپتىڭ قىمباتتىلىعى بولىپتى دا، قيماي تۇرىپ قالىپتى. اياۋلىسىن اياسا، ونى دالدالانعان اجال قيراتا بەرەتىنىن تۇسىنگەن سوڭ عانا كوزدى جۇمىپ، ءبىر تال مينا جىبەرگەن ەكەن. مەكتەپ ءتۇتىنى كوكتى، جالىنى جاۋدى باسىپ، ءبىر-اق قۇلاپتى.
كۇيرەگەن كەرپىش، كۇيىك توپىراق تومپەشىكتەرىنىڭ بىرىنە شىعىپ تۇرىپ قالدىم. «التىن بەسىك انا مەكتەپ، دال بولىپ سەن قالىپسىڭ، شال بولىپ مەن قايتىپپىن، -دەپ داۋىستاپ قالىپ ەدىم، سول سەزىم ەكپىنىمەن ءسوزىمدى جالعاستىرا تۇسكىم كەلدى، - سەنىڭ اشقان كوزىڭ مىنە، مەنىڭ باسقان ءىزىم قايدا؟!...»
- كوزىڭ بارر-اق ەكەن! - دەپ ارت جاعىمنان بىرەۋ كۇلىپ جىبەرگەندە جالت قايرىلدىم، وراز ەكەن، - باسقان ءىزىن سۇررايدى تاعى دا! -دەي كەلىپ قۇشاقتادى. اكەمە كوڭىل ايتا بەرىپ، كوز جاسىن ءمولت ەتكىزدى.
- جىلاما، جىلاما... مەن بۇل سۋدى تاۋىسىپ العانمىن، قويدىم جىلاۋدى!
- ءجۇرر ۇيگە، - دەپ قولتىقتاپ الا جونەلگەن وراز ءبىراز ۇنسىزدىكتەن سوڭ سويلەدى، - مىنا دۋالمەن قوررشالعان، وسى مەكتەبىڭنىڭ جاتاقحاناسى ەمەس پە ەدى، قازىرر باتاليون كازاررماسى بولىپ تۇرر. وسى جاتاقحانانى بوساتىپ بەررسە دە وسىنداعى ەڭ جاقسى، ەڭ كەڭ مەكتەپ بولارر ەدى!...
- ءوي، «ر» بايقۇستى ءالى جانىشتاپ ءجۇرمىسىڭ؟... «ي» دى قۇرتىپ بولىپ، وسىعان كەزىككەن بەس-التى جىلىڭنىڭ ىشىندە نەشە ميلليون «ر» دى ىسىراپ قىلدىڭ، جەتەر ەندى؟!
- مەنىڭ ءتىلىمدى مازاق ەتە بەررسەڭ، تۇرمەگە كەتە بەررەدى ەكەنسىڭ، سەن دە قوي ەندى شىرراعىم... ءجا، بۇل ررەتكى تۇررمەگە قالاي ءتۇستىڭ، سونىڭدى ايتشى!...
اڭگىمەلەي كەلىپ، قاقپاسىنىڭ الدىنا توقتادىق. جەلكەسىندەگى پوتايدىڭ كەرپىشىنەن تاعى ءبىر ءۇي سالىپ العان ەكەن.
- وسى پوتايداعى قۇزعىنداردان قورقىپ، ءبىز دە قىررعا شىعىپ كەتكەنبىز. سەنىڭ اكەڭە شەشەمدى قوسىپ جىبەررىپ قايتتىق، - دەپ مۇڭايعان ورازدىڭ قولىن ەندى مەن الىپ، كوڭىل ايتتىم. سىرتتان دابىر ەستىپ، بالاسىن قۇشاقتاي شىققان كەلىنشەگى ۇيىنە قايتا كىرە جونەلدى، - انە، قاتىن سەنى قۇشاقتاپ كوررىسۋ دامەسىمەن كىرردى. جاڭا مەن جىلايىن دەگەندە جىلاماي قويىپ ەدىڭ، جىلاماساڭ دا وسى قۇشاعىن پايدالانساڭ قالاي! اكەم قىررعا كەتكەن!
- قوي مىلجىڭدى. بالاڭنىڭ باۋى بەرىك، ءومىرى ۇزاق بولسىن، تولەۋى بار ءولىمنىڭ ارمانى جوق...
