قازاق حالقىنىڭ باسىنان وتكەن ەڭ قيىن-قىستاۋ كۇندەردiڭ بiرi - اشارشىلىق جىلدارى ەكەنi بەلگiلi. اشارشىلىقتىڭ تۋ سالدارىنىڭ دا ءتۇرلi سەبەبi بولادى. ول كوبiنە ساياسي-الەۋمەتتiك ۇردiستەردەن، تابيعاتتىڭ قولايسىز احۋالدارىنان تۋىندايدى ەكەن. اش ءجۇرۋدiڭ دە ەكi ءتۇرi بار. بiرi - اس-سۋسىز قالۋ دا، ەكiنشiسi - ۇنەمi شالا قۇرساق بولىپ ءجۇرۋ. حالىق ءۇشiن ەڭ قاۋiپتiسi دە وسى - ۇنەمسiز قالىپ، اۋرۋعا، iندەتكە، قىرعىنعا ۇشىراۋى. ال قولدان جاسالعان اشتىقتان قىرىلۋ شە؟ بۇل اشتىقتىڭ قانداي تۇرiنە جاتادى؟!
قازاق قالاي قىرعىنعا ۇشىرادى؟ قازاقتىڭ باسىنان قانشاما ناۋبەت ءوتتى؟ 31 مامىر - قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن ەسكە الاتىن كۇن. ال بيىل الاپات اشتىقتىڭ بولعانىنا 80 جىل تولادى. ءبىز سول ءبىر زۇلمات كەزەڭنىڭ اششى شىندىعىن قانشالىقتى اشا الدىق؟ كەڭەستىك رەجيم وزىنە قاراعان حالىقتاردى اتىپ-اسىپ، قۋعىنداپ قانا قويعان جوق، سونىمەن بىرگە قولدان جاسالعان اشتىقپەن دە اۋىر زۇلماتتار جاسادى.
بۇل قىرعىن رەسەيدىڭ پوۆولجە ايماعىن، ۋكراينا مەن قازاقستان حالقىن جايلادى. وسى ءبىر زۇلمات كەزەڭدەردىڭ اششى شىندىعىن اشىق ايتىپ، ۇلى اشتىق قىرعىنىن حالىقارالىق دەڭگەيگە دەيىن كوتەرگەن، اشتىق قۇرباندارىنا ارناپ، كەسەنە تۇرعىزىپ، ونى جىل سايىن ازالى كۇن رەتىندە اتاپ ءوتىپ جۇرگەن ۋكراين حالقى ەكەن. بۇل دا بولسا، ۋكراين حالقىنىڭ وتكەن تاريحقا، ءوز حالقىنىڭ باسىنان وتكەن زۇلماتتى كەزەڭگە جاساعان ەرەكشە تاعزىمى بولسا كەرەك. سول ۋكرايندىقتار 2010 جىلى وزدەرىندە شىعاتىن «ناشە سلوۆو» گازەتىندە قازاقستاندىق ساياساتتانۋشى دانيلا بەكتۇرعانوۆتىڭ «ۇلى جۇت نەمەسە قازاق دالاسىنداعى ۇلى اشتىق قىرعىنى جايلى» ماقالاسىن جاريالايدى. ءارى بۇل ماقالا ۋكراين تىلىندە جارىق كورەدى. ول ماقالاسىندا اۆتور قازاق دالاسىندا بولعان ۇلى جۇتتىڭ، ياعني ۇلى اشتىق قىرعىنىنىڭ سەبەبى مەن سالدارىن انىقتاۋعا تىرىسقان. اۆتور: «قازاقستانداعى ۇلى اشتىق قىرعىنى جايلى اڭگىمەنى ەكى وتە ماڭىزدى ەسكەرتۋدەن باستاعان ءجون بولار: كەڭەس زامانىندا قازاقستاندا ەكى رەت اشتىق قىرعىنى بولعانىن ايتۋعا ءتيىسپىز. ارينە، ەڭ ۇلكەن اشتىق قىرعىنى وتكەن عاسىردىڭ 30-شى جىلدارى ورىن الدى. ول تاريحتا ۇلى جۇت اشارشىلىق جىلدارى دەگەن اتپەن اتالادى. بىراق سونىمەن بىرگە 1919-1922 جىلدارى ورىن العان اشارشىلىقتى دا ۇمىتپاعان ءجون بولار. وسى كەزدەرى قازاقستاندا ميلليوننان استام ادام اشتان ولگەن» دەگەن دەرەكتەردى العا تارتادى.
