ءبىر ءسات بالاشا قيالداپ كورەيىك: قازىرگى قازاقستان شەگىندەگى بايىرعى  حالىق قازاقتىڭ جيىن سانى وتىز بەس ميلليون ەكەن.

ءبىر ءسات بالاشا قيالداپ كورەيىك: قازىرگى قازاقستان شەگىندەگى بايىرعى  حالىق قازاقتىڭ جيىن سانى وتىز بەس ميلليون ەكەن.

وتىز بەس ميلليون قازاق! سوندا... اقىل جەتپەس عاجايىپقا ۇشىراسامىز. ەل يەسى عانا ەمەس، جەر يەسى دە قازاق. جەر استىنداعى، الەمدە جوق قىرۋار بايلىق - ءناسىل-تەگى بەيمالىم الدەبىر كەلىمسەكتەردىڭ قالتاسىنا ەمەس، قازاق حالقىنىڭ يگىلىگىنە قىزمەت ەتەدى. جەر ءۇستى تاعى دا تولعان قازاق - رەسپۋبليكا شەگىندەگى بارشا جۇرتتىڭ توقسان بەس پايىزى. قالعان، تۋما ءتىلى بوتەن اعايىنداردىڭ ءوزى قازاقشا سايراپ تۇر. ياعني، مەملەكەتتىك تىلدە. جانە دەموكراتيالىق جۇيە سالتانات قۇرعان رەسپۋبليكادا اتا-تەگىنە قاراماستان، بارلىق ۇلتتىڭ ازاماتتىق قۇقىعى بىردەي. ەسەبى، قازاق تا ءوز جۇرتىندا وگەي ەمەس، وسىنداعى ازدى-كوپتى ورىسپەن، سانى ءتىپتى شەكتەۋلى كۇرد، ۇيعىر، كارىسپەن جانە باسقا دا، ەشقانداي رەسمي ساناتتا جوق، نەبارى ءۇش-ءتورت، بەس-ون كىسىدەن، كوپشىلىگى بىرەر ءجۇز، اسسا بىرەر مىڭمەن شەكتەلەتىن، ەشكىم ناقتى تۇگەندەمەگەن ءجۇز قىرىق بىردەڭە ۇلت وكىلدەرىمەن تەڭ دارەجەدە، وتىرسا وپاق، تۇرسا سوپاق ەمەس، وكىمەتىڭ ارى يتەرىپ، بەرى جىعىپ جاتقان جوق، وتانداس اعايىندار سەن قازاقشا سويلەيسىڭ، سەن قازاقسىڭ دەپ كوزگە شۇقىمايدى. ەڭ باستىسى - قازاق رەسپۋبليكاسى ورتالىق ازيانىڭ ءسوز جۇزىندەگى ەمەس، ءىس جۇزىندەگى بولات دىڭگەگى. الىستاعى امەريكا قۇراما شتاتتارىنىڭ ىقىلاس-پەيىلى ايرىقشا. تاقاۋداعى ورىس ەلىمەن قۇلدىق ەمەس، پارا-پار ەركىندىك ورايىنداعى، دوستىق قاتىناس قالىپتاسقان. ميلليارد قىتايدىڭ ءوزى قادىر تۇتادى. الىس-جاقىن باسقا مەملەكەتتەردى تۇگەندەمەي-اق قويايىق. قۇرمەت، سىيلاستىق، تەڭدىك. ويتكەنى قازاقستان - استى تولعان كەن، ءۇستى - كەمەرىنەن اسقان بەرەكە مەن ىرىس، ەڭسەسى زور، ازات رەسپۋبليكا. وسىنداي سىندارلى، اڭساعاي ەلدىڭ ەڭ ۇلكەن بايلىعى - حالقى. قۇت-بەرەكەسى، ءسان-سالتاناتى ءوز الدىنا، مۇنداعى قازاق دەگەن جۇرتتىڭ ۇلتتىق ساناسى جوعارى، ادامگەرشىلىك كەيپى ەرەكشە، ەرلىك ءبىتىمى جالپىعا ماعلۇم، وقۋى مەن عىلىمى ءوز زامانىنىڭ الدىڭعى دەڭگەيىندە. ادەبيەتى الەمگە تانىلعان، مادەنيەتى جاڭا داۋىردەگى وزگەشە ءبىر ۇلگى. ال ەل بيلىگىن ۇستاعان تۇلعالار - وسى حالىققا قىزمەت كورسەتۋدى ءوزىنىڭ ەڭ نەگىزگى مىندەتى سانايدى...

بولدى. قالعانىن ءوزىڭىز تۇگەندەپ الىڭىز.

ايتتىق، الىس بولاشاق ەمەس، بۇگىنگى كۇن. ۇستىمىزدەگى 2012 جىل... قيسىنسىز قيال دەرسىز. قيال ەكەنى راس. بىراق قيسىنسىز ەمەس. ءداپ وسىلاي بولار ەدى. بولاتىن ەدى. ەگەر... ەگەر بۇدان سەكسەن جىل بۇرىن - 1932-1933 جىلداردا قازاق حالقىنىڭ باسىنا تۇسكەن، اقىرى، حالقىمىزدىڭ كەم دەگەندە ۇشتەن ەكىسىن، ايتپەسە تورتتەن ءۇشىن جەر جاستاندىرعان عالامات اشارشىلىق بولماسا!..

تاريحتا ايتپەسە بىلاي دەگەن جورامال جۇرمەيدى. وتكەن قايتىپ ورالمايدى. قىرىلدىق، تاپالدىق، جالپى جۇرتتىڭ ۇزىن سانى عانا ەمەس، كەز كەلگەن ءتىرى قازاقتىڭ كوكىرەگىندەگى يگى، ىزگى قاسيەت اتاۋلى دا ەسەلەپ كەمىدى. سونىڭ ىشىندەگى ەڭ سۇمدىعى - كەشەگى كەۋدەسى بيىك قازاقتىڭ بۇگىنگى، كورىنگەن كوزگە تۇرتكەن، ءوزىڭ دە مويىنداپ بىتكەن، ەزىلگەن، جانشىلعان، كەمشىلىك ساناسى ەكەن - تاراتىپ ايتقاندا، ۇلتتىق تۇرعىنىڭ ويسىراۋى. ايتپەسە، وسى قالپىمىزدا دا كەردەڭدەي باسىپ جۇرمەس پە ەدىك.

1932-1933 جىلدارعى عالامات اشارشىلىق تەك قازاقستان كەيپىن عانا ەمەس، بۇكىل ورتالىق ازيانىڭ ەتنو-ساياسي جاعدايىن مۇلدە باسقا ارناعا ءتۇسىردى. 1897 جىلعى بۇكىلرەسەيلىك رەسمي ساناق بويىنشا، امبە تۇركستان وڭىرىندە جاسايتىن وزبەك، تۇركمەن، قىرعىز، تاجىك، قاراقالپاق - ءبارىن قوسىپ ەسەپتەگەننەن ەكى ەسە ارتىق بولىپ شىققان، ءوز زامانىنداعى سانى مول وتىز حالىقتىڭ قاتارىنان ورىن الاتىن قايران قازاق ادام اقىلى جەتپەس، قيسىنسىز اپاتتان سوڭ، ايماقتاعى الدىڭعى ورىنىڭىز نە، ءوز جەرىندە ازشىلىققا اينالدى. قاراسىنى سۇيىلعان، رۋحى سونگەن جانە ايرىقشا ەسەپ، وزگەشە قىسپاقتاعى ءمۇساپىر قازاقتىڭ وزىندىك مىنەز-قۇلقى عانا وزگەرىپ قويعان جوق، باسقالاردىڭ وعان دەگەن قاتىناسى دا جاڭاشا - بيىكتەن، كەمىسىتىپ قارايتىن توسىن ارناعا  ءتۇستى. قازاق ءوزىن الەمدەگى ەڭ قور حالىق سانايتىن بولدى، باسقالار دا قازاقتى ودان ارمەن جانىشتاۋدى، ۇنەمى تومەندەتىپ، قورلاپ وتىرۋدى ادەتكە اينالدىردى. وتكەندى ايتپايىق، بۇگىنگى كۇننىڭ وزىندە قازاقستان شەگىندە قازاقتان كەمشىن، قازاقتان سورلى حالىق بار ما؟! ەگەر وسىدان سەكسەن جىل بۇرىن جاپپاي قىرىلىپ، تەك امەريكا ۇندىستەرىنىڭ عانا باسىنان وتكەن اپاتقا ۇشىراماساق، قازىر ءبىزدىڭ شەنىمىزگە كىم كەلەر ەدى!؟