- ەي كەمپىر، ەي! - دەپ ءۇي جاعىنا دابىستاي جونەلدى وراز، - مىنا ىنجىق بايىڭدى اررتىنان اڭدىپ كەلە جاتسام، وررتەنگەن مەكتەپكە كەلىپ، «سەن دال بولىپسىڭ، مەن شال بولىپپىن» دەپ جىلادى. باسسال دا كوررىس، جوقتاۋىڭنان ەكى دوبالداي ادامنىڭ ولىمىنە جىلاماسا، وبالىڭ ماعان بولسىن، بوزدات!
- سوڭىنان مەن سويلەي كىردىم كەلىنشەككە:
- سەن جىلاتساڭ، مەن مۇلدە ۋانباي قويامىن، استىڭا ءتۇسىپ تە، ۇستىڭە شىعىپ تا جىلاي بەرەمىن. كورىسسەڭ پالەگە قالعانىڭ!
توسەگىنىڭ الدىنا ءبىر تىزەلەنىپ الىپ، راسىندا بوزداتۋعا دايىن وتىرعان كەلىنشەك ورنىنان كۇلە تۇرەگەلىپ، قۇشاقتاسا كەلىپ امانداستى.
- سوندا دا شۇررلەرىن جىبەرمەۋىن قارراشى! -دەپ وراز وتىرا كەتتى. بالاسىن قۇشاقتاپ سۇيە بارىپ، تورگە جۇگىندىم. بۇل وتىرىسىمنان قۇران وقۋعا دايىندالعانىمدى بىلگەن كەلىنشەك داستارقان اكەلىپ جايدى. مەن، قۇران ورنىنا قازاقشا سويلەي جونەلدىم:
- مارقۇمدار ءبىزدىڭ توقتاۋسىز جىلاۋىمىزعا لايىق، ەڭ قادىرلى اتا-انا، ءبىز ءۇشىن جاندارىن جايناماز ەتىپ، ءبىزدىڭ ءومىرىمىزدى عانا تىلەپ وتكەن، ءبىز ءۇشىن ەڭ ۇمىتىلماس اتا-انا. كوپ جىلاپ، سول تىلەكتەرىن سەلگە كەتىرە جازدادىم. سەندەر دە سەلگە كەتىرمەڭدەر! ارتتارىنا - قۇلىندارىڭا ءومىر-بەرەكە بەرسىن، اللاھۋاكبار!
وقىعان قۇرانىم وسى عانا. قابىل بولىپ ءدال تيگەنىن جالعىز كەلىننىڭ سولق-سولق ەتە تۇسۋىنەن ءتۇسىنىپ بەت سيپادىم. بەتىن وراز دا ىقىلاسپەن سيپاپ، داستارقان جيعان سوڭ قالجىڭىنا قايتا باستى:
- «سەن دال بولىپسىڭ، مەن شال بولىپپىندى» وسى قاتىنىنا ايتارر-اق دەگەن ۇمىتپەن كوررىستىرمەك ەدىم. امال نە، توپىرراققا ايتقانشا، ءدال تيەرر جەرىنە ايتساڭ، مەن دە جىلار ەدىم عوي!
«ەرلى-زايىپتى» ەكەۋمىز ءبىر-بىرىمىزگە قاراسىپ الىپ، قاتار كۇلدىك. قىپ-قىزىل كەلىنشەك قۇلپىرىپ-جۇتىنىپ تۇرسا دا، ونىڭ بالا تاپقانى راس تا، مەنىڭ شاشىم اعارىپ، شال بولىپ قايتقانىم راس قوي!
مۇنان سوڭ قالجىڭدى توقتاتىپ، الداعى ءىس جايىن اڭگىمە ەتتىك. وراز ءالى ءوزىنىڭ جەكە جۇمىسىندا ءجۇر ەكەن. قىزمەت سۇرانۋعا «پالە-جالادان» قورقاتىن اكەسى كونبەپتى. مەن قىزمەتتى اكىمشىلىك سالاسىنان تالاپ ەتىپ، حالىق بولىمىنە ورنالاسسام، ءوزى ادۆوكاتتىق ىستەۋگە اكەسىن كوندىرە الاتىندىعىن ايتتى.