العاشقى اشتىق كەزىندە قازاقتىڭ كوبى اشتان قىرىلدى. دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، 1919-1922 جىلدارداعى اشتىق كەزدەرىندە ءبىر ميلليوننان استام قازاق اشتان ولگەن. بۇل سول كەزدەگى قازاقتىڭ سانىنىڭ شامامەن 20-22 پايىزىن قۇرايدى دەگەن ءسوز. الاش ارىستارىنىڭ كوسەمى احمەت بايتۇرسىنوۆ 20 جىلدارداعى اشتىق جونىندە 1922 جىلعى «قازاق كالەندارىنا» جازعان «ءتانى ساۋدىڭ - جانى ساۋ» اتتى ماقالاسىندا: «...وتكەن قىستا اشتىق بولدى. اشىققان ادام ءبىرىنىڭ ەتىن ءبىرى جەدى. ولىكتىڭ ەتىن جەگەنى بىلاي تۇرسىن، ولمەگەن ءتىرى ادامداردى مالشا ۇرلاپ، مالشا سويىپ جەدى. قالالاردا ءتۇن بولسا، كوشەدە جۇرۋگە بولمادى. مەزگىلسىز ۋاقىتتا كوشەدە جۇرگەن ادامداردى جىلقى سياقتاندىرىپ بۇعالىق سالىپ، بۋىندىرىپ ۇستاپ، سويىپ جەيتىن بولدى. اناسى بالاسىنىڭ ەتىن جەۋگە جەتتى... اشتىقتان ادامنىڭ ءتانى ازىپ ەدى، جانى دا ازىپ، ەس كەتىپ، ادامگەرشىلىك جوعالىپ، ادام حايۋاننان دا جامان بولىپ كەتتى...» دەپ جازعان ەكەن.
ال ناعىز قاساپتى قىرعىن قازاقتىڭ باسىنا 30 جىلدارى كەلگەنى بەلگىلى. بۇل جىلدارداعى ناۋبەت قازاق حالقىنىڭ تەڭ جارىمىن قىرىپ كەتتى. اش-جالاڭاش، ءۇي-كۇيسىز قىرىلعان قازاقتىڭ جارتىسى جەر اۋدى، قاشتى، بوسىپ كەتتى. سول جىلدارداعى ۇلى اشتىق جايىندا جازىلعان شىعارمالاردى وقىپ كورسەڭىز، جان تۇرشىگەدى. ماسەلەن كورنەكتى عالىم مەكەمتاس مىرزاحمەتوۆتىڭ بالالىق شاعى اشتىق جىلدارىمەن تۇسپا-تۇس كەلىپتى. اناسى تۋرالى جازىلعان ەستەلىگىندە مەكەمتاس اعا: «...اشارشىلىق جىلى سەن ءۇش جاستا ەدىڭ. ەمشەكتە نارەستە قىزىم بار. اشتىقتان ولەتىن بولعان سوڭ ءتۇس كەزىندە كەمەرباcتاۋداعى جەزدەم قۇرمانبەكتىڭ ۇيىنە قاراي جولعا شىقتىق. سەنى قولىڭنان جەتەلەپ، قىزىمدى باۋىرىما الىپ، اشتىقتان بۇرالىپ، ارەڭ ءجۇرىپ كەلەمىن. جول ونبەي، اۋىلعا جاقىنداعان شاقتا قاس قارايىپ كەتتى. سارتتار ەككەن قاۋىندىققا جەتكەندە ۇيالى قاسقىر قاماپ، توپىراق شاشىپ، قاۋمالاي باستادى. تاياعىمدى كوتەرىپ، ايبات شەگە ايعايلاسام دا قايمىعار ەمەس. ەسىم شىعا، نە ىستەرىمدى بىلمەي وراۋلى قىزىمدى جەرگە قويىپ، سەنى ارقالاپ سىتىلىپ شىقتىم. سول-اق ەكەن، توپ قاسقىر قىزعا قاراي باس سالدى. شار ەتكەن نارەستەنىڭ داۋسىن ەستىدىم... تۋرا وسىلاي بولعاندىعىن شەشەمنىڭ اۋزىنان ەستىگەم. ءبىز اتادان 17 ەدىك. كەيىن اشارشىلىق باستالىپ، ءبىرى cوعىستا ءولىپ، ءبىرى «حالىق جاۋى» بوپ ايدالىپ، اقىرىندا ۇشەۋ-اق قالدىق. ەگەر سونىڭ ون جەتىسى دە ءتىرى بولعاندا بۇگىن سانىمىزدىڭ قانشا بولاتىنىن قۇداي ءبىلسىن. كەيىن بالا بوپ ءۇيدىڭ بەتىن كورمەي، ۇزاپ كەتكەنىمدە انام قاتتى قينالسا كەرەك. ءبىر سوزىندە «سول كەزدە قاسقىرعا قىزىمدى تاستاعانشا، سەنى بەرمەپپىن...» دەگەنى بار» دەيدى. («انا ءتىلى» گازەتى...)