حوش، امەريكالىق ۇندىستەر تۇگەلدەي دەرلىك قىرىلىپ كەتىپتى، ءبىزدىڭ تۇقىمىمىز ءبىرجولا قۇرىماپتى. ءتاۋبا دەمەيمىز، بىراق وتكەندى بايىپتاپ، بۇگىنگى احۋالىمىزدى ايقىنداساق كەرەك ەدى. سونىڭ ەڭ وڭايى جانە قايتكەندە دە مىندەتتىسى - ارۋاقتاردى ەسكە الۋ، بۇرناعى سۇمدىقتىڭ سىرىن تانىپ، كەلەشەككە باعدار جاساۋ، ويراندالعان وشاعىمىزدى قايتادان تۇتەتىپ، قادارىنشا قاتارىمىزدى تولتىرۋعا تالپىنىس بولسا كەرەك ەدى. ياعني، مەملەكەتتىك تۇرعىداعى دەموگرافيالىق ساياسات. مۇنىڭ بەرگىسى - انا مەن سابيگە قامقورلىق، ىشكى، تابيعي وسىمگە جاعداي جاساۋ. ەكىنشى - سىرتتاعى، كەمى بەس ميلليون قازاقتىڭ تىم قۇرسا تەڭ جارىمىن اتا جۇرتقا قايتارۋ. ىشتەگى جاعداي بەلگىلى. قاتارداعى قازاق تۋاجاق ءسابي تۇگىلى، باۋىرىنداعى بىرەر بالاسىنىڭ ءوزىن ارەڭ اسىراپ وتىر. ال سىرتتان كىسى تارتۋ - كوشى-قون ءجونى... ءبىزدىڭ ەگەمەن وكىمەتىمىز ءۇشىن قۋانىش ەمەس، قايعى بولىپ شىقتى. تاۋەلسىزدىك كەلگەن العاش كۇندەردەن باستاپ-اق ەسكى جۇرتىنا اسىققان ورالمانداردىڭ الدىنان قيساپسىز بوگەسىن تارتىلدى، ەندى مىنە، سوڭعى بەس-التى جىل ورايىندا اشىق جۇرگىزىلگەن قارسى ساياسات ناتيجەسىندە ەڭ سوڭعى ۇلى كوش تە توقىراپ، ءبىرجولا تىيىم سالىنۋ الدىندا تۇر. جارار، دەموگرافيا - ءوز الدىنا دەربەس، تاۋسىلماس اڭگىمە. بۇرنادا تالاي جازعامىز، ءالى دە جازارمىز، مىنا جەردە ورايىنا قاراي شەتى شىعىپ قالدى. اسپانداعى قۇدايدىڭ ەمەس، جەردەگى الدەبىر كىسىنىڭ قولىنداعى نارسە، اسا كۇردەلى جانە بۇگىنگى بيلىك ءۇشىن قاۋىپتى جاعداي ەكەن، وسىمەن ىركىلەيىك. ەندەشە... بايلاۋلى، بايلاۋسىز ەركىن سوزگە عانا تىرەلەتىن، شەنەۋنىك اتاۋلىنىڭ بوساعاسىن توزدىرمايتىن، نىسان رەتىندەگى، قاعاز جۇزىندەگى تاۋاريح جايى نەگە تۇمشالاپ جابىلىپ قالعان؟ مىنە، جيىرما جىل بولدى، الماتىداعى، اشارشىلىق قۇرباندارىنا ارنالعان ەسكەرتكىش ورناتىلماق بەلگى تاستىڭ ءوزى توزىپ، مۇجىلۋگە تاقاعان. ال اقمولاداعى اتاۋلى بەلگى - ادرەسىن وزگەرتىپ، ساياسي قۇرباندار ەستەلىگىمەن الماسىپ كەتىپتى. وكىمەتىمىزدىڭ ىقىلاس-پەيىلى باسقاشا بولعاننان سوڭ، ءبارى دە تابيعي جاعداي. ال تاس ەمەس، ءسوز... ول دا مۇقالىپ، ىرىمتىك قوقىرعا اينالعان. بۇگىنگى زامانداعى زەرتتەۋ تاقىرىبىنان تىس ەكەن. ياعني، قازاققا عانا قاتىستى بۇل سۇمدىقتى مۇلدە ەسكەرمەسە دە بولادى. شىن مانىسىندە سۇمدىق ەمەس، يگىلىك ەكەن. ايتپەسە، ءبارى كەرىسىنشە شىعاتىن ەدى - ماقالانىڭ كىرىسپە بولىمىنە قايتا قاراڭىز...

زۇلىمدىق يمپەرياسى تىراپاي اسىپ قۇلاعان جىلى دۇنيە عاجايىپ ەدى. سول جىل عانا ەمەس، سوعان جالعاس تاعى ءبىر-ەكى جىل. كوڭىل قانداي، ءۇمىت پەن تىلەك قانداي، ماقسات-مۇرات قانداي. بىراق الاكەۋىم كەزەڭدە ايرىقشا ەپتىلىك تانىتىپ، وكىمەتتى باسىپ قالعان بيلەۋشى تاپ - بۇرىنعى كوممۋنيستىك نومەنكلاتۋرانىڭ نيەتى دە، جوسپارى دا باسقاشا بولىپ شىقتى. ولار ءوز بەتىنشە - قارپىپ قالۋ، قامتىپ قالۋ باعدارىنداعى جانتالاس ۇستىندە، ءبىز ءوز بەتىمىزشە - ءتاتتى قيال، ورىندالماس ارمان جەتەگىندە، ارەكەتسىزدىك ەمەس، قاربالاس جۇمىس استىندا. زيالى قاۋىم، ونىڭ ىشىندە جازارماندار تارابىنان جاڭا تاقىرىپتى، جاڭا ەمەس، ەسكى، بىراق تيىم سالىنعان، جابىق جاتقان، سان-سالالى ماسەلەلەردى ايقىنداپ، كومەسكىنىڭ بەتىن اشۋعا جاپپاي ۇمتىلىس باستالدى. سونىڭ ىشىندە ەڭ ءبىر وزەكتى، قىزىعى جوق، تەك دەرت-قايعىسى عانا بار وزگەشە جەلى - قازاق اشارشىلىعى بولاتىن. اۋەلى ارقيلى ولەڭدەر جازىلدى، ءبىردى-ەكىلى حيكايات دۇنيەگە كەلدى. مۇنىڭ ءبارى  - كەيىن دە، ءتىپتى، ءجۇز جىلدان سوڭ دا جۇزەگە اسۋى مۇمكىن نارسەلەر. ەڭ باستىسى - اشارشىلىقتىڭ شىنايى تاريحىن قالىپتاۋ بولاتىن. وسى ورايدا، تالاپكەر ىزدەنۋشىلەر تارابىنان جەكەلەگەن ماقالالار جازىلدى، ءبىردى-ەكىلى ارحيۆ دەرەكتەرى ماعلۇم بولدى. ماسەلەن، جەر اۋدارىلعان وقىمىستى پروفەسسوردىڭ بويجەتكەن قىزى تاتيانا نەۆادوۆسكايا جان تۇرشىگەرلىك دەرەكتەر جانە ناقتى فوتو-ايعاق قالدىرعان ەكەن، ءارحيۆشى عالىم مارات حاساناەۆ جارىققا شىعاردى. ايتكەنمەن، اتاۋلى تاقىرىپ مۇلدە يگەرىلمەي جاتقان. بىزدەگى تاريح عىلىمىنىڭ ءورىس-قاۋمەتى بەلگىلى. دارەجەلى وقىمىستىمىز تىنتىنەكتەپ، ىرعاتىلىپ، سۇيرەتىلىپ، اقىرى شالاعاي ءبىر ماقالا جازىپ بىتكەنشە قانشاما زامان. سانى مەن ساپاسىن ايتپاي-اق قويايىق. جەتپىس جىل بويى تەك نۇسقاۋمەن عانا جۇرگەن، ال 1951 جىلعى زوبالاڭنان سوڭ مۇلدە جوققا سايعان مۇگەدەك، جارىمجان عىلىمنان نە كۇتۋگە بولادى. قازاق اشارشىلىعى كۇنى بۇگىنگە دەيىن تولىق زەرتتەلمەگەن، بار سۇمدىعى اشىلماعان، شالعاي تاقىرىپ كۇيىندە قالۋى زاڭدى. جان-جاقتى، تۇبەگەيلى زەرتتەلۋى ءۇشىن پارتيالىق جاڭا قاۋلى كەرەك ەكەن. ونىمەن دە دۇنيە تۇزەلمەسى انىق، تاريحشى عالىمداردىڭ جاس، الۋەتتى، جاڭا ءبىر تولقىنى كەرەك ەكەن. قايتكەندە، قالعان جۇرت كەشە عانا كولحوز قۇرىلىسى مەن كاسىپوداق تاريحىن زەرتتەگەن وقىمىستىلارىمىز قاشان جازادى، نەمەنە جاسايدى دەپ كۇتىپ وتىرمايتىن ەدى. ەڭ الدىمەن رەسپۋبليكالىق ادەبي «جۇلدىز» جۋرنالى، سول تۇستاعى «قايتا قۇرۋ» جانە «جاريالىلىق» ۇرانىن پايدالانىپ، 1989 جىلدىڭ ءبىرىنشى سانىنان باستاپ، قازاق اشارشىلىعى تاقىرىبىنا ايرىقشا بەت بۇردى. كوركەم شىعارمالارمەن قاتار، كوزكورگەن ەستەلىكتەرگە كەڭىنەن جول اشىلىپتى. 1932 جىلى ەس بىلگەن، جەتى جاسار بالانىڭ ءوزى بۇل كەزدە الپىستى ورتالاعانىن ايتساق، الدەنەدەي اڭگىمە شىعۋى مۇمكىن كىسىلەردىڭ سانى شەكتەۋلى ەكەنى تۇسىنىكتى، كوپ ۇزاماي-اق بۇلاردىڭ بارلىعى دا ءوتىپ كەتەرىن ويلاساق، مەيلىنشە اسىعۋ قاجەت ەدى. اقىرى، 1989-1994 جىلدار ورايىندا «جۇلدىز» جۋرنالى قاسىرەتتى «سارى كىتاپ» ايدارىمەن، مۇمكىن بولعان، ارنايى جۇكتەلگەن، سوعان جالعاس ءوز اياعىمەن كەلىپ تۇسكەن قانشاما ەستەلىك جاريالادى، جيناقتاپ، قايىرا باستىرسا، ەكى تومعا تارتار ەدى. بۇل كەزدە «جۇلدىز» عانا ەمەس، قازاق ءتىلدى باسقا دا باسىلىمدار شاما-شارقىنشا، ۇزىك-ۇزىك ەستەلىكتەرگە ورىن بەرگەن. تاسقا باسىلعان جازۋ ەشقاشان وشپەيدى دەسەك، ەرتەلى-كەش بۇل  جازبالاردىڭ بارلىعى دا قايتا تەرىلىپ، قاسىرەت كىتابىنىڭ قاتارىن تولتىرۋعا ءتيىس.