- سارسەن ساياساتتى حالىق بولىمىنەن ءتۇسىرىپ، قازاق ەرلەرر مەكتەبىنىڭ عىلمي مەڭگەرۋشىلىگىنە شىعارردى. سەن ەندى حالىق بولىمىنە سۇرران، - دەدى ول، - تامىرر، سەن مىقتى ىستەي الاسىڭ، دالداڭا مەن دە باررايىن. قاررا جۇدىرىقتارردىڭ تورەشىلدىگىنەن كۇن كوررە المايتىن سياقتىمىز!
ونى جەكە باسپەن ەشكىم جەڭە المايتىندىعىن قۇلجاداعى احۋالمەن قوساقتاپ ايتتىم دا، توڭكەرىستىك اشكەرە ۇيىم عانا شەكتەي الاتىندىعىن ءتۇسىندىردىم. ءسويتىپ، دوربىلجىننەن دە سونى تالاپ ەتۋشىلەردى ۇيىمداستىرۋعا كەلىستىك.
- مەن نەرۆ جاعىنان السىرەپ قالدىم، «شال بولدىم» دەپ بەكەر «جىلاعانىم» جوق، - دەپ كۇلدىردىم سونان سوڭ، - اركىممەن شارماياقتاسا بەرمەي، تىنىش قانا وقىتۋشىلىعىمدى ىستەمەكپىن!
- سارسەن بارعان مەكتەپ تىپ-تىنىش قانا قويارما سەنى؟!
- وقۋ-اعارتۋ ءبولىمىنىڭ باستىعى تىنىسقان ەكەن عوي، ول ءبىزدىڭ تىنىسىمىز ەمەس پە، سونىڭ تىنىش قويعىزۋىن تالاپ ەتپەيمىن بە؟ «سوت» بولىپ حالىققا قانشا پايدا جەتكىزەرمىن، وقىتۋشىلىق ىستەسەم، ءسۇتتى سيىرى بولاتىندىعىما سەنەمىن!
ەرتەڭىنە وقۋ-اعارتۋ بولىمىنە كىرىپ كەلسەم، تىنىسقاننىڭ ۇستەلىنە ەڭكەيىپ سارسەن دە تۇر ەكەن. مەنى تىنىسقان قۇشاقتاي امانداسقان سوڭ سارسەن دە قۇشاقتاماسىن با. كىشپەيىلدىگىن اسىرا كورسەتتى. جۇرەگى تىم ىستىق ادام بولعان سياقتانىپ كورىندى. مەن دە «تىنىش قىزمەت» تاپقانىمدى سەزىنىپ قۇلشىندىم. تالاپتارى بويىنشا قولما-قول ءوتىنىش جازىپ ۇسىنىسىممەن جاڭا تاعايىندالعان اكىم - نۇرساپاعا كىرگىزىلىپ، تىپ-تىنىش بەكىتىلىپ تە شىقتى. تۇرمىس جايىمدى ەسكەرىپ، وتكەن ەكى ايعا جالاقى بەرۋدى دە بەكىتىپتى. كاسسىرى ساناپ اكەلگەن اقشاسىن تىپ-تىنىش الىپ شىعا بەردىم.
كورەگەن تەرگەۋشىم، بىلتىر كۇزدەگى سوعىسقۇمارلىعىمنان العان قىلمىس ونىمىڭىزدەن وسى تاراۋداعى تىنىشقۇمارلىعىمنان الاتىن قىلمىس ءونىمىڭىز اناعۇرلىم ارتىپ-اق تۇسەر. قىرمان تولسىن! تىنىشتىققا قانداي جاۋ قۇمارتاتىنىن ايتىپ جۇرگەنىڭىزدە اۋزىڭىزعا ءوزىم تۇسە قالمادىم با. تىنىشتىق-تىنىشتىق دەپ «ۇزدىكسىز توڭكەرىسىمىزدى»* تۇنشىقتىرعىسى كەلەتىن، جاۋلارعا قارسى شوقپارلى قولىمىزدى بايلاعىسى كەلەتىن «تۇزەتىمپازداردىڭ» اتاقتى اۋەنى ەمەس پە بۇل! تاريحي «تۇزەتىمپازدىق» قىلمىسىمدى اشكەرەلەپ، قاقپانىڭىزدى ءداپ باسقان-اق شىعارمىن-اۋ!
(جالعاسى بار)
«اباي-اقپارات»
* ماۋزەيدىڭ: «سوتتسياليزم - ۇزدىكسىز توڭكەرىس ءداۋىرى» دەگەن.