ال مارقۇم اكادەميك سالىق زيمانوۆتىڭ بالالىق شاعى تۋرالى جازىلعان دەرەكتەردى وقىساڭىز جانىڭىز اۋىرادى. «ازاتتىق» راديوسىنا بەرگەن اشتىق جىلدارى تۋرالى ايتقان پىكىرىندە اكادەميك: «اشتان قىرىلعانداردى اربامەن تاسىپ، قازىلعان شۇڭقىرلارعا اپارىپ تاستاپ جاتاتىن. ولاردىڭ اراسىندا تىرىلەر دە بار بولاتىن. ءالى قۇرىپ، ورنىنان تۇرا الماي قالعانداردى دا ولىلەرمەن بىرگە شۇڭقىرعا توعىتاتىن. ۇلكەندەر جۇمىستان قايتىپ كەلىسىمەن، الگى شۇڭقىرعا بارىپ، اشىق-شاشىق شىبىن ۇيمەلەپ جاتقان ولىكتەردىڭ بەتىن جاۋىپ قايتاتىن. كەمپىر، شالدار ءار جەردە قالاتىن. ول كەزدە نەگىزىنەن 35-40 جاستاعىلار قىرىلىپ جاتاتىن. ءتىپتى، اتىراۋعا ارقادان بالا اكەلىپ ساتىپ جاتىر ەكەن دەپ تە ەستيتىنبىز. قالاداعى بىرەۋلەر استىققا ايىرباستاپ الاتىن بولۋى كەرەك. بازاردا تىشقاننىڭ، ءيتتىڭ ەتىن ساتقاندار دا بولدى. جەرگىلىكتى قازاقتار وزدەرى ارەڭ كۇن كورىپ وتىرسا دا، اشتاردى قولدان كەلگەنشە پانالاتۋعا تىرىساتىن» دەگەن ەكەن بالالىق شاقتاعى قيىن كۇندەر تۋرالى.
ۇلى اشتىق قىرعىنى تۋرالى جازىلعان شىعارمالاردىڭ كەز كەلگەنiن قاراساڭىز دا، جان تۇرشىگەرلىك وقيعالاردىڭ تىزبەگى كوز الدىڭىزدان شىعاتىنى داۋسىز. بۇل ءبىزدىڭ بىلەتىنىمىز عانا، ال بىلمەيتىنىمىز قانشاما. بەلگىلى اقىن اقۇشتاپ باقتىگەرەەۆا ءوزىنىڭ وي تولعامدارىنىڭ بىرىندە ەلىمىزدىڭ باتىس وڭىرىندەگى ءاربىر ءۇيىلىپ جاتقان دوڭبەكتەردىڭ استىندا قانداي بەلگىسىز زيراتتاردىڭ جاتقانىن جازادى. ءبىز تابانىمىزبەن باسىپ جۇرگەن توبەشىكتەردىڭ استىندا قانشاما بوزداقتاردىڭ سۇيەگى جاتقانىن كىم ءبىلسىن؟!