مىنە، وسى كەزدە، ەشكىم كۇتپەگەن، وزگەشە ءبىر ەڭبەك دۇنيەگە كەلىپتى. 1993 جىلى. «حرونيكا ۆەليكوگو دجۋتا» دەپ اتالادى. ياعني «عالامات جۇت شەجىرەسى». ورىس تىلىندە. اۆتورى - قازاق ەمەس، ورىس. كادىمگى، سارى ورىس، تازا ورىستىڭ ءوزى. قازاقستاندىق زيالى، اقىن ءارى جازۋشى ۆالەري ميحايلوۆ. يگى جاقسى ادامزاتقا ورتاق دەگەن وسى. ۆالەرا باۋىرىمنىڭ ماعان، جەكەلەي ءبىر اڭگىمە ۇستىندە، اعىنان جارىلىپ ايتقانى بار ەدى: «سەن قازاقتىڭ ۇلتشىلىسىڭ، مەن ورىستىڭ ۇلتشىلىمىن، - ەكەۋمىزدىكى دە دۇرىس!» - دەگەن. شىن ۇلتشىل - ءوز ۇلتىن سۇيەتىن، سونىمەن قاتار باسقا جۇرتتى سىيلايتىن ادام. ءوز حالقىن قالتقىسىز جاقسى كورگەن تۇلعا بۇكىل ادامزاتتى قۇرمەت تۇتپاق. «جاقسىدا جاتتىق جوق»، - دەگەن باياعى قازاق.

«عالامات جۇت شەجىرەسى» - قازاق اشارشىلىعىنا ارنالعان ەڭ العاشقى جانە بۇگىندە بىردەن-ءبىر دەرەكتى ەڭبەك. ۆ.ميحايلوۆ بۇل كىتابىن جاڭا ماعلۇمات، تىڭ تولعامدارمەن ۇستەمەلەپ، 1996 جىلى قايىرا باستىردى. وسى قالپىندا، قاسىرەت جىلدارىنىڭ ءبىرشاما تولىق تاريحى دەپ ايتار ەدىم. بۇگىندە 1932-1933 جىلدارعى اشارشىلىق تاقىرىبىنا ارنالعان ەڭ سۇبەلى، ەڭ ەلەۋلى شىعارما. تاريحي قۇجاتتار، ارحيۆ دەرەكتەرى العا تارتىلادى. سونىمەن قاتار، وسى اۋىر جاعدايدى ءوز باسىنان وتكەرگەن، تىكەلەي كۋا بولعان قانشاما جاننىڭ ناقتى ەستەلىكتەرى بار. اۆتوردىڭ ءوزى جۇزدەسكەن، اۋىزبا-اۋىز سويلەسكەن كىسىلەرى. نەگىزىنەن ۇلت زيالىلارى، بەلگىلى قالامگەرلەر. كەيىنگىلەرمەن قاتار، سول زامانداعى كۋالىكتەر دە كورىنىس تاپقان. باسقا ۇلت وكىلدەرى، ەڭ الدىمەن ورىس زيالىلارىنىڭ جان ايقايى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، ۆالەري ميحايلوۆ «عالامات جۇت شەجىرەسى» كىتابىندا 1932-1933 جىلدارعى قازاق اشارشىلىعى تاقىرىبىن ەركىن يگەرىپ، شىنايى تاڭباعا ءتۇسىرىپتى.

بىراق ەشبىر قازاق جازباعان بۇل ەرەكشە كىتاپ ءوز ورتامىزدا قالاي باعالاندى دەسەك - جەكەلەگەن زيالىلاردىڭ ءىلتيپاتىنان اسپاپتى. تەك «جۇلدىز» جۋرنالىندا عانا بىرەر تاراۋى اۋدارىلىپ باسىلدى جانە تۇتاس كىتاپ تۋراسىندا ۇناسىمدى پىكىر ايتىلدى. كەزىندە مەملەكەتتىك سىيلىققا دا ۇسىنىلعان ەدى - عۇزىرلى جيىرما بىردەڭە كىسىدەن بەس-التى-اق داۋىس جاقتاپ شىقتى; بۇل دا سوناۋ الاپات جىلداردىڭ زاردابى - الىس پەن جاقىندى ايىرا المايتىن، تەك ءبىر ساتتىك پايداسىن عانا ويلايتىن كورسوقىرلىق، بۋىنىمىزدى بويلاپ، قانىمىزعا سىڭگەن تەكسىزدىكتىڭ ناقتى ءبىر كورىنىسى. ءسوزىڭدى سويلەپ وتىرعان مارعاسقانى سىيلاماساڭ، قۇنىڭ بەلگىلى بولدى، سەنى ەشكىم دە سىيلاماق ەمەس. الايدا، ايتتىق - ۆالەري ميحايلوۆ ولمەس، وشپەس ەڭبەك جاسادى جانە بۇل تاقىرىپتا، باياعى روبەرت كونكۆەستتىڭ «ۇلكەن تەررور» كىتابىنداعى تيەسىلى تاراۋدى ايتپاساق، ءبىرىنشى بولدى. ۆالەري ميحايلوۆتىڭ قولىنان شىققان اشارشىلىق شەجىرەسىن تولقىماي وقۋ مۇمكىن ەمەس.

ەندى قازاق حالقى ۇشىراعان جاپپاي اشارشىلىقتىڭ جالپى سۇلباسى تۋراسىندا ازعانا ءسوز.

جويقىن اپاتتىڭ العاشقى تولقىنى وكتيابر توڭكەرىسىمەن بىرگە كەلدى. ورىس شارۋالارى اراسىندا: «سەرپ ي مولوت، - سمەرت ي گولود» («وراق پەن بالعا، - اشتىق پەن اجال»), - دەگەن ماتەل بولعان ەكەن. ازامات سوعىسى جانە وعان جالعاس سوۆەتتەندىرۋ كەزەڭىندە بۇرىنعى الىپ يمپەريا شەگىندەگى بارلىق جۇرت جاپا شەكتى.  ايتكەنمەن، قازاقستان جاعدايى وزگەشەرەك ەدى. ءوز تارابىمىزدان ايتساق، «بۇراتانا» حالىق جايلاعان باسىبايلى وتار. تۇركستان ولكەسى ەسەبىندەگى وڭتۇستىك وبلىستاردى قامتىعان، 1921-1922 جىلعى اۋەلگى اشارشىلىق مۇنىڭ ايقىن ايعاعى. جيىن سانى ءبىر ميلليونداي حالىق قازاعا ۇشىرادى. قازاق تاريحىندا بۇرىن-سوڭدى بولماعان جاعداي. بىراق بۇل - بارلىق باقىتسىزدىقتىڭ باسى عانا ەكەن.

1925 جىلى قازاقستاندى ءبىرجولا سوۆەتتەندىرۋ جانە جانىشتاۋ ءۇشىن ورتالىق بيلىك قازاقتىڭ ەلىنە دە، جەرىنە دە ەشقانداي قاتىسى جوق فيليپپ يساەۆيچ گولوششەكين دەگەن بىرەۋدى ولكەلىك پارتيا كوميتەتى - كرايكومنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى قىلىپ بەكىتەدى. قىركۇيەك ايىندا كەلىپتى. سىننان وتكەن، شىنىققان، بايىرعى بولشەۆيك ەكەن. بۇكىلوداقتىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ توراعاسى ياكوۆ سۆەردلوۆتىڭ ەڭ جاقىن دوسى، 1903 جىلدان باستاپ بولشەۆيكتەر قاتارىندا، 1912 جىلدان ورتالىق كوميتەت مۇشەسى. وتكەندەگى ايرىقشا ءبىر ەڭبەگى - قۇپيا كەلىسىم ناتيجەسىندە  جوعارىدان تۇسكەن پارمەن جونىمەن، 1918 جىلى ەكاتەرينبۋرگتە نيكولاي ەكىنشى پاتشانى بۇكىل وتباسى جانە قىزمەتشى-قولاڭدارىمەن قوسا اتقىزىپ تاستاۋى. بۇدان سوڭعى رەۆوليۋتسيالىق جۇمىستارعا دا بەلسەنە ارالاسقان، ستالينمەن جاقسى ءبىلىس، لەنيننىڭ ءوزىنىڭ الدىندا بەدەلدى، رەسەيدىڭ ءار تارابىندا وكتيابر جەڭىستەرىن بەكەمدەۋشى. قازاقستان كوسەمى بولىپ تاعايىندالعان تۇستا ورتالىق كوميتەت مۇشەلىگىنە كانديدات. سەنىمدىلەردىڭ ىشىندەگى تاڭدامالى قاتارىندا. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، راقىم، مەيىرىم، ادامگەرشىلىك اتاۋلىدان ادا، كانىگى جەندەت. قازاقستانعا ارنايى، توتەنشە تاپسىرمامەن كەلگەن، سوندىقتان دا 1925 جىلدىڭ كۇزىنەن 1933 جىلدىڭ باسىنا دەيىنگى، بىرىنەن ءبىرى وتكەن بارلىق قىلمىستى ىستەرى ورتالىق تارابىنان ۇنەمى قولداۋ تاۋىپ وتىرعان. قازاقستان شەگىندەگى بار شارۋاسىن مۇلتىكسىز اتقارىپ بولعاننان سوڭ، ياعني، قولدان ۇيىمداستىرىلعان عالامات اشارشىلىقتان كەيىن ماسكەۋگە الىنادى جانە مارتەبەلى قىزمەتكە جەگىلەدى. (اقىرى، قىزىل تەررور شىر اينالىپ، بايىرعى كوممۋنيستەردىڭ ءوز باسىنا كەلگەن كەزدە، 1941 جىلى اتۋعا كەسىلگەن. قاندى قىلمىستارىنا قاتىسسىز، شەت جۇرتتىق شپيون دەگەن انايى ايىپ نەگىزىندە. كەيىن وسى قاتارداعى جۇرتپەن بىرگە تولىعىنان اقتالادى.)

ازامات سوعىسى جىلدارىنداعى ءسىبىر ءامىرشىسى كولچاك ايتتى دەگەن ءسوز بار. بۇل قازاقتاردى قولعا الۋ ءۇشىن زيالى بەس ءجۇز ادامىنىڭ كوزىن قۇرتسا جەتىپ جاتىر، دەپتى. ەجەلدەن بەلگىلى اقيقات - الدەبىر ەركىن حالىقتى بۇعاۋعا ءتۇسىرۋ، قۇلدىققا جەگۋ ءۇشىن ەڭ اۋەلى ونىڭ كوشباسشى كىسىلەرىن قاتاردان شىعارۋ قاجەت. بۇدان سوڭعىسى وڭاي. گولوششەكين قازاقستانداعى بار شارۋاسىن وسى، سىننان وتكەن ءتاسىل بويىنشا باستايدى. بۇل كەزدە بۇرىنعى الاش وردا قايراتكەرلەرىنىڭ ءبارى دە رەسمي قىزمەتتەن شەتتەگەن، بىراق ارقيلى جاعدايدا، اعارتۋشىلىق جۇمىستارىن جالعاستىرىپ جاتىر. وسىلاي قالا بەرمەۋگە ءتيىس ەدى. بۇل تاراپتا، ياعني الاشتىڭ ايتۋلى تۇلعالارىن ءبىرجولا قۇرتۋ باعدارىندا، مۇستافا شوقايدىڭ سوزىمەن ايتقاندا «ءستاليننىڭ سۇيەمەلىندەگى شالاساۋات... بولشەۆيك» تۇرار رىسقۇلوۆ بار قاجىر-قايراتىمەن، پارمەندى ارەكەتكە كىرىسكەن. ارقيلى عۇزىرلى مەكەمەلەرگە، ساياسي پوليتسياعا، بيلىككە جاقىن جەكەلەگەن تۇلعالارعا ارنايى، ءۇستى-ۇستىنە جولدانىپ جاتقان جالاقور ارىز-حاتتارى ءوز الدىنا، 1924 جىلى كوكتەمدە مەملەكەت جانە پارتيا باسشىسى ءستاليننىڭ اتىنا، مىرجاقىپ دۋلاتوۆتى، ماعجان جۇماباەۆتى، احمەت بايتۇرسىنوۆتى جانە تاعى قانشاما الاش ارىستارىن قارالاعان ۇلكەن ماعلۇمداما تۇسىرگەن. اقىرعى ناتيجە بەلگىلى - 1929 جىلى قازاق حالقىنىڭ بەتكە شىعار ەڭ ادال ۇلدارى تۇگەلىمەن تۇرمەگە قامالدى، ءبىرازى اتىلدى، قالعانى ايداۋعا كەتتى. جالعىز رىسقۇلوۆتىڭ ەڭبەگى ەمەس، ارينە. بىراق ءدال وسى رەتتە «شالاساۋات بولشەۆيكتىڭ» ايرىقشا بەلسەندىلىگى، كوپ ۇزاماي-اق قاجەتتى مۇرات - ۇلكەن مانساپقا جەتكىزگەن ساتقىندىق قىزمەتى دە اتاۋسىز قالماۋعا ءتيىس.

بۇل كەزدە قازاق قايراتكەرلەرىنىڭ بۇرىنعى الاش قوزعالىسىنا قاتىناسىپ ۇلگەرمەگەن جاس، جاڭا ءبىر توبى - سماعۇل سادۋاقاسوۆ، سۇلتانبەك قوجانوۆتار باستاعان كەيىنگى تولقىنى قالىپتاسىپ ۇلگەرگەن ەدى. حالقىنىڭ تاعدىرىنا بەيتاراپ قاراي المايتىن تاعى قانشاما جان ارقيلى قىزمەتتە ءجۇر. ءالى دە كوزى قۇرىپ بىتپەگەن ۇلت زيالىلارى ءوز الدىنا. گولوششەكين مۇنداي «بۋرجۋازياشىل ۇلتشىلدارعا» قارسى اياۋسىز كۇرەس اشادى. قولىندا وكىمى بار، قازاق اراسىنان تابىلعان قوسشى-كومەكشىلەرى دە ءبىرشاما. اقىرى، «سادۋاقاسوۆششينا» مەن «قوجانوۆششينا» ءبىرجولا «اشكەرەلەنىپ»، مەملەكەت قىزمەتىندە جۇرگەن، سوۆەت وكىمەتىنە قارسىلىعى جوق، سونىمەن قاتار، تۋعان حالقىنىڭ وبالىن دا ەستەن شىعارماعان كوممۋنيستەردىڭ ءوزى شەتكە قاعىلادى. ۇلت مادەنيەتىنە قىزمەت ەتىپ جاتقان زيالىلار ءجونى ايتپاسا دا بەلگىلى.

ءسويتىپ، 1930 جىل قارساڭىندا قازاقستان شەگىندە گولوششەكيننىڭ تەجەۋسىز بيلىگى ورنادى. بۇل كەزدە ءىرى بايلاردى كامپەسكەلەۋ جۇزەگە اسىپ، قازاق اۋىلىن كولحوزداستىرۋ جۇمىسى باستالعان. عالامات اشارشىلىقتىڭ العاشقى شارتى.

گولوششەكيننىڭ قازاقستاندى سوۆەتتەندىرۋ جولىنداعى بارلىق ءىسىن ءستاليننىڭ ءوزى «بىردەن-ءبىر دۇرىس ساياسات» دەپ باعالايدى. بۇدان سوڭ گولوششەكين مۇلدە ەركىن كەتىپتى. قازاق اۋىلىن ءبىرجولا سوۆەتتەندىرىپ، قازاق جۇرتىن تۇگەلىمەن كولحوزعا كىرگىزىپ، نۇرلى، باقىتتى بولاشاققا جەتكىزۋ كەرەك ەكەن. بولشەۆيكتەر بيلىگىندەگى بارلىق تاراپتا جۇرگىزىلىپ جاتقان جۇمىس. بىراق قازاق جاعدايىندا تەك قانا سورعا باستايتىن وزىندىك ەرەكشەلىگى مول. جانە ايرىقشا استارى بار زاندەم ءىس.