جوعارىدا ءوزىمىز مىسالعا كەلتىرگەن دانيلا بەكتۇرعانوۆتىڭ ماقالاسىندا جازىلعان دەرەكتەرگە تاعى نازار اۋدارىپ كورەلىك. «مال جوق جەردە، تاماق جوق، تىرشىلىك جوق. قازاقتار تۇراتىن اۋىلدار جاپپاي قىرىلا باستادى. تاريحشى ا.ن.الەكسەەنكونىڭ ايتۋىنشا «...ءارتۇرلى ەسەپتەۋلەر مەن تۇزەتۋلەرگە سۇيەنگەندە 1930 جىلعى قازاق حالقىنىڭ قىرىلۋى 1 ملن. 840 مىڭ ادام نەمەسە جالپى قازاقتىڭ 47,3 پايىزىن قۇرايدى. بارىنەن ەڭ كوپ قىرىلعان رەسپۋبليكانىڭ شىعىسىنىڭ قازاقتارى بولدى. بۇل جاقتا 379,4 مىڭ ادام نەمەسە 1930 جىلعى حالىقتىڭ 64,5 پايىزىن قۇرادى. بۇل ايماقتىڭ حالقى كورشى ەلدەرگە رەسەي مەن قىتايعا جاپپاي اۋىپ كوشە باستادى. سولتۇستىك قازاقستان ايماعى قازاقتاردىڭ جارتىسىنىڭ كوبىنەن - 410,1 مىڭنان نەمەسە 52,3 پايىزىنان ايرىلدى. باتىس قازاقستان 394,7 مىڭ نەمەسە 45,0 پايىز، وڭتۇستىك - 632,7 نەمەسە 42,9 پايىز قازاقتان ايرىلدى. ازداۋ ءولىم ورتالىق قازاقستاندا - 22,5 مىڭ نەمەسە وسى ايماقتىڭ 15,6 پايىزى ورىن الدى. باسقا حالىقتاردا دا شىعىن از بولعان جوق: ۋكرايندەر - 200 مىڭ (23 پايىز), وزبەكتەر - 125 مىڭ (54 پايىز), ۇيعىرلار - 27 مىڭ (43 پايىز). تەك قانا 1931 جىلدا 1 ملن. 30 مىڭ اداپ كوشىپ كەتتى، ونىڭ 616 مىڭى قايتقان جوق. جۇزدەگەن مىڭ قازاق قىتاي جاعىنا قاشتى. ولاردىڭ كوپ كوشكەندىگى سونشا قىتايدا 1954 جىلى ىلە-قازاق اۆتونوميالىق وكرۋگى قۇرىلىپ، ورتالىعى بولىپ قۇلجا قالاسى بەلگىلەندى»، - دەپ جازادى ساياساتتانۋشى.
1 ميلليوننان استام حالىق اشتان قىرىلدى. كەڭەستىك رەجيمنىڭ قولدان جاسالعان ساياساتىنىڭ قۇربانى بولدى. قازاق حالقىنىڭ ەلۋ پايىزعا جۋىعى كومۋسىز قالىپتى. كومۋسىز قالعان مايىتتەر قانشاما؟! قانشاما بالا مەن انانىڭ سۇيەگى دالادا شاشىلىپ قالدى. ەرتە كەزدە اجەم بىزگە اشتىق جىلدارىنا قاتىستى مىنا ءبىر اڭىزدى ءجيى ايتاتىن ەدى. ەرلى-زايىپتى ەكى ادام بالالارىن ارقاسىنا اسىپ، ازىق ىزدەپ جولعا شىعادى. اش-جالاڭاش بۇراتىلعان ەركەك پەن ايەل اش قۇرساق كۇيدە قانشاما جولدى ءجۇرىپ وتەدى. جول-جونەكەي كەزدەسكەن مايىتتەردەن اياق الىپ جۇرگىسىز. ءتىپتى، جان-جاقتا شاشىلعان بالالاردىڭ سۇيەگىنە بەت قاراۋ دا مۇمكىن ەمەس. اشتىقتان ابدەن قالجىراعان ەرلى-زايىپتى اقىرىندا ولۋگە اينالعان بالالارىن سويىپ جەۋگە ءماجبۇر بولادى. ىشتەن شىققان شۇبار جىلان. بالاسىن ءوز قولدارىمەن سويۋعا قاي اتا-انانىڭ ءداتى شىداسىن. بالاسىنىڭ ءولىمىن كوزبەن كورۋگە شىداماعان انا بەت الباتى ايدالاعا جۇگىرە جونەلەدى. جۇگىرىپ كەلە جاتسا، الدارىنان ەكى بۇعى كەزدەسىپتى. ءبىر-بىرىمەن مۇيىزدەرى ايقاسىپ قالعان ارقارلاردى كورگەندە، انانىڭ كوزى شىراداي جانىپتى. جالما-جان ەكى وكپەسىن قولىنا الىپ، كۇيەۋىنە جانۇشىرا جۇگىرەدى. قايتا كەلسە، بالاسىن الدىنا الىپ، اكەسى تىزەرلەپ، جىلاپ وتىر ەكەن. وسىلايشا، ەرلى-زايىپتى جانداردى اللا تاعالانىڭ قاسىرەتتەن قالاي امان الىپ قالعانىن اڭىز قىپ ايتاتىن اجەمىز.