البەتتە، ەڭ باستى باعىت-باعدار - جوعارعى جاقتىڭ نۇسقاۋى. 1929 جىلى جەلتوقساندا بك(ب)پ - بۇكىلوداقتىق كوممۋنيست-بولشەۆيكتەر پارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ ارنايى كوميسسياسى كولحوزداستىرۋ (كوللەكتيۆيزاتسيا) تۋرالى شەشىم دايىندايدى. جوبانى تالقىلاۋ كەزىندە ورتالىق كوميتەت مۇشەلەرىنىڭ كوپشىلىگى كولحوزدانۋ ءۇردىسىنىڭ تىم شۇعىل ەكەنىن ايتىپ، تيەسىلى تۇزەتۋلەر ۇسىنىپتى. الايدا ستالين وسى جەدەل قارقىننىڭ ءوزىن تىم سىلبىر ساناپ، بۇل ماڭىزدى شارۋانى تەزدەتۋگە نۇسقايدى.وسى ورايدا رەسەي سوۆناركومى - حالىق كوميسسارلار سوۆەتىنىڭ ورىنباسارى ت.رىسقۇلوۆ ءستاليننىڭ وزىنەن وتكەن «سولاقاي» بولىپ شىعادى. جوبانى تالقىلاۋ كەزىندە ارنايى ۇسىنىس ءتۇسىرىپتى (3 يانۆار، 1930). كولحوزدانۋ ءىسىن شاپشاڭداتۋ ۇستىنە، العاشقى جوباداعى ءبىرشاما جەڭىلدىكتەر، ماسەلەن، كولحوزعا تارتىلعان شارۋانىڭ ءوز وتباسىندا ازعانا مال قالۋى، كولحوزعا ەنۋ جانە كەتۋ ەركىندىگى ەسەپتەن شىعارىلادى. ال تەك مال شارۋاشىلىعىنا عانا قاراعان قازاقستان جاعدايى اۋەلگى، 1935 جىلعى مەجەدەن شەگەرىلىپ، رەسەيدىڭ استىقتى اۋداندارىمەن ءبىر مەزگىلگە بەلگىلەنەدى. ياعني، بايتاق ەل 1931 جىلدىڭ كۇزى، اسسا 1932 جىلدىڭ كوكتەمىنە دەيىن تۇگەلدەي كولحوزداسۋى شارت. ت.رىسقۇلوۆتىڭ تيەسىلى تۇزەتۋلەرى ەنگىزىلگەن ەڭ سوڭعى نۇسقا 1930 جىلدىڭ 5 يانۆارىندا بەكىپتى.

بۇدان سوڭعى جاعداي بەلگىلى. ۋكراينا مەن ەدىل بويىندا، قازاقستان مەن تەرىستىك قاپقازدا جاپپاي اشارشىلىق باستالدى. ورىس تاريحشىلارى مەن جازۋشىلارى رەسەي شەگىندەگى كولدەنەڭ اپاتتىڭ ستاليننەن سوڭعى ەڭ باستى كۇناكارى - تۇرار رىسقۇلوۆ بولدى دەپ اتاپ كورسەتەدى. ال ءبىز بۇل كىسىنى قازاق حالقىن اشارشىلىق ازابىنان قۇتقارۋشى ۇلتتىق قاھارمان رەتىندە دارىپتەپ ءجۇرمىز. (تىلگە تيەك بولىپ كەلگەن وزگەشە حاتتار ءجونى: اۋەلگى، ءۇستىرت ەكى حات 1932-1933 جىلداردىڭ جاپسارىندا جازىلعان، ال ءبىرشاما تولىق، ءۇشىنشى حات - 1933 جىل، 9 مارت، گولوششەكين ورنىنان تۇسكەن سوڭ، ورتالىق كوميتەتتىڭ ارنايى شەشىمىنەن كەيىن; بۇل كەزدە قازاق قىرىلىپ بىتكەن; ءوزى كۇندەلىكتى كىرەسىلى ستالينگە بار جاعدايدى تىم قۇرسا ءبىر جىل، ءتىپتى، جەتى-سەگىز اي بۇرىن مالىمدەۋگە مۇرشاسى كەلمەگەن، نەمەسە، وسىنىڭ بارىنە سەنىڭ ءوزىڭ جاۋاپكەرسىڭ دەپ سوگىس ارقالاۋدان قورىققان...) بىراق  ءبىز قالاي بۇركەمەلەسەك تە، اقىر ءتۇبى شىندىق اشىلماي قالمايدى ەكەن. بۇل رەتتە اۋەلگى ناقتى دەرەك «جىلىمىق» كەزى، «ۆوپروسى يستوري» جۋرنالىنىڭ 1964 جىلعى 1-سانىندا جاريالانعان ەدى. سودان سوڭ قازاق تارابىندا العاش رەت 1989 جىلى، «جۇلدىز» جۋرنالىنىڭ 7, 8 ساندارىندا ايتىلدى.

پارتيالىق، اتاۋلى نۇسقاۋدان سوڭ گولوششەكين ءبىرجولا كۇشىنە كىردى. الدەقانداي بوگەت جاساۋى مۇمكىن ۇلت زيالىلارىنىڭ كوزى تىرىلەرى الىس ايداۋدا، ءبىرلى-جارىم باسى بوستانى سىرت ايماقتاردا جانە قولدارىندا نە بيلىك، نە ءباسپاسوز جوق. گولوششەكين ءوز توڭىرەگىنە ساناسىز عانا ەمەس، ايرىقشا جاندايشاپ ۇلت ساتقىندارىن توپتاستىرادى. قازاق اۋىلىن ءبىرجولا تۇرالاتۋ، بارلىق حالقىن جەرگە تىعۋ باعدارىنداعى جاپپاي قاراقشىلىق باستالدى. ءىرى بايلاردان سوڭ ورتا شارۋالاردىڭ، وعان جالعاس تاقىر كەدەيلەردىڭ ءوزىنىڭ قولداعى بارلىق مالى كامپەسكەگە تۇسەدى، تارتىپ الىنادى. البەتتە، قارسىلىقسىز بولماعان. بىراق حالىق قارۋسىز. ەلدىڭ ءار تارابىنداعى نارازىلىق، كوتەرىلىس اتاۋلى قانعا بويالىپ باسىلدى. اقىرى، 1931 جىلى سىز بەرگەن اشارشىلىق 1932 جىلى جاپپاي اپاتقا ۇلاسادى.

بىردەن-اق دابىل قاعىلعانىن كورەمىز. اشارشىلىق، بوسقىن جايى قازاقستان وكىمەتىنىڭ كوز الدىندا، ماسكەۋدەگى ورتالىققا دا ماعلۇم. قاتەر قاراسىنىن ەڭ الدىمەن تانىپ، جوعارىعا حابارلاعان - رەسەي، باتىس-ءسىبىر كرايكومىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى، ۇلتى لاتىش روبەرت ەيحە بولعان سياقتى. بوسقىن قازاقتار، اش قازاقتار تەمىرجولمەن قاپتاپ كەلىپ جاتىر، ءولىپ جاتىر دەگەن. ارنايى سۇراۋ تۇسكەندە گولوششەكين: بىزدە ءبارى دۇرىس، ەشقانداي سەبەپ جوق، بۇل قازاقتار كوشپەندى حالىق، قىدىرىپ، قاڭعىرىپ جۇرگەن دەگەن تۇرعىدا جاۋاپ قايتارسا كەرەك. 1932 جىلدىڭ 8 مارتىندا ۇيلەس اقپار ورتا-ەدىل (سرەدنە-ۆولجسكي) كرايكومى تارابىنان دا كوتەرىلەدى. كامپەسكەدەن قاشقان باي-قۇلاقتار دەگەن رەسمي قاتىناس تۇسەدى. جانە رەسەي شەگىندەگى تيەسىلى ايماق، وبلىس باسشىلارىنا مۇنداي قاشقىنداردىڭ ءبارىن تۇتقىنداپ، قازاقستانعا قايتارۋ تۋرالى تالاپ قويىلىپتى. سونداي-اق، ايداۋداعى ساياسي ايىپتىلار: ۆ.يوگانسون، و.سەليحوۆا، پ.سەمينين-تكاچەنكو، يۋ.پودبەلسكي، ا.فلەگونتوۆتار 1932 جىلى 1 فەۆرالدا - ەڭ ءبىر قاجەتتى كەزەڭدە، ماسكەۋدەگى عۇزىرلى بيلىك اتىنا ارنايى حات جولداپتى. وسى جىلى جازدا عابيت مۇسىرەپوۆ، مانسۇر عاتاۋلين ءھام مۇتاش داۋلەتقاليەۆ، قادىر قۋانىشەۆ، ەمبەرگەن التىنباەۆتار قول قويعان "بەسەۋدىڭ حاتى" جانە جولدانادى. قاتەر دابىلى وسى، بۇگىندە بەلگىلى ساناۋلى دەرەكتەرمەن عانا شەكتەلمەسە كەرەك. الايدا، مۇنداي توتەنشە اقپاردىڭ بارلىعى دا وتىرىك، تاپ جاۋلارىنىڭ سوتسياليستىك قۇرىلىس تابىستارىن كورە الماعان ارانداتۋشىلىعى دەگەن جەلەۋمەن مۇلدە ەسكەرۋسىز قالادى. جانە دابىل كوتەرۋشىلەردىڭ بارلىعى دا قاتاڭ جاۋاپقا تارتىلعان، كوپشىلىگى ەرتەلى-كەش "حالىق جاۋى" رەتىندە اتىلىپ تا كەتكەن.

قازاقتى جاپپاي قىرعىنعا ۇشىراتقان ناۋقان كەزىندە قازاقستان ولكەلىك پارتيا كوميتەتىنىڭ ەكىنشى حاتشىسى İزمۇقان قۇرامىسوۆ پەن ولكەلىك حالىق كوميسسارلار سوۆەتىنىڭ توراعاسى وراز يساەۆ گولوششەكيننىڭ وزىنەن دە اسىپ تۇسكەنىن كورەمىز. ال «قازاقستان اقساقالى»، ياعني اتقارۋ كوميتەتىنىڭ باسشىسى سانالاتىن ساۋاتسىز ەلتاي ەرنازاروۆ باس شۇلعۋمەن بولىپتى. دارەجەسى تومەنىرەك جاندايشاپتاردىڭ دا اتى-ءجونى تۇگەل بەلگىلى، شەتىنەن ءتىزىپ اتاي بەرسەك، تاقىرىبىمىزدىڭ ۇشىعىنان اداسامىز. وسىلارعا كەرىسىنشە، وكىمەت توڭىرەگىندەگى ءبىرلى-جارىم ازاماتتاردىڭ قاۋىپ ويلاعان، تۋعان جۇرتىن اپاتتان اراشالاماق بولعان جاسقانشاق تالابىنىڭ ءوزى اياۋسىز جانىشتالىپ وتىرعان. قاساقانا، جوسپارلى گەنوتسيد دەگەن وسى ەمەس پە. ادەپكى ناۋقان بولسا، قاتەدەن كەتسە، سول 32-جىلدىڭ كۇزىنە جەتپەي-اق بار جاعدايدى تۇزەتۋگە بولاتىن ەدى. قازاق شىعىنىن بىرەر ءجۇز مىڭ، اسسا جارىم ميلليونمەن شەكتەۋگە مۇمكىن ەدى. كەرىسىنشە، وسى جازدا حالىقتىڭ قولىندا قالعان ەڭ سوڭعى بۇزاۋ-تورپاققا دەيىن تارتىپ الىنادى. «اسىرا سىلتەۋ بولماسىن، اشا تۇياق قالماسىن!» - دەگەن ءزارلى مىسقىل وسى كەزدە شىققان.

بۇكىل قازاق دالاسىن قاپتاي جايىلعان، مىڭعىرعان ءتورت تۇلىك تۇگەل قولدى بولعان ەكەن. ءىرى قارا مەن تۇياقتى مال، كەمىتە ەسەپتەگەننىڭ وزىندە ونداعان ميلليون. ال، كامپەسكەگە ءتۇسىردى. سودان سوڭ قايدا جىبەردى؟ - دەگەن ساۋال تۋماعى ورىندى. بۇرىنعى-سوڭعى زەرتتەۋشىلەردىڭ ەشقايسىسى بۇل جاعىنا بارمايدى. بولشەۆيكتەر سونشاما مالدى نە قىلدى؟ - عۇزىرى جوعارى بك(ب)پ ورتالىق كوميتەتىنىڭ 1929 جىلعى 20 دەكابردەگى "ەت پروبلەماسىن شەشۋگە قاتىستى شارالار" دەيتىن اتاۋلى قاۋلىسى بويىنشا، روسسياعا ايدادى. جازدا اياعىمەن كەتسە، قىسقا قاراي سويىپ، قاتقان ءولى ەتكە اينالدىرىپ، ەشەلون، سوستاۆىمەن پويىزعا تيەپ، ىشكى ايماقتارعا جونەلتتى. سوتسياليستىك قۇرىلىس جولىندا ەڭبەك ەتىپ جاتقان ورىس پرولەتارياتىنىڭ اۋزىن مايلاۋ ءۇشىن. سىبىردەن باستاپ، موسكۆا، لەنينگرادقا دەيىن. بالكىم، ودان ارىعا - دوستاس باتىس ەلدەرىنە اسىرۋى دا عاجاپ ەمەس. حالقى اشتان قىرىلىپ جاتقان ۋكراينادان تاركىلەنگەن استىقتى گەرمانياعا جونەلتكەن عوي، قازاق دالاسىنان ءنار العان ءدامدى، سەمىز ەتتىڭ ءبىر بولىگى ءداپ وسى كەزدە كوممۋنيزمنىڭ ەڭ جاقىن تۋىسى ءفاشيزمنىڭ تۋىن كوتەرگەلى جاتقان اعايىن جۇرتتىڭ سىباعاسىنا تارتىلۋى كۇمانسىز.

اقىرى، تىرشىلىك كوزى - تالاۋعا تۇسكەن، ءىز-ءتۇزسىز جوعالعان ءتورت تۇلىك مالدىڭ سوڭىنان مال يەسى قوسا كەتتى. 1932 جىلدان 1933 جىلعا قاراعان قىس ايلارىندا بۇكىل قازاق حالقى جۋساپ قالدى...

قانشا جازساڭىز دا، قالاي جازساڭىز دا قاسىرەت جايىن ايتىپ تاۋىسا المايسىز. ارىلماس قايعى. ورنى تولماس قازا. الاش جۇرتىنىڭ ارعى-بەرگى تاريحىندا بولماعان اپات. بۇگىنگى ناتيجەسىن كورىپ وتىرمىز. زاردابى سەكسەن جىل ەمەس، سەگىز عاسىرعا كەتەتىن زۇلمات...

قاشاندا زورلىقشىل يمپەريا اتاۋلىنىڭ تۇپكى ساياساتى بىرەۋ-اق: ۇستەمدىك، وكتەمدىك. قارسىلىق سەرپىن عانا ەمەس، الدەنەندەي نارازىلىق لەبىنىڭ ءوزىن اياۋسىز جانىشتاۋمەن قاتار، بۇرا تارتۋعا جول قالدىرماي، ءبارىن الدىن-الا رەتتەپ وتىرۋ، ياعني بيلەۋشى اۋلەتتىڭ بۇگىنگى كەڭشىلىك، ەرتەڭگى كەنىش عۇمىرىن قامتاماسىز ەتۋ. وسى ورايدا، بولشەۆيكتەر وكىمەتى نەندەي كۇناسى ءۇشىن بۇكىل قازاق حالقىن ءولىم جازاسىنا كەستى دەگەن جۇمباقتى ساۋال شىعادى. جالعىز-اق جاۋابى بار - كەڭبايتاق جەرى ءۇشىن!..

يمپەريانىڭ باتىس ايماعىنداعى، ول دا قىرعىنعا ۇشىراعان ۋكراينا تۋرالى ايتپاي-اق قويالىق. ۋكرايندار بۇل ماسەلەنىڭ ءتۇيىنىن بىزدەن كوپ بۇرىن شەشىپ قويعان. گەنوتسيد. بىزدە دە گەنوتسيد. ياعني، كوپكە بەلگىلى، جالپاق تىلمەن ايتساق، جۇرتشىلىقتىڭ بەلگىلى ءبىر بولىگىن، تۇتاس حالىقتاردى ناسىلدىك، ۇلتتىق، نەمەسە ءدىني سەبەپتەرمەن قىرعىنعا ۇشىراتۋ! دەسە دە... وزبەك امان. قىرعىز امان. تۇركمەنگە دە تيىسكەن جوق. ءناسىلى ءبىر، تەگى ورايلاس، ءتىلى ۇيلەس، ءدىنى ورتاق اعايىندار ىشىندە «ايرىقشا تاڭداۋ» قازاققا ءتۇسىپتى. نەگە؟ نەگە عانا قازاق قىرىلۋعا ءتيىس ەدى؟ ايتتىق. نەگىزگى جاۋابى انىق. كەڭبايتاق جەرى ءۇشىن. جانە... ەجەلگى، ەسكى كەك جونىمەن. ياعني، بۇدان جەتى، التى، بەس عاسىر بۇرىنعى، بولعان، بولماعان زورلىق، ءزابىردىڭ قارىمتاسىنا.

پاتشالىق يمپەريا كەزىندە كوتەرىلگەن ماسەلە. رەسەي تاريحى بارلىق ۋاقىتتا دا «قىرعىز-قايساق» جۇرتىن باياعى «تاتار-موڭعولدىڭ» جالعاس مۇراگەرى ساناعان. جانە بۇل - عىلىمي تۇرعىدا دالەلدەنگەن جاعدايات. العاش ن.كارامزين تاريحىندا ەلەس بەرگەن. بۇدان سوڭ تاريحشى-ەتنولوگ ن.اريستوۆ قازاق رۋ-تايپالارىنىڭ شىعۋ تەگىن زەردەلەي كەلسە، بۇل حالىق شىڭعىس حان تۇسىندا «تاتار» اتالعان قاۋىمنىڭ تىكەلەي جالعاس، سارقىتى دەپ دايەكتەگەن. ەندى ءبىر اتاقتى وقىمىستى گ.گرۋمم-گرجيمايلو دا شىڭعىس حاننىڭ تۋى استىندا بولعان بەلگىلى رۋلاردىڭ ءبىرازىن كەيىنگى قازاقتان تابادى. اتاقتى قالامگەر ۆ.كورولەنكو قازاق دالاسىنا قاتىستى جولجازبالارىنىڭ بىرىندە كەشەگى شىڭعىس حان ۇرپاقتارى بۇگىن جۇپىنى مالشىعا اينالىپتى دەگەن. ورايلاس مىسالدى كوپتەپ كەلتىرۋگە بولادى. مۇنىڭ ءبارى - ۇنامدى تۇرعىداعى، تانىمدىق بايىپتاۋلار. وسىعان كەرىسىنشە، يمپەريالىق استام كوزقاراس، اشىق جاۋلىق پىكىرلەر دە كوپ بولدى. ماسەلەن، 1907 جىلى مەملەكەتتىك دۋمادا جانە جەر يگەرۋ دەپارتامەنتىندە: «قازىرگى قازاقتار - كەشەگى شىڭعىس حان ورداسىنىڭ ۇرپاعى، سوندىقتان ولاردى امەريكاداعى قىزىلتەرى جۇرت سياقتى، ءبىرجولا جويىپ جىبەرۋ كەرەك!» - دەگەن سويقاندى ءسوز اشىق ايتىلىپتى. كەزىندە ءاليحان بوكەيحانوۆ قارسى داۋىس كوتەرگەن.