ادەبيەت وقۋلىقتارىنان بەيىمبەت ءمايليننىڭ «كۇلپاشىن» ءجيى وقيتىنبىز. سول كۇلپاش تا ۇلى اشتىق قۇرباندارىنىڭ ءبىرى ەمەس پە ەدى. قالعان-قۇتقان تاماق ىزدەپ، سۇيرەتىلىپ ۇيگە جەتكەنىندە، بالاسى مەن كۇيەۋىنىڭ ءمايىتىنىڭ ۇستىنەن تۇسەتىن كۇلپاش بەينەسى كوپ قۇرباننىڭ ءبىرىنىڭ تاعدىرىنان حابار بەرگەندەي.
وتىزىنشى جىلدارداعى قولدان جاسالعان اشتىقتىڭ سالدارىنان قازاقتاردىڭ ۇشتەن ءبىرى عانا امان قالدى. ۇشتەن ءبىرى. سول زۇلماتتى كەزەڭدە بىردە-ءبىر قازاق قىرىلماعان بولسا، بۇگىنگى قازاقتىڭ سانى قانشا بولارىن كوز الدىڭىزعا كەلتىرە بەرىڭىز...
ۋكراين حالقى جىل سايىن ازا تۇتىپ، اشتىق كۇنىن ەسكە الادى ەكەن. ءبىز شە؟ ءبىز اشتىققا ۇرىنىپ، جازىقسىز قۇربان بولعانداردى، 1,5 ميلليوننان استام قىرىلعان قازاقتى قالاي ەسكە تۇتىپ ءجۇرمىز؟
جىل سايىن 31 مامىردا الماتى وبلىسى، جاڭالىق ەلدى مەكەنىندە رەپرەسسيا قۇرباندارىنا ارناپ تۇرعىزىلعان مەموريالعا تاعزىم ەتەمىز. ودان بولەك، قايدا بارىپ ءجۇرمىز دەسەك، ويعا ەشتەڭە ورالمايتىنى بەلگىلى. تاۋ-تاسقا ازا تۇتىپ، اشتىق قۇرباندارىن ەسكە الۋدىڭ قاجەتى بولماس! تىم قۇرىسا، سول جازىقسىز قۇربانداردى ەسكە الىپ، قۇرمەت تۇتۋدىڭ جاڭا ءبىر جوباسىن ويلاپ تابۋ قاجەت سياقتى. اشتىق قۇرباندارىنا قارا تاس قويىپ، مەموريالدى تاقتا ءىلۋ ازدىق ەتەدى. جازىقسىز قۇرباندارعا ارنالىپ، ەلىمىزدىڭ ءاربىر ايماعىندا ەسكەرتكىش تاقتالار بوي كوتەرۋى قاجەت. دەرەكتى فيلمدەردەن بولەك، كوركەم فيلمدەر دە تۇسىرىلگەنى ابزال. اقيقات شىندىقتى كورسەتەتىن ناقتى دەرەكتەرگە قۇرىلعان فيلمدەر جارىق كورسە، قازاق ءوزىنىڭ باسىنان قانداي زۇلماتتاردىڭ وتكەنىن تۇسىنگەن بولار ەدى. سوندا عانا كەلەشەك ۇرپاق تاۋەلسىزدىكتىڭ ءبىزدىڭ حالىققا وڭاي جەتپەگەنىن، سول جولدا قانشاما حالىقتىڭ شەيىت بولعانىن سەزىنەر ەدى. اشتىققا ۇرىنىپ قىرىلعانداردىڭ رۋحىنا تاعزىم ەتەر ەدى.
«...وتكەن قىستا اشتىق بولدى. اشىققان ادام ءبىرىنىڭ ەتىن ءبىرى جەدى. ولىكتىڭ ەتىن جەگەنى بىلاي تۇرسىن، ولمەگەن ءتىرى ادامداردى مالشا ۇرلاپ، مالشا سويىپ جەدى. قالالاردا ءتۇن بولسا، كوشەدە جۇرۋگە بولمادى. مەزگىلسىز ۋاقىتتا كوشەدە جۇرگەن ادامداردى جىلقى سياقتاندىرىپ بۇعالىق سالىپ، بۋىندىرىپ ۇستاپ، سويىپ جەيتىن بولدى. اناسى بالاسىنىڭ ەتىن جەۋگە جەتتى... اشتىقتان ادامنىڭ ءتانى ازىپ ەدى، جانى دا ازىپ، ەس كەتىپ، ادامگەرشىلىك جوعالىپ، ادام حايۋاننان دا جامان بولىپ كەتتى...

گۇلزينا بەكتاسوۆا

«تۇركىستان» گازەتى