ارادا ون جىل وتپەي، توڭكەرىس بولدى، پاتشالىق بيلىك كوممۋنيست-بولشەۆيك بيلىگىمەن الماستى. الايدا، عاسىرلار بويعى يمپەريالىق پيعىل وزگەرە قويماپتى. تۇركستان وڭىرىندەگى، 1918 جىلى باستالعان العاشقى اشارشىلىق كەزىندە، عۇزىرلى بولشەۆيكتەردىڭ ءبىرى توبولين وكىمەتتىڭ رەسمي ءماجىلىسى ۇستىندە: «قازاقتار ەكونوميكالىق تۇرعىدا ءالجۋاز حالىق رەتىندە ونسىز دا قىرىلىپ كەتۋگە ءتيىس، سوندىقتان الدەنەندەي كومەك كورسەتىلۋىنىڭ ءوزى ابەس»، - دەپ مالىمدەيدى. ءبارى باياعىشا. بۇرىنعىدان باسقاداي ۇراندار كوتەرىلگەنىمەن، ەجەلگى يمپەريالىق ساياسات ودان ءارى جالعاستى. ەندى پاتشا زامانىنداعى، ەزىلگەن ۇلتتارعا ارا تۇسەر ورىس زيالىسى جوق، زاڭ-نيزام، ادامگەرشىلىك، ىزگىلىك اتاۋلى اياققا باسىلعان، بيلەۋشى جاڭا اۋلەت - كوممۋنيستەر جىرتقىش يمپەريانىڭ ءورىسىن بۇرىنعىدان ارمەن كەڭەيتە تۇسۋگە بارىن سالدى. بولشەۆيكتەر وكىمەتى پاتشالىق زاماندا كوڭىلدە تۇرسا دا مۇمكىن بولماعان جاعداي - ءبۇتىن تىرشىلىگى مال سۇمەسىنە عانا قاراعان قازاق حالقىن ءبىرجولا قۇرتۋدىڭ توتەنشە امالىن ويلاپ تاۋىپتى. ىزگىلىك اتاۋلىنىڭ قولقا-تامىرى ورتاق دەسەك، زۇلىمدىق اتاۋلىنىڭ ءناسىل-تەگى جوق ەكەن. بار جارلىقتىڭ باسىندا تۇرعان ءستاليننىڭ ۇلتى گۇرجى، نەگىزگى، جاۋاپتى ورىنداۋشى گولوششەكين - جويىت، ونىڭ وزىنەن دە اسىپ تۇسكەن ەڭ سەنىمدى جاندايشاپتارى يساەۆ پەن قۇرامىسوۆ - قازاق، بارىنە ورتاق سىپات - ناعىز بولشەۆيك-كوممۋنيستەر، ال ولاردىڭ از ۋاقىتتا ابىرويمەن اتقارىپ شىققان زۇلىمدىق ىستەرى - يمپەريالىق ساياسات شەڭبەرىندە، يمپەريانىڭ ماڭگىلىك مۇددەسى جولىندا. وسىعان وراي جۇرگىزىلگەن ۇتىمدى جۇمىس ناتيجەسىندە، اينالاسى ءبىر جارىم-ەكى جىلدا ءۇش مىڭ جىلدىق تاريحى بار، نەشەمە عاسىر بويى بۇكىل ورتالىق ازيانى دۇبىرلەتكەن ۇلى حالىقتىڭ باسىم كوپشىلىك بولىگىن قان شىقپاعان قاساپ قىرعىنعا ءتۇسىرىپ، قالعان ازشىلىعىن ءمۇساپىر جاعدايعا جەتكىزىپتى. كەڭبايتاق دالا قاڭىراپ قالدى. ەندى بۇل جاڭا، ازات وتاردى وكتەم، بيلەۋشى ءناسىل - جاڭا جۇرتپەن تولتىرۋ قاجەت ەدى. «الميساقتان يەن جاتقان» ايماقتا «تىڭ كوتەرۋ» دەگەن ۇران استىندا. الايدا، بۇل كەزدە الەمدىك جىرتقىش يمپەريالار ءوزارا جاعالاسىپ كەتتى. قازاقستان - اۋىر جەڭىلىستەرگە ۇشىراعان سوۆەتتىك روسسيا ءۇشىن سارقىلماس قازىنا، ارتىق-اۋىس ادام اتاۋلىنى ايداپ تىعاتىن جاپپاي تۇرمەگە اينالدى. سوعىستان سوڭعى كەزەڭدە، از-ماز ەس جيعان سوڭ، 50-جىلداردىڭ باسىندا بۇرنادا ىركىلىپ قالعان «تىڭ كوتەرۋ» - وتارلىق شاپقىننىڭ جاڭا ءبىر ءداۋىرى باستالادى. وزگەشە قىسىم، زۇلماتتىڭ ءبارىن ايتپاعاندا، 1959 جىلعى ساناق بويىنشا، قازاق حالقى ءوزىنىڭ تاريحي وتانىندا بارلىق جۇرتتىڭ ۇشتەن بىرىنە دە جەتپەي قالادى - نەبارى جيىرما توعىز پايىز... وعان جالعاس سۇمدىقتاردى، بۇگىنگى، ءبىرشاما ءوسىپ-ونسەك تە تەڭسىزدىك جاعدايىنداعى مۇشكىل ءحالىمىزدى تاپتىشتەمەي-اق قويالىق. باسقا ءبىر كىتاپ، باسقا ءبىر ەڭبەكتەردىڭ سىباعاسى.

1932-1933 جىلعى، سوۆەت وكىمەتى قولدان ۇيىمداستىرعان اياۋسىز، زۇلمات اشارشىلىق كەزىندە قانشا قازاق ءشايىت كەتتى؟ ءار تۇستا ارقيلى سان ايتىلدى. دۇمشە كوممۋنيست، كەزىندە الاش ازاماتتارىنىڭ اقتالۋىنا قارسى بولعان ب.تولەپباەۆ ءبىر ميلليوننان اسىرمايدى. بولشەۆيكتىك سانادان ارىلماعان، بۇگىنگى ەگەمەن وكىمەتپەن جالعاس شالاعاي دەموگراف م.ءتاتىموۆ ءبىر ميلليون جەتى ءجۇز مىڭعا تىرەيدى. العاشقىسى كوپە-كورنەۋ جالعان، كەيىنگىسى وي-جوتا دولبار. كولحوزداستىرۋ تاريحىن تەكسەرگەن، نەگىزىنەن اشارشىلىق ەمەس، كامپەسكە جانە بوسقىندار ماسەلەسىن ءسوز ەتكەن تالاس وماربەكوۆ ەكى ميلليون ەكى ءجۇز وتىز مىڭمەن شەكتەيدى. بۇل دا رەسمي ەسەپ، وكىمەتتىك قۇجاتتار نەگىزىندە شىعارىلعان ءتۇيىن. باسقا ءبىر تۇرعىدان قاراعانمەن، ءبىز دە دالمە-ءدال ايتا المايمىز. ويتكەنى، اشارشىلىق قارساڭىنداعى قازاقتىڭ ۇزىن سانى ناقتى بەلگىسىز. بار دەرەك - كەمشىن، ازايتىلعان جاعدايدا. كەرىسىنشە، اشارشىلىقتان سوڭعى ماعلۇماتتار تۇگەل ەسەلەپ وسىرىلگەن، جالعان. ايتسە دە، اشارشىلىق قۇرباندارىنىڭ جالپى سانىن شامالاپ كورسەتۋگە مۇمكىندىك بار. جالپى سانى بولماسا دا، بۇكىل قازاق قۇرامىنداعى ۇلەس سالماعىن.

ءبىز مانا 1932-1933 جىلدار بۇكىل حالىقتىڭ انىق ۇشتەن ەكىسىن، بالكىم، تورتتەن ءۇشىن جالمادى دەدىك. قازاق اشارشىلىعىنىڭ اۋماعى مەن سۇلباسى باسقاداي قورىتىندىعا جول قالدىرمايدى. ال شامالاپ ايتقاندا قانشا جان دەسەك... ەسكىلىكتى دەرەكتەرگە سۇيەنۋ قاجەت بولادى. يمپەريا شەگىندەگى قازاق 1897 جىلعى بۇكىلرەسەيلىك ساناق بويىنشا، ءتورت ميلليون جانە سەكسەن ءتورت مىڭ. بۇدان سوڭعى 1916 جىل دۇربەلەڭى، ازامات سوعىسىنا جالعاس قيىندىقتار بار. دەسە دە، الاش جۇرتىنىڭ ورتاسى ويىلماعان. وتىز بەس جىل ورايىندا ەكى ەسە وسپەگەننىڭ وزىندە، بەس-التى ميلليوندى ەركىن ەڭسەرۋى انىق. كەمىتىپ ايتقاندا. وسىعان وراي مەن عالامات اشارشىلىق كەزىندە كەمى ءۇش، ايتپەسە ءتورت ميلليون حالقىمىز قازاعا ۇشىرادى دەپ بىلەم. (ەكىنشى ءبىر ەسەپ - جەتى ميلليوننىڭ بەسەۋى كەتتى.)

اپات ايماعىن ەلەستەتەيىك. اشارشىلىق بۇكىل قازاقستان شەگىن تولىق قامتىدى. ەدىلدى ساعالاي بوسقىن تاپقان باتىس شەكارا، وزبەك، قىرعىزعا وتەتىن تۇستىك شەكارا، قىتايعا قاراي قاشاتىن شىعىس شەكارا دەمەسەك، بۇكىل ورتالىق - كەڭبايتاق قازاق جەرىندەگى قيساپسىز حالىقتىڭ وننان توعىزى جۋساپ قالدى. قيامەتتەن ءوتىپ، ءتىرى شىققانداردىڭ اڭگىمەسى باسقاداي ەسەپكە جول قالدىرمايدى. رەسەيمەن شەكتەس، نەشە مىڭ شاقىرىمدىق سولتۇستىك شەكارادان وتكەندەر تۇگەلگە جۋىق بارعان جەرىندە اشتان، نەمەسە تاياقتان ءولدى. كەيىنگى ورىس جازۋشىلارىنىڭ دايەكتى كۋالىگى بار. باسقا تاراپتاعى شەكارالاردى دا ءسوز ءۇشىن عانا ايتىپ وتىرمىز. اۋەلدە ولار دا ەل ىشىندە جاپپاي قىرىلدى، دارمەنى ءبىتىپ، جولدا قالدى. جەتكەندەرى، وتكەندەرى بەستىڭ ءبىرى، بالكىم ودان دا كەم. وتكەننەن سوڭ دا جارىلقانعانى شامالى. باتىستا ەدىلگە جەتكەندەر قازاقستان شەگىنەن تىسقارى قازاقتارعا بارىپ پانا تاپتى، ۇلى داريانىڭ بويىنان بالىق اۋلاپ ۇنەم ايىردى. شىعىسقا ۇمتىلىپ، قىتاي شەكاراسىندا قىزىل ساقشىلاردىڭ قورعاسىن جاڭبىرىنىڭ استىندا جىعىلعاننان قالعان جۇرت تا قازاق اراسىنا جەتىپ، ولمەس تالعاجاۋ تاپتى. وزبەككە جەتكەندەر جاس قىزدارىن ساتتى، التىن القا، اق كۇمىستەرىن ءبىر جاپىراق نانعا ايىرباستادى. قىرعىزعا جەتكەندەر تونىن سىپىرىپ، ەتىگىن شەشىپ بەردى. كۇنى كەشە عانا جارىم دۇنيەنى تولتىرىپ تۇرعان، بايلىعى شالقىعان دارقان قازاقتى ەشكىم دە ەسىركەمەپتى. قۇداي اياماعان حالىققا كىمنىڭ جانى اشىماق... قاي تاراپتا دا تۇزى تاۋسىلماعان ساناۋلى كىسىلەر عانا امان شىعىپتى.

بايىپتاپ، تەكسەرىپ قاراساڭىز، قازىر قازاقستان شەگىندە جەر باسىپ جۇرگەن ءاربىر قازاقتىڭ سول، اشارشىلىق كەزەڭىن وتكەرگەن اۋلەت-جۇراعاتى الدەبىر كەزدەيسوق، ءساتتى جاعداي ناتيجەسىندە عانا ءتىرى قالعانىن ايعاقتار ەدىك. بۇگىنگى ۇلكەندەر وزدەرىنىڭ اكەلەرى مەن اتالارىنان ەستىگەن اڭگىمە، ەرتەلى-كەش تاڭباعا تۇسكەن ناقتى كۋالىكتەر بۇعان ەشقانداي كۇمان قالدىرمايدى. ەشبىر زاماندا ەشبىر حالىقتىڭ باسىنا تۇسپەگەن جاھاننامسىز توزاق.

ءيا. ءيسى قازاقتا اشارشىلىققا ۇشىراماعان وتباسى قالمادى دەدىك. جالپىلاي ايتىلعان ءسوز. جارتى كۇن تارىقپاي، جايراڭداپ وتكەن كىسىلەر دە بولىپتى. سول قىلمىستى ناۋقانعا دەم قوسقان بولشەۆيك باسشىلار، اۋداندىق، اۋىلدىق دەڭگەيدەگى جەندەت بەلسەندىلەر. سولاردىڭ ۇرپاقتارى بۇگىندە ەل بيلىگىندە وتىر.

اشارشىلىق - دەموگرافيالىق اپات قانا ەمەس، رۋحاني اپاتقا دا ۇلاسقان زۇلمات ەكەن. سۇمدىقتىڭ، جەتەسىز ماڭگۇرت جاعدايدىڭ مىڭنان ءبىرىن عانا ايتايىق. قازاق حالقىن سەكسەن جىلدا وڭالماعان، ءجۇز الپىس جىلدا دا نەعايبىل، بالكىم ەشقاشان ورنى تولماس اپاتقا ۇشىراتقان اشارشىلىق تۋراسىندا ايتۋدىڭ ءوزى كۇنا سانالادى. تاۋەلسىزدىك الدىق، جارىلقاندىق دەگەننەن بەرى جيىرما جىل وتسە دە، اشارشىلىق قۇرباندارىن ەسكە تۇسىرەر ەشقانداي نىسان جوق. اپاتتىڭ 70 جىلدىعى اتاۋسىز قالدى. زەرتتەۋ، ءبىلۋ، تانىم جاعى مۇلدە جابىق جاتىر.

بىراق وتكەن تاريحتى جارىم الەمدى قاندى شەڭگەلىندە ۇستاعان كوممۋنيستىك بيلىك تە وزگەرتە المادى، ونىڭ بۇگىنگى جالعاسى - ەگەمەن وكىمەتىمىز دە جاۋىپ تاستاي الماق ەمەس. ءاتۇستى، شاعىن ماقالادا تۇنشىققان، ماڭگىلىك شەردىڭ ءبىر تۇيدەگىن عانا سىرتقا شىعاردىق. نەشە توم كىتاپ جازساق تا، بار سۇمدىقتى ايتىپ تۇگەسە الماس ەدىك. 1932-1933 جىلدارداعى عالامات اشارشىلىق - قازاق جۇرەگىندەگى ايىقپاس قايعى، جازىلماس جارا. اتاڭنان تارتىپ، وزىڭنەن ءوتىپ، ۇرپاق، ءزاۋزاتىڭنىڭ سۇيەگىمەن كەتەر مۇڭ مەن زار. الاپات قىرعىن. ەشقاشان ۇمىتىلماۋعا ءتيىس زۇلمات.

وسىعان كەرىسىنشە، سۇيىكتى ۇكىمەتىمىز بەن بيلەۋشى پارتيامىزدىڭ بار ءىسى باسقاشا شىعىپ وتىر. سەكسەن جىلدىعىنىڭ سيقى مىناۋ، توقسان جىلدىعى ەلەنەر، ەلەنبەس، الداعى الاش جۇرتى ءجۇز جىلدىعىن كۇڭىرەنىپ ەسكە الۋى كۇمانسىز دەيمىز. تۇبەگەيلى زەرتتەۋلەر جارىققا شىعادى، وتكەندەگى ەستەلىكتەر كەڭىنەن جاريالانادى، ول كەزدە باسقاشا اتالاتىن قازاق استاناسى مەن الماتىدا عانا ەمەس، ايماقتىق ۇلكەن قالالاردا، ءتىپتى، كىشى-گىرىم اۋىل، كەنت اتاۋلىنىڭ بارىندە ارقيلى سىپاتتاعى ارنايى ەسكەرتكىشتەر تۇرعىزىلادى. ەڭ باستىسى - وتكەن سۇمدىقتا ومىرايعان ورتاسىن تولتىرۋدىڭ توتەنشە امالدارى قاراستىرىلىپ، جۇزەگە اسا باستايدى. ياعني، ەلىمىز شىن مانىسىندەگى تاۋەلسىزدىككە جەتىپ، رەسپۋبليكا شەگىندەگى بارلىق ءىستى وڭ جولمەن، جەر يەسى بايىرعى حالىقتىڭ ماقسات-مۇددەسى تۇرعىسىنان شەشۋگە ۇمتىلادى دەگەن ءسوز.

ءبىزدىڭ وتىز جاسىمىزدا جازىلىپ، اۋپىرىممەن ارەڭ جارىققا شىققان العاشقى ءبىر رومانىمىزدا استارلاپ ايتىلعانداي، اسان قايعى ارمان ەتكەن، ياعني جات جۇرتتىڭ تەلىمىنەن تىس كەڭشىلىك، كەنىش زاماندى ءوزىمىز كورەرمىز، كورمەسپىز، قازىرگى جاس اۋلەتىمىزدىڭ سول كۇنگە جەتۋى حاق، ال نەمەرە-شوبەرەلەرىمىز ءوز ەلى - ەجەلگى ءارى جاڭا جۇرتتا عۇمىر كەشۋگە ءتيىس.

12.III.2012, پراگا

«اباي-اقپارات